حيكايات

قۇپيا ىشكە سىيمايدى

ە.راۋشانوۆ

ەپيلوگ

ونەر ادامى – قىزىق حالىق.

كوبىمىز كىسىنىڭ كوزى تىرىسىندە تۋراسىن ايتۋعا شورقاقپىز. يا ول كىسى ومىردەن ءوتىپ - باسىنا ەسكەرتكىش قويىلعان كەزدە، يا تاس ءمۇسىن تۇعىرى الدىندا، نەمەسە جىلدار وتە جازىلار ەستەلىك كىتابىنا ءۇن قاتقاندى ۇناتامىز. ازامات تۋرالى جارقىراتىپ جاقسى ايتۋ – كوبىنە ول ادام باقيلىق بولعاندا جۇزەگە اسادى. وسىنى داستۇرگە اينالدىرىپ الدىق. مىنا فانيدە قاسىڭدا، قاتارىڭدا كەلە جاتقان كىسى جايلى بىلگەنىڭدى بۇكپەسىز ايتۋ ەرسى سەكىلدى مە. «ەرسىنى» قويشى، ول ادام تۋرالى قىتىمىرلاۋ پىكىر بىلدىرسەڭ، قاتارلارىڭ ۇدەرە شۋلاسىپ: «بەتى-جۇزىنە قاراماي سويىپ سالىپسىڭ»، - دەپ ەزۋ قيعاشتايدى... يا بولماسا بىلگەن ءتاۋىر ءسوزىڭدى ايتساڭ: «جاركەلەنشىپ، جالپاقتاپ باعىپسىڭ»، - دەپ باسىن شايقاپ شىعا كەلەدى... بىلاي بۇرساڭ اربا سىنادى، بىلاي بۇرساڭ وگىز ولەدى. بۇ قازاققا جاعىپ بولمايسىڭ.

ايتىپ-ايتپاي تاۋەكەل دەدىك. جالپاق شەشەيلىك جاساپ جايداقتاتپاي، يا بولماسا جەر تابانداتپاي، قالامگەر كوزىندەگى ءابىش تۋرالى از-كەم بىلگەنىمىزدى، قاتار ءجۇرىپ باسىمىزدان وتكىزگەن وقيعالاردى اق قاعازعا ءتۇسىرۋدى ءجون كوردىك.

ءجۇرىس-تۇرىسىنان كوسەمدىگى كورىنبەيتىن، ءومىردىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىنا تامىرشىداي تاپ باسىپ ەنە بىلەتىن، ءۋايىم مەن مۇڭى ەگىز جاراتىلعان ۇلكەن سۋرەتكەر ءابىش كەكىلبايۇلى تۋرالى تازا كوڭىلدەن شىققان كوركەم بايان دەپ ءبىلىڭىز.

1. شىڭىراۋدىڭ ءمولدىرى

بۇل كۇندە كىسىنى تاڭقالدىرۋ قيىن.

ءومىر اعىسى تاۋدان قۇلاعان وزەن سەكىلدى، كۇرەسە بىلمەسەڭ، اعىنعا قارسى جۇزە بىلمەسەڭ، جاڭقاۋىق سەكىلدى جاعاعا شىعارىپ تاستايدى. كۇنگە قۋراپ، اياقاستى بولىپ، ەشكىمگە كەرەگىڭ بولماي جاتقانىڭ سودان. وسى جۇرگەن ءبىر كىسىدەي ماڭدايدىڭ تەرىن كۇنىگە بەس ساپىرىپ بەينەت شەكتىك، ءىلىم-ءبىلىمنىڭ سوڭىنا كۇندىز قولعا شام الىپ تۇستىك، ساۋساقتى سۇيەل ەتىپ، كوز مايىن سارقىپ كوركەم شىعارما كەستەلەدىك. بىرەۋدى تاڭقالدىرايىنشى دەگەن دامە بولماپتى.

وسى كۇنى توسەگىنەن تەرىس تۇرىپ، تۇيە سەكىلدى تەرىس دارەت سىندىراتىن بيشىكەش بايدىڭ ويى – قالتاسىن قامپايتا ءتۇسۋ، ءسىڭىرى شيقىلداعان كەدەيدىڭ ارمانى – قارىننىڭ قامى. ادام بالاسى شىر ەتىپ جارىق دۇنيەگە كەلگەننەن كوزگە تۇسەدى: ۇلكەندەر «ادام بولادى ما» دەپ سىنايدى، كىشىلەر «شەكەسىن تاسقا سوعىپ قۇلاماسىنشى» دەپ قاراۋىل قارايدى، قاتار-قۇربىلار «سۇرىنسە-سۇرىنسە ەكەن» دەپ كىسىنىڭ شالىس باسقانىن تاماشالايدى.

