پۋتين باتىس اليانسىنا قارسى قىرعي قاباق سوعىس جاريالاعان ەدى. ول سوعىس تاريحتا ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك قىرعي قاباق سوعىسى دەگەن اتاۋمەن كىرگەن بولاتىن. ول تۋرالى ءبىز جازعانبىز [1]. پۋتين ءوزىن الەم تاريحىندا چەرچيل مەن رۋزۆەلت پەن قاتار قويعاندى ءجون كورەدى. باتىس ەلدەر ءباسپاسوزى جىلما-جىل ونى باتىس ەلدەر جۋرنالدارىنىڭ ەڭ بەدەلدى ساياساتكەرى رەتىندە باعالاعانىن اسا راحاتتانا وقيدى.

دەسەك تە، ءپۋتيننىڭ 2007 جىلعى گەرمانيانىڭ ميۋنحەن قالاسىنداعى ءسوزى الەمدى ءبىر شوشىتتى. ءيا، ءپۋتيننىڭ سول ءسوزى ۋينستون چەرچيلدىڭ 1946 فۋلتونداعى (اقش-تىڭ شاعىن قالاسى) ايتقان سوزىمەن، ياعني العاشقى قىرعي-قاباق سوعىستى جاريالاۋمەن تەڭ ەدى. پۋتين بۇل ويىن باتىس ەلدەردىڭ باسپاسوزىنە جانە رەسەي تەلەديدارىنا ارناپ كەيىنىرەك تاپتىشتەپ بىرنەشە رەت ايتىپ بەردى. ماسەلەنكي، رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين ۆالداي فورۋمىنداعى سوزىندە اقش-تى جانە ونىڭ گەوساياساتىن اياۋسىز سىناپ، «وسىدان بىلاي ەشبىر ماڭىزدى ساياسي ارەكەت رەسەيسىز شەشىلمەۋ كەرەك جانە شەشىلمەيدى» دەدى. باتىس ەلدەرىن رەسەي الدىندا كىنالى ەكەنىن، رەسەيدىڭ گەوساياسي مۇددەلەرىمەن ساناسپايتىنىن ايتىپ، ەندى وعان جول بەرىلمەيتىنىن جەتكىزدى. ءپۋتيننىڭ بۇلاي اشىنىپ سويلەۋىنە باتىس ەلدەرى اليانسىنىڭ رەسەيگە (رەسەي ۋكراينانىڭ قىرىم جارتىارالىن باسىپ الىپ، سول مەملەكەتتىڭ شىعىس ولكەلەرىندە گيبريدتىك، اسكەري وپەراتسيالارىن باستاعان بولاتىن) ەكونوميكالىق سانكتسيالار سالۋى سەبەپ بولدى [2]. ءپۋتيننىڭ وسى ءسوزى مەن ساياساتى رەسەيدىڭ ءار ورىسىنىڭ جۇرەگىنە شوق سالدى. قاراپايىم ورىستىڭ رۋحىن كوتەردى. «قاشاڭعى ءبىز ورىس باتىس ەلدەرىنىڭ ايتقانىن ىستەپ، ولاردىڭ الدىندا تىزەرلەپ تۇرۋىمىز كەرەك. جەتەدى، وسىدان بىلاي ءوز مۇددەلەرىمىزدى باتىل قورعايتىن بولامىز» دەگەن ۋاجدەر ايتىلا باستادى.

