«وتباسىندا ادام بويىنداعى  اسىل

قاسيەتتەر جارقىراي كورىنىپ، قالىپتاسادى.

وتانعا دەگەن ىستىق سەزىم – جاقىندارىنا،

تۋعان-تۋىسقاندارىنا دەگەن

سۇيىسپەنشىلىكتەن باستالادى»،

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ   

2013 جىلى 8 قىركۇيەكتە العاش رەت وتكىزىلگەن

«وتباسى كۇنى» اتتى مەرەكەسىندە سويلەنگەن ءسوزى

قوعامدى تانىپ-ءبىلۋ قوعامدا تىرشىلىك ەتىپ جۇرگەن ادامداردى تانۋدان باستالادى. ال، ادامداردىڭ ادامدىق قاسيەتتەرىن تانىپ-ءبىلۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى – ولاردىڭ ءومىر سۇرگەن ورتاسى، ياعني وتباسى جانە سول جەردە العان ءتالىم-تاربيەسى. وسى ورايدا، ىزگى جانە يماني تاربيە العان ادام – ونەگەلى، يماندى جانۇيانىڭ ىزگى جەمىسى ەكەنى ءسوزسىز.

وتباسى دەگەنىمىز – ادام بالاسىنىڭ جانىنا جاقىن الەۋمەتتىك ورتاسى، سونداي-اق اتا-بابامىزدان قالعان سالت-داستۇرلەر مەن ادەت-عۇرىپتاردىڭ اسىل مۇراسى. ءسابي دۇنيەگە كەلگەننەن باستاپ، ونىڭ اتا-اناسى جانە وتباسى مۇشەلەرى ونى العاش رەت ومىرمەن، ءوزىن قورشاعان ورتامەن جانە مىنەز-قۇلىق نورمالارىمەن تانىستىرادى. دەمەك، بۇل بالانىڭ كەلەشەكتە سانالى ازامات بولىپ وسۋىنە نەگىز بولاتىن باسپالداق. جانۇيا – بىرلىگى جاراسقان ورتا، بالا تاربيەسىندەگى باستى ۇجىم.

وتباسىنىڭ باستى ماقساتى مەن تەمىرقازىعى – بالا تاربيەسى. ەندەشە، جانۇيا تاربيەسى – تاربيە الۋدىڭ نەگىزگى ىرگەتاسى.

ياعني، ادامنىڭ جەكە تۇلعا بولىپ ەر جەتىپ ءوسۋى مەن ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى بويىنا ءسىڭىرۋى جانۇيادا قالىپتاسادى. سوندىقتان دا «وتباسى – عاجاپ تابيعاتتىڭ سىيى، تىرشىلىك تىرەگى»، – دەسەك قاتەلەسپەيمىز. وسىعان وراي، ۇل-قىزدارىمىزدىڭ بويىنا ار-ۇيات، ادامگەرشىلىك، يناباتتىلىق، سۇيىسپەنشىلىك، بەرەكە-بىرلىك، جاناشىرلىق جانە ت.س.س. اسىل قاسيەتتەردى  بويىنا دارىتاتىن يماندىلىقتان باستاۋ العان بەرەكەلى وتباسىنىڭ زور اسەرى بارشىلىق.

«ادامنىڭ ادامشىلدىعى – اقىل، عىلىم، جاقسى اتا، جاقسى انا، جاقسى  قۇربى، جاقسى ۇستازدان بولادى» دەپ اباي اتامىز بەكەر ايتپاعان.[1] بۇل دەگەنىمىز، وتباسى – ادامزات ۇرپاعى ءۇشىن ەش نارسەمەن سالىستىرۋعا جاتپايتىن  التىن دىڭگەك، قاسيەتتى ومىرلىك مەكتەپ. مەكتەپ دەپ بالانىڭ اقىل-پاراساتى مەن وي-ءورىسىن جەتىلدىرەتىن ءتالىم-تاربيە الاتىن ۇجىمدى ايتامىز. بۇل جەردە ومىرلىك مەكتەپ رولىنە وتباسى، وشاق قاسى يە بولىپ وتىر.

«ەل بولام دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» – دەگەن[2] قازاقتىڭ ناقىل ءسوزى وتباسىنداعى تاربيەنىڭ ادام بالاسى ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ايقىنداپ تۇر.