ءار ادامنىڭ جان دۇنيەسى قۇلىپتاۋلى ساندىق.

سول ساندىقتىڭ ىشىندە قانداي قازىنا جاتقانىن قۇلپىن اشقان كىسى عانا بىلەدى. كوپ پەندەنىڭ ساندىعى اشىلماستان كەتەدى. اشۋعا بەل شەشىپ كىرىسكەن، ءسوز دەرتى مەڭدەگەن فرانتسۋز جازۋشىسى بالزاك ايتقان پىكىر بار: دۇنيەنى دۇنيە ەتكەن قۇشتارلىق دەيدى جازۋشى. ادام بويىنداعى قان قىزۋى – قۇشتارلىق بىرەۋدى پاتشا ەتەدى، كەلەسىنى باسىبايلى قۇل قىلادى، سوعىس تا، سۇيىسپەندىك تە، عىلىم دا، ءبىلىم دە قان قىزدىرعان قۇشتارلىقتان تۋىپ جاتادى.

سول ايتقانداي - كىسىنىڭ جان الەمىنە ۇڭىلۋدەن اسقان باراقات، بايلىق جوق پا دەپ ويلايمىن. جەر ءۇستىنىڭ دۇلەي تايفۋنى مۇحيت بەتىندە وتەدى، ال ادام جانىنىڭ ارپالىسى كوبىنە ىشتەن تىنىپ، تەرەڭدە، جۇرەك تۇبىندە ءجۇرىپ جاتادى. «جۇرەكتە كوپ قازىنا بار» دەپ اقىن ايتقانداي، ادامنىڭ سىرتقى دۇنيەمەن قاتىناسى، قىزىق كورۋى، ءسۇيسىنۋى، ءسۇيۋى، رەنىشى، وكپەسى، نالاسى، ءۋايىمى، ساعىنىشى، مۇڭى، ءبارى-ءبارى، اقتارا بىلگەن ادامعا - ەت جۇرەكتىڭ بۇلكىلىنەن، سەزىم سارايىنان سەرپىلىس تاۋىپ سىرتقا شىعادى.

ەندەشە كەيىپكەرىمىزدىڭ جۇرەك قازىناسىنا ءۇڭىلىپ كورەلىك.

ءابىشتىڭ كوكىرەك كەنىشى كولداريا سەكىلدى، ول اسا كوپ بىلەدى; كوپ وقىپ، تەرەڭنەن توقيدى. كىتاپ وقۋى دا ەشكىمگە ۇقسامايدى. كىتاپتى ءبىز سەكىلدى جۇرگىزىپ وقىمايدى، اشقان بويدا ءجىتى قاراپ جىبەرىپ كەلەسى بەتتى اۋدارادى... ونى دا  قاراي ساپ اۋدارادى... قاراي ساپ اۋدارادى... ءوستىپ دامىلسىز پاراقتاپ جىلجىپ كەتە بەرەدى. بەينە كىتاپ بەتىن سۋرەتكە باسا ساپ، كەلەسىگە... باسا ساپ، كەلەسىگە... اۋىسقان فوتوگراف سەكىلدى. كوز سۋرەتىنە ءتۇسىرىپ داعدىلانعان.

كۇندەلىك جازۋى دا مۇلدەم وزگەشە.

كۇندە تولتىرمايدى. وي ورالىمىن، وسى قالاي دەگەن ءسوز ساپتاسىن دالمە-ءدال ەتىپ، ەستەن شىعىپ كەتپەي تۇرعاندا، قولى قالت ەتىپ بوساي قالعاندا كۇندەلىگىنە مارجانداي عىپ تۇسىرە قويادى. كۇندەلىگىنىڭ ءوزى قىسقا-قىسقا نوۆەللا سەكىلدى وقىلادى.

وسى ءابىش 80-شى جىلدار باسىندا الماتىداعى قازىرگى جاربوسىنوۆ اتىنداعى ۋرولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنا ەمدەلۋگە جاتقانى ەسىمدە.

كوڭىلىن سۇراعالى ءتۇس الەتىندە ات ءىزىن سالعام. جەكە پالاتاعا جاتقىزىپتى. سىرتتان كەپ ەنسەم – پالاتادا جان جوق. مەدبيكە: «ۋزي-گە تۇسىرۋگە الىپ كەتتى، كۇتە تۇرىڭىز»، - دەپ سىپايىلاپ ورىندىق ۇسىندى. بوس ورىندىققا تىزە بۇككەنىم سول. تەرەزە الدىنداعى جازۋ ۇستەلىندە كۇنتىزبە داپتەر كوزىمە وتتاي باسىلدى، بەتى اشىق قالىپتى. مارجانداي ادەمى جازۋ جانارىمدى ارباپ ءجىپسىز جەتەلەي جونەلگەنى. باس سالىپ وقي باستاعانىمدى بىلمەي قالىپپىن.

و، قۇدانىڭ قۇدىرەتى!

قازىرگى ءوزىنىڭ ساۋشىلىق جايى، احۋالى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. سوڭعى جىلدارى وقىعان كىتاپتارى تۋرالى وي تولعانىسى، ارعى-بەرگى ادەبيەتتىڭ جاي-كۇيىن توندىرە، توگىلدىرە تەربەتىپتى. شىڭىراۋ قۇدىقتىڭ ءتىس سىندىرعان تاستاي ءمولدىر سۋى سەكىلدى كوكەيىمە ءسىڭىپ بارادى. مەيىرىم قانادى.

ءابىش سارى ساسكەدە دۇنيەگە كەلگەن ەكەن.

شەشەسى ايساۋلە و زاماندا – قارۋلى كەلىنشەك، ايى-كۇنى جەتىپ تۇرعانىنا قاراماي، ءۇي ىرگەسىندەگى ۇلكەن ۇلەكتى جەتەلەپ، قىر استىنان وتىن اكەلۋگە قام جاساپتى. ءاش-پۇش دەگەنشە قىر اسىپ كەتە بارادى. تۇيەنى قالىڭ بايالىش  پەن سەكسەۋىل اراسىنا ماڭق ەتكىزىپ شوگەرە سالىپ، جالما-جان تومار سىندىرا باستايدى. كادۋىلگى قۋراعان سەكسەۋىل، بايالىشتىڭ تومارى، مال جەمەيدى، وتقا سالساڭ شوعى جۋعاراقتا سونبەيدى. سارى دالانىڭ ءبىر كەزدەگى ۇلپىلدەگەن كوركى، بۇل كۇندەگى اياق سۇرىندىرگەن تۇبىرتەگى. اياعى اۋىر كەلىنشەك قوس قانار توماردى ازەر جيىپ، ۇلگەرىپ، ۇلەكتىڭ ەكى بۇيىرىنە قورجىن ەتىپ بۋىپ-ءتۇيىپ، ء«ايت-ءشۇۋ!» - دەپ بۇيداسىن تارتادى. ماڭق ەتىپ تۇرەگەلگەن جانۋار اڭىزاق جەلدەن كونى كەۋىپ شولدەدى مە، تاناۋىن شۋلاتىپ، ءداپ الدىندا، قارعا ادىم جەردە ءجىتى ادىمداعان بۇيدا ۇستاعان كەلىنشەكتى تاپاپ كەتەردەي، ەڭىسكە قاراي ەڭكىلدەپ جەلەدى.

اۋىل توبەسى كورىندى.

جاپىرايعان جەرتولە، جاپپا تام، توقال تام كىلەڭ.

انادايدان كورشى ايەلدەر بايقاپ قالادى. ايساۋلە كەلىنشەك ءۇي ىرگەسىنە جەتەر-جەتپەستە، تۇيەنى شوگەرىپ ۇلگەرمەستەن، ءىشىن باسىپ، وشاق باسىنا ىڭعايسىز جۇرەلەپ وتىرا كەتەدى. الدەنەنى ىشتەي سەزگەن، قازان ماڭىندا كۇيبەڭدەپ جۇرگەن كورشى ايەل ەتەگىنە ءسۇرىنىپ جۇگىرىپ جەتەدى. تولعاق قىسقان كەلىنشەكتى قولتىقتان الىپ ۇيگە سۇيرەيدى. سول ەكى ارادا قوڭسىلاس ايەل توبە كورسەتەدى. ەكەۋلەپ جەرتولەگە ەنگىزەدى.

نارەستە شار ەتىپ جارىق دۇنيەگە كەلەدى.

ءۇي قاسىندا وقشاۋ قۇدىق بار. قاي زاماندا كىم قازعانى بەلگىسىز. ول تۇرعان تەپسەڭدە سۋ تايازدان شىعادى. سوندىقتان بۇگىن قازىلعان قۇدىق ەرتەڭ قۇلاپ جاتادى. نە سيقىرى بارى بەلگىسىز – وسى قۇدىق ءالى كۇنگە ورنىندا. قاشان كەلسەڭ – مولتىلدەگەن تۇنىق سۋ. شىراداي جانعان ارۋ قىزدىڭ جانارى سەكىلدى، سىمىرسەڭ ءتىس سىندىرارداي، مەيىرىڭ قانادى.

كەيىنشە ءبىلدى. اناسى العاش بەلى قايىسىپ ءجۇرىپ سۋ تارتىپ، سول قۇدىقتىڭ تاستاي سۋىن قازانعا جىلىتىپ، نارەستەنى ىڭگالاتىپ شومىلدىرادى. اۋىل شالدارىن شاقىرىپ، الدارىنا ءبىر-ءبىر شارا جۇگەرى كوجە تارتىپ، ۇلىنا ىرىم عىپ ۇلكەندەردىڭ باتاسىن الادى.

«تاۋداي بول، بالام، وركەنىڭ ءوسسىن» دەگەن دارداي ءسوز قارادومالاق ءسابيدىڭ قۇلاعىندا قالادى.

وي، دۇنيە-اي!

جىلدار جىلجىپ وتە بەردى. قىزىليەك كۇن ورتشە قىزارىپ باتادى. دوڭگەلەگەننەن دوڭگەلەپ كوكجيەككە ەڭكەيگەن كەزىندە جارىق الەمنىڭ جارىقتىعى نەگە قانقىزىلدانىپ شىعا كەلەتىنىن كەشقۇرىم ءسابي شىركىن اناسىنان سۇراعان دەيدى. ايساۋلەنىڭ قاباعىنا تاڭعى بۋداي مۇڭ كولەڭكەسى قالقىپتى. «قايدان بىلەيىن، قۇلىنىم، - دەيدى ءۇنى ءىرىپ، - باتىستا سويقان سوعىس ءجۇرىپ جاتىر دەيدى عوي، سوعىس دەگەنىڭ كىسىنىڭ قىزىلالا قانى كورىنەدى، قان كوپ اققان سوڭ كوكجيەكتى تۇگەل العان شىعار». «كوكەم قاشان ورالادى؟»، - دەيدى ءتىلى جاڭا شىعا باستاعان قارادومالاق. «قايدان بىلەيىن، قۇلىنىم، - دەيدى بەيباق انا، - مەنى قاراعاندىعا كومىر قازۋعا الىپ كەتپەي تۇرعاندا كەلسە يگى»... اناسىنىڭ قاۋىپ قىلاتىن سەبەبى بار. مىنا ايساۋلە تاۋشىق دەگەن جەردەگى شاحتادا ەرتەدەن قارا كەشكە ەڭبەكتەپ ءجۇرىپ كومىر قازادى. جەر بەتىنە شىققان كومىردى شاعىن ءشومىشتى ۆاگونەتكالارعا تەڭسەلدىرە تيەپ، سارتاس ايلاعىنا جونەلتىپ جاتادى. ودان كەمەگە تيەلىپ ءارى اكەتىلەدى. جاس كەلىنشەك ەر كىسىدەي قارۋلى ەدى. كۇيەۋىنەن ءۇش قىز، ءبىر بالامەن قالعان وعان كەنجە قىزى ەمشەكتەن شىقپاي جاتىپ، كۇيەۋىنىڭ ورىنىنا شاحتاعا تۇسۋگە تۋرا كەلدى. ءتورت جەتىمەكتى اسىراۋ وڭاي ەمەس. شاڭى بۇرقىراعان، اۋاسى تار جەر استىنان بويىن تارتپاي، قايلاسىن سىلتەپ بۇرقىلداتقان ۇستىنە بۇرقىلداتۋشى ەدى. قايلا سىلتەۋى سالماقتى ەدى. وزگەلەرگە ۇقساپ قاقالىپ-شاشالىپ جەر بەتىنە ءجيى كوتەرىلمەيدى. كەلىنشەكتىڭ القىن-جۇلقىن قيمىلىنا نەمىس العان دونباستان كەلگەن شور مويىن بريگادير تۇنەۋكۇنى: «اي، ايساۋلە، ەرلەردەن ەش قالىسپايسىڭ، قارا جەردى ويىپ تۇسەسىڭ، قارۋلى كىسىلەردى قاراعاندى شاحتاسىنا جونەلتۋ كەرەك دەگەن پارمەن بار، قۇدا قالاسا، بۇيىرسا – بىلەك كۇشى مىقتى كىسىلەردىڭ تىزىمىنە سەنى دە قوسىپ قويام!» - دەپ قايداعىنى بىقسىتىپ ەدى. قانشاما ايلار ءوتتى، نەشە كۇندەر قىزارىپ باتتى... بريگاديردىڭ الگى ايتقان وقتاي سۋىق ءسوزى ساناسىنان جۋىلار ەمەس-اي!