ءپۋتيننىڭ باتىسقا قارسى اسقاق سويلەۋىنىڭ بىرنەشە قيسىنى بار ەدى. باتىس دارمەنسىز. باتىس تىم بەيبىتشىل جانە ىمىراشىل، رەسەي سياقتى قۋاتتى اسكەري يادرولىق قارۋى بار مەملەكەتكە قارسى شارالارعا بارا المايدى. ونىڭ الدىندا رەسەي پريدنەستروۆەنى مولداۆيادان ءبولىپ العان، قاراباحتى ءازىربايجاننان تارتىپ الىپ ارمەنياعا بەرگەندە، باتىس اليانسى سالقىنقاندىلىق بايقاتىپ رەسەيگە تەك ەسكەرتۋ جاساۋمەن شەكتەلگەن-ءدى. 2008 جىلى رەسەي گرۋزياعا شابۋىل جاسادى. باتىس اليانسى تاعى دا بۇل شاعىن مەملەكەتكە ايتارلىقتاي اراشا بولا المادى [3]. باتىس ەلدەر اليانسى رەسەيدىڭ گازى مەن مۇنايىنا تاۋەلدى ەدى، باتىس دەرجاۆالار بىرلەستىگى رەسەيدىڭ دە مۇددەلەرىمەن ەسەپتەسكەن ءجون بولار دەپ مولداۆيا، ءازىربايجان، گرۋزيانىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعى ءۇشىن كونفرونتاتسيادان تارتىنعان ەدى. بىراق رەسەيدىڭ ۇلىدەرجاۆالىق ساناسى قوزداعان ۇستىنە قوزداي بەردى. ورىس حالقى ءپۋتيننىڭ ەكسپانسيانيزمىن ءبىراۋىزدان قولدادى. ەندىگى كەزەك ۋكرايناعا ءتوندى. رەسەي ءميليتاريزمى ۋكرايناعا اۋىز سالدى. بىراق ۋكراينانىڭ ءجونى بولەك ەدى. باتىس ەلدەرى ۋكرايناعا ەكونوميكالىق جانە ديپلوماتيالىق قولداۋ جاسادى. سولاي ۋكراينا قىرىم، دونەتسك پەن لۋگانسكىدەن ايىرىلسا دا اگرەسسورعا قارسى تۇرا الدى. رەسەي يمپەرياشىلدارى ايتقانداي «نوۆوروسسيا جوسپارى جانە ورىس الەمى» جۇزەگە اسپاي، قاڭتارىلىپ قالدى. ۋكرايناداعى «گيبريدتىك سوعىس» پالەندەي ءساتتى بولماي تۇر. ەسەسىنە باتىس ەلدەر سانكتسيالارى رەسەيدى قىسىپ بارادى.

قوش. پۋتين وسى جاعدايلاردا ءوزىن دارىندى تاكتيك، بىراق ناشار ستراتەگ رەتىندە كورسەتتى. قازاق ديپلوماتياسى شەبەر قىرىنان كورىنىپ ءبىز امان قالدىق. دەسەك تە ۋاقىت وتكەن سايىن رەسەيدىڭ ىشكى جاعدايى ناشارلاپ كەلەدى. ەڭ الدىمەن رەسەي ەۆرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتاستارىنا ۆاليۋتا جانە تاۋار ەكسپانسياسىن جاساماق بولدى. رەسەي ءرۋبلى قۇلدىراپ جاتقاندا ولار ءوز تاۋارلارىمەن قازاقستان مەن بەلورۋسسيا نارىقتارىن قامتاماسىز ەتپەكشى بولدى. بۇل ساياسات، ياعني قازاقستانعا رەسەي تاۋار ەكسپانسياسى 1998 جانە 2009 جىلدارى جاسالعان بولاتىن، سولاي ءبىز ءوز تاۋار وندىرۋشىلەرىمىزدى باسەڭدەتكەن ەدىك. وتكەن جىلى ءتول ۆاليۋتامىزدىڭ باعامىن مولشەرى 85% تومەندەتۋگە ءماجبۇر بولدىق. بۇل جاعداي قولايسىز بولسا دا ءوز تاۋار وندىرۋشىلەرىمىزدىڭ مۇددەسىنەن شىقتى. سول سياقتى تەڭگەنىن باعامىن قيسىنسىز ۇستاپ تۇرۋ بارلىق ۇلتتىق قورداعى قارجىنىڭ تاۋسىلۋىنا اكەلمەك ەدى.