باعزى زاماننان بەرى قازاق حالقىمىز بالالارىنا سالت-ءداستۇر مەن ادەت-عۇرىپقا اينالعان ۇلتتىق تاربيە بەرۋگە ۇمتىلىپ،  «ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت كورسەتۋ» ارقىلى بارىنشا ادامگەرشىلىك قاعيدالاردان تۇراتىن يماندىلىقتى باسشىلىققا العان.

شىنىندا دا، دانا حىلقىمىز ايتقانداي: «ۇلى جول ءۇيىڭنىڭ تابالدىرىعىنان باستالادى» – دەمەكشى، بالاعا جاستايىنان ادامي قاسيەتتەرگە تولى ۇلگى-ونەگە كورسەتىپ، رۋحاني قۇندىلىقتاردى دارىپتەپ، كەمەلدى تۇلعا وسىرسەك، جاس ۇرپاقتىڭ جارقىن بولاشاققا قول جەتكىزەتىنىنە سەنىمىمىز ارتا تۇسەدى.

قاسيەتتى قۇراندا پايعامبارىمىز: «مەن ەڭ عاجاپ كوركەم مىنەزدى تولىقتىرۋ ءۇشىن جىبەرىلدىم» – دەگەن، ءومىردىڭ ەڭ ماڭىزدى زاڭدىلىقتارى – تاربيە مەن يماندىلىق ەكەنىن كورسەتكەن. ءدىني تۇرعىدان قاراساق، يماندىلىقتىڭ نەگىزىن مۇسىلمان قاۋىمى قۇران كارىمدە دەپ بىلەدى. مۇحاممەد پايعامبارىمىزدىڭ مىنەزى تۋرالى حازىرەتى ايشا بىلاي دەگەن ەكەن: «ونىڭ مىنەزى – قۇران».[3] يسلامدا يماندىلىقتىڭ ۇعىمى ىزگى ىستەردە جاتىر، ال زايىرلى وركەنيەتتى قوعامدا يماندىلىقتىڭ ۇعىمى اسا قاستەرلى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردەن قۇرالعان.

بولاشاعى زور، شاتتىققا تولى، بەرەكە-بىرلىگى جاراسقان ەلدە ءومىر سۇرگىسى كەلگەن ءاربىر ازامات ءوز جانۇياسىنىڭ ءتالىم-تاربيەسىنە، اسىرەسە يماني تاربيەگە باستى نازار اۋدارۋى قاجەت.

جالپى يماندىلىقتىڭ ءمان-ماعىناسى «يمان» دەگەن سوزدەن باستاۋ الادى. كۇندەلىكتى ومىردە ادامزات «يمان ءجۇزدى»، «بويىندا يمانى بار ەكەن»، «يماندى ادام» دەپ، ادام بالاسىن يمان سوزىمەن بايلانىستىرىپ وتىرادى. يمان دەگەنىمىز – اراب تىلىندە ء«ال-يمان»، ياعني «سەنىم» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى، ال يماندىلىق دەگەنىمىز – ادامنىڭ كۇندەلىكتى ومىردە، قوعامدا قالىپتاسقان ءىس-ارەكەتتەردى ىشتەي رۋحاني تۇرعىدان رەتتەيتىن ار-ۇيات، سابىرلىق، ادامگەرشىلىك، ادالدىق، جومارتتىق، كىشىپەيىلدىلىك، ىزگىلىك پەن كىسىلىك بەلگىسى.

وسى جوعارىدا ايتىلىپ كەتكەن اسىل قاسيەتتەردى بويىنا جيناعان ادامدى قوعامدا «كورگەندى»، «يماندى»، «ادەپتى» دەپ اتاعان.

 پايعامبارىمىز ءبىر حاديسىندە: «يماننىڭ الپىستان استام تارماعى بار، ال ۇيات – يماننىڭ ءبىر تارماعى» دەگەن.[4] سول سەبەپتى، «ۇيالۋ» – يمان امالدارىنىڭ ءبىر ءتۇرى. حالىقتا مىناداي ماقال بار: «ۇيات كىمدە بولسا، يمان سوندا». ەندەشە، «ۇياتى بار ادام – يماندى ادام» دەپ، بالالارىمىزدى سالتىمىزعا ءسىڭىسىپ كەتكەن، اتا-بابادان قالعان تاربيەنى جالعاستىرىپ، «ۇيات بولادى» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىنا زەر سالىپ، جاعىمسىز جانە وسال قىلىقتاردان امان ساقتاپ، يماندىلىققا بوي سالعانىمىز ابزال.