«نەمىستەن بوساتىلعان دونباستان كەلگەن كىسىلەر قايتا كوشىپ جاتىر. ۋاقىتشا اشىلعان مىنا شاحتالار جابىلادى. سوندا مىنا شيەتتەي بالالاردى شىرىلداتىپ قايدا قاڭعيمىن» - دەپ ىشتەي ۋايىم جەيدى.

قارعاداي كوزىنىڭ اعى مەن قاراسى ءالى جاس. ەرتەلى-كەش جەر قازبا باسپانانىڭ جەلكەسىندەگى قۇز جارتاسقا ورمەلەپ شىعىپ الىپ، اينالاعا الاقتاپ، جول قارايدى دا وتىرادى. جۇرتتىڭ بالاسى سەكىلدى شارۋاعا ءۇيىر ەمەس. ءوز ءۇيىنىڭ بەس-التى ەشكى-لاعىنىڭ ءتۇر-ءتۇسىن دە جوندەپ اجىراتا المايدى. ۇستارامەن قىرعىزعان قاۋقيعان باسى شىبىن تايىپ جىعىلارداي كۇنگە جىلتىراپ، قاي-قايداعى ويعا شومىپ وتىرعانى وتىرعان.

سونادايدان ءوتىپ بارا جاتقان ۇلكەندەر ۇكىشە ءۇرپيىپ قارايدى.

- ءاي، انا كەكىلبايدىڭ بالاسى مىنا وتىرىسىمەن يا ەلدى ۇستايتىن دانىشپان بولار، يا قيال قۋىپ، وي باعىپ باسىنىڭ اۋعان جاعىنا قاڭعىپ جوعالار.

- شاحتادا ىستەيتىن شەشەسىن كۇتىپ وتىر-داعى.

- وزگە بالالار ءجۇر عوي انە بوتا باعىپ، اسىق ويناپ.

- وماقا سەكىلدەنىپ ەش تابجىلمايتىنىن قايتەرسىڭ!

- ءاي، بۇل بالا زامان اقىردا جەردىڭ استىن كەمىرىپ جەپ تەسىپ شىعاتىن ءاجى-ءماجىنىڭ ەلشىسى بولماسىن!

- قاقباس، قايداعىنى ايتادى ەكەنسىڭ!

ءوتىپ بارا جاتقان جولاۋشىنىڭ ءسوزىنىڭ ءبىرىن ەستىسە، ءبىرىن ەستىمەيدى. ىزىڭداعان ىستىق جەل تاناۋىن كەسەدى. شاڭقاي ءتۇس شىجعىرا تۇسەدى.

انا قاراتاۋ جاقتان توڭكەرىلىپ شىققان نوسەر بۇلتى تابان استىنداعى ساحاراعا جەتپەي سۇيىلىپ جوعالادى. ارادىك توبەنى اينالىپ قارا قۇس ۇشادى. الىستان ساۋىنى كەلگەن، بوتاسىن ىزدەگەن ىنگەن كەرنەي شالادى. قىر استىنان ەكى اياعى جەرگە تيمەي ۇشىپ كەلە جاتقان اناسىنىڭ جاۋلىعى اعاراڭ ەتەدى. شىنىندا عوي، اناسىنىڭ پايىمىنشا جار باسىندا جاربيعان قارادومالاعى تىم وزگەشە، بۇل ءوزى ءبىر توبە دە وزگە قىزدارى ءبىر توبە.

مىنەز قۇبىلىسى تەڭىز جاقتان شالقىپ سوققان ىستىق جەل - كەرىمسالعا كەلەدى. ءارى ۇدەپ-ۇدەپ سوعادى، ءارى قالىبى تىم ەرەكشە جاراتىلعان. تىلدەسىپ – ۋاجبەن ۇستاي المايسىڭ، ەرەگىسىپ – تاجىكەگە ات باسىن تىرەي المايسىڭ، ءسوز رەڭكى تىم بوتەن.

مىسالعا دەيمىز عوي:

وزگەلەر قالاي