قازاقستاننىڭ وتكەن جىلدارداعى سىرتقى جانە ىشكى ساياساتى نەگىزىەن دۇرىس بولعانعا ۇقسايدى. بىراق، دسۇ-عا تىم جاي كىرۋ، ەكونوميكالىق رەفورمالاردى كەشەۋىلدەتۋ (قۇرىلىمدىق رەفورمالاردى مەڭزەيمىز), سوت رەفورماسى، جەرگىلىكتى جەردى باسقارۋ جۇيەسىن وڭتايلاندىرۋ سياقتى ماسەلەلەردە كەشەۋىلدەپ قالدىق. جۇزەگە اسقان قر ازاماتتىق كودەكسى، مەملەكەتتىك سەكتوردى قىسقارتۋدى (مۇمكىن 20% دەيىن) كەرەكتىگىن ەلباسىنىڭ ءوزى تالاي رەت ايتتى. قازاقستاننىڭ ساياساتىنىڭ باستى ماقساتى – ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىن ساقتاپ قالۋ، تۇرمىس دەڭگەيىن ەكونوميكالىق داعدارىس كەزىندە مەيىلىنشە تومەندەتپەۋ. رەسەيمەن كونفرونتاتسياعا تۇسپەۋ. ال رەسەيگە كەلسەك ولاردىڭ رەفورما جاسايتىن ءتۇرى جوق. رەسەي بارلىق كورشىلىرىمەن اراز، بىراق ورىستىڭ 95% (ەگەردە سوتسيولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ ايتقانى راس بولسا) ءپۋتيننىڭ بۇگىنگى ساياساتىن قولدايتىن كورىنەدى. سولاي دەسەك تە ولاردا دا 2015 جىلى بىرقاتار الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق نارازىلىقتار بايقالدى. ينفلياتسيا مەن ءرۋبلدىڭ قۇلاۋى قاراپايىم ورىستىڭ قارجىسىن ورتالاندىردى. ەندى شەت ەلدىك تاۋارلاردى الۋ كوپ قىمباتقا تۇسەدى. كەدەيلەر مەن كەمباعال جاندار سانى كوبەيدى. ولاردىڭ دەنى – ءتيىستى ايلىعىن الا الماي جۇرگەن مۇعالىمدەر مەن دارىگەرلەر (جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەر بىرقاتار ولكەلەردە اۋىر جاعادايدا). ورتالىق بيۋدجەت وزدەرىنىڭ شىعىندارىن ۇلتتىق قوردان الىپ وتىر، بىراق رەزەرۆتىك جانە ۇلتتىق قور دا ورتالىنىپ كەلەدى. 2017 جىلى ول قورلار تاۋسىلۋى ىقتيمال. سول سياقتى دالنەبويششيكتەر (اۋىرجۇكتى اۆتوموبيلدەرگە قوسىمشا جول سالىعى سالىنعان بولاتىن) نارازىلىعى وتكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. ولاردىڭ بەيبىت نارازىلىعى نەگىزىنەن جەڭىسپەن اياتالىپ كەلەدى. رەسەيدىڭ بىرقاتار ۇلتتىق رەسپۋبليكالارىندا دا نارازىلىق بايقالادى. اشىق نارازىلىق ءبىلدىرىپ وتىرعان تاتارستان مەن شەشەنستان. ولار وزدەرىنىڭ ولكەلىك ەكونوميكالىق ەگەمەندىگىن رەسپۋبليكالىق ساياسي-مادەني ەگەمەندىككە اينالدىرۋعا تىرىسا باستادى. باسقا ەتنوستاردىڭ دا ۇلتتىق ساناسى ويانىپ، ورىستى دەموگرافيالىق جولمەن تىقسىرىپ كەلەدى. ماسەلەنكي، ءبىراز جىل وتكەن سوڭ، تۋۆادا ورىس قالمايتىن سياقتى، ياكۋتيادا دا ورىس ۇلەسى قۇلدىراپ بارادى. جاستار اراسىنداعى ۇلتارالىق توبەلەس كورىنىستەرى بەينەلەنگەن تاسپالار ينتەرنەت ارقىلى تاراۋدا، ولاردىڭ استىنا جازىلعان كوممەنتەريلەردەن ادام شوشيدى. جەرگىلىكتى تاتار ۇلتشىلدارىنىڭ انا ءتىلىن قورعاۋ ارەكەتتەرى، رەسپۋبليكالىق پرەزيدەنت ستاتۋس اتاۋىن ساقتاپ قالۋ قوزعالىسى، تۇركيامەن مادەني جانە بيزنەستىك بايلانىستارعا شەك قويماۋ تالابى اكتۋالدى. ياكۋتيادا ۇلتشىلدىق باعىتتاعى ەكولوگيالىق قوزعالىس كۇشەيىپ كەلەدى، ياكۋتتەردىڭ ۇلەسىن باسشىلار كورپۋسى اراسىندا كوتەرۋ يدەياسى كوپ كوتەرىلەدى; بۋرياتيادا ورىستاردى كوشىرىپ اكەلۋ ساياساتىنا نارازىلىق بار. ماسكەۋ بۇرىن باس قاتىرماي، جەرگىلىكتى حالىقپەن ساناسپاي، اكىمشىلىك جولمەن بارلىق ماسەلەردى وڭاي شەشەتىن، قازىر ولاي ىستەۋ قيىنداپ بارادى، از ۇلتتار كوشەگە شىعىپ نارازىلىق ءبىلدىرۋى ىقتيمال. بەيبىت تۇردە داميتىن ءتۇرلى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار پايدا بولۋدا. بۇرىن از ۇلتتار ەليتاسى ۇلتتىق تالاپتاردان اۋلاق جۇرەتىن، ەندى ۇلتتىق ەليتا ۇلتتىق تالاپتاردى ەرتتەپ مىنگەن سياقتى. رەسەي ساياسي ەليتاسىنىڭ ءبىر توبى وزدەرىنە سالىنعان شەت ەلدەرگە شىقپاۋ تۋرالى شەكتەۋلەرگە نارازى. ولار ازىرشە بيلىككە باتىل تالاپ قويعان جوق.

رەكرەاتسيالىق نارازىلىق. بۇگىنگى تاڭدا ورىستار ەگيپەتكە (مىسىر ەلى), تۇركياعا بارا المايتىن بولدى. 2000-شى جىلدارى رەسەي تۋرفيرمالارىنىڭ جەر شارىندا اپارمايتىن ەلى، ورىستىڭ دەمالىپ، سايراندامايتىن جەرى جوق سياقتى ەدى. بارىنەن دە ورىس كوپ شارلايتىن مەملەكەتتەر تۋركيا مەن ەگيپەت ەدى. ەندى ول مارشرۋتتار ورىس ءۇشىن جابىلدى. تۋرفيرمالار شىعىنعا ۇشىراپ، ورىسقا، پۋتين ساياساتىنا رەنجۋلى.

تۇتىنۋشىلىق نارزىلىق. سوڭعى جىلدارى ورىس جەمەگەن تاعام قالماعان سياقتى ەدى. ەندى باتىس ەلدەرىندە وندىرىلەتىن سىرلار ، اتلانتيكالىق سەلد، تاعى دا باسقا تاۋارلار ورىس داستارحانىنان عايىپ بولدى. بۇل دا بولسا ورتاڭ قول ورىستىڭ پۋتين ساياساتىنا كوڭىلىن قالدىرادى. رەسەي ءباسپاسوزى «پەرەسترويكاعا»، ياعني «قايتا قۇرۋ» مەن «جاريالىلىققا» بەت الدى. كسرو داعى «پەرەسترويكا» مەن «جاريالىلىق» نەگىزىنەن ەكى-اق باسپاسوزدەن باستالدى – ول «وگونەك» جۋرنالى مەن «موسكوۆسكيە نوۆوستي» گازەتى ەدى. بۇگىنگى تاڭدا – راديو «ەحو موسكۆى»، تەلەكانال «دوجد»، «سوبەسەدنيك»، «سنوب.رۋ»، «سلون.رۋ» ت.ب.س.س. سىني كوزقاراستاعى باسىلىمدار كوپ. ولار رەسەيدەگى جاعدايدى وبەكتيۆتى جانە سىني سيپاتتايدى. بيلىك ولاردى قاداعالاي الماي كەلەدى. سونىمەن، ويىمىزدىڭ ءتۇيىنىن ايتساق پۋتين گورباچەۆتىڭ باسقا ءبىر ءتۇرى. پۋتين بۇگىنگى كۇننىڭ ءستالينى ەمەس. گورباچەۆ بايقۇس ءوزى دەموكرات، ءوزى يمپەرششيك ەدى، پۋتين دە سول كۇيگە ءتۇسىپ كەلەدى، اقپاراتتىق قوعامدا اقپاراتتى تيۋ مۇمكىن بولماي تۇر. رەسەيدەگى ءباسپاسوزدىڭ تارالۋىن سارالاساق «پەرەسترويكا»، ياعني «قايتا قۇرۋ» مەن «جاريالىلىق» باستالدى دەمەكپىز. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا بۇل ءۇردىس 10-17 ايدا شىڭىنا جەتەدى. رەسەيدە بۇل باعىت ساياسي داعدارىس پەن رەسەيدىڭ ىدىراۋىمەن اياقتالادى. قازاقستان تىنىس الىپ، دەموكراتيالىق زايىرلى مەملەكەت قۇرۋعا تاعى ءبىر شانس الادى.

.........

1. ازيمباي گالي نوۆايا ميروۆايا «حولودنايا ۆوينا». altyn-orda.kz 13 وكتيابريا 2013; openrussia.org 18.12.2015; ازيمباي گالي يتوگي پەرۆوي ميروۆوي "حولودنوي ۆوينى". ناچالو ۆتوروي ميروۆوي "حولودنوي ۆوينى": بيتۆا زا ۋكراينۋ.08.02.2014 centrasia.ru 2. ۆالدايسكايا رەچ پۋتينا. وسنوۆنىە تەزيسى http://www.vesti.ru/doc.html?id=2071341 3. ءازىمباي عالي ورىستىڭ باس اۋرۋى قازاققا جۇقپاي ما؟ وسى تۇستا ۇلت پەن ەليتا بىرلىگى كەرەك 05.01.2016 qamshy.kz; ult.kz ; openrussia.org;

ءازىمباي عالي

Abai.kz