سەبەبى قازىرگى تاندا، وسى ءسوزدىڭ ءمانى جوعالىپ بارا جاتىر. اتا-انالاردىڭ كوبى باتىستىڭ تاربيەسىنە ەلىكتەپ، بالامىز جاسقانشاق، موماقاي بولادى دەپ، «ۇيات بولادى» دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇپ ماعىناسىن تۇسىنبەي، بالالارعا نەنىڭ «جاقسى»، نەنىڭ «جامان» ەكەنىن ۇيرەتپەي، بويىنا يماندىلىقتىڭ ءدانىن ەكپەگەننىڭ سوڭى نە بولاتىنىن بىلمەي  جاتادى. «وتان وتباسىنان باستالادى» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانى دە وسىندا تۇر. دەمەك، جۇرەگىندە يمانى بار، ۇلتتىق تاربيە نەگىزىندە قۇرىلعان وتباسى سىرتقى جانە ىشكى كۇشتەردەن كەلگەن سوققىلارعا دەر كەزىندە توتەپ بەرە الاتىنىندا ەش كۇمان جوق. تاريحىمىزعا ۇڭىلسەك، ەرتە زاماندا ءبىر جانۇيانىڭ تاربيەسىزدىگىنەن ءبىر رۋلى ەلدىڭ سۇيەگىنە تاڭبا تۇسكەن ەكەن. سوندىقتان دا، ءار اتا-انانىڭ قوعام مۇشەسى رەتىندەگى بورىشى – بالا تاربيەسىنە بارشا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، يماندى ۇرپاق تاربيەلەۋ مەن قوعامعا سانالى مۇشە قوسۋ. 

سونىمەن، وتباسىنىڭ باق-بەرەكەسى يماندىلىقتان، ال يماندىلىق يماننان باستاۋ الادى. وسىعان بايلانىستى يماندىلىق بولاشاق ۇرپاققا يماني تاربيە بەرۋگە، ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتار مەن سالت-ءداستۇردى دارىپتەيتىن وتباسىندا تامىرىن جايادى. 

بۇكىل دۇنيەجۇزىندە ورىن الىپ جاتقان قاتىگەزدىك، ازعىندىق پەن مەيىرىمسىزدىك – يمانى جوق تاربيەنىڭ ناتيجەسى. يمانسىز قالعان ادام – باقىلاۋسىز قالعان اداممەن تەڭ. بۇل جايىندا كورنەكتى اقىن، اعارتۋشى اباي قۇنانبايۇلى «ون ەكىنشى قارا سوزىندە» بىلاي دەگەن: «كۇزەتشىسىز، ەسكەرۋسىز يمان تۇرمايدى، ىقىلاسىمەن ءوزىن-ءوزى اڭدىپ، شىن ءدىني شىنشىلداپ جانى اشىپ تۇرماسا، سالعىرتتىڭ يمانى بار دەپ بولمايدى».[5] راسىندا دا، بويىنا يماندىلىقتى جيناپ وسكەن ادام ومىردە ەشقاشان اياعىن شالىس باسپايدى.

قورىتا كەلە، ەلىمىزدىڭ، حالقىمىزدىڭ جانە ۇلتىمىزدىڭ ابىرويى ءاردايىم جوعارى، اياعىندا نىق تۇرعان جانە بۇكىل جەر ءجۇزى مويىنداعان كەرەگەسى كەڭ دارەجەدە بولۋى بولاشاق ۇرپاقتىڭ بويىنداعى ۇلتتىق سەزىم مەن يماندىلىقتىڭ بار بولۋىنا بايلانىستى. ال بۇل ءوز كەزەگىندە ەلىمىزدە بۇرىننان قالىپتاسىپ كەتكەن سالت-ءداستۇر مەن وتباسى تاربيەسىنە بايلانىستى.

ناقتى ايتقاندا، وتباسىنىڭ بەرەكەسى بارشا ادامزاتتى اداگەرشىلىككە، ادالدىققا، مەيىرىمدىلىك پەن پاراساتتىلىققا جەتەلەيتىن بىردەن-ءبىر جول – يماندىلىقتان باستالادى. سوندىقتان دا قازىرگى تاڭدا جاس ۇرپاقتى تاربيەلەپ وتىرعان قازىنالى اتا-اجەلەرىمىز، اتا-انالارىمىز نەعۇرلىم يماندى بولسا، جاستارىمىز سوعۇرلىم يبالى بولارى انىق.

ا.ا. احمەتوۆا، قر مسم دىك مادەنيەتتەر مەن دىندەردىڭ حالىقارالىق ورتالىعى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق ءبولىمىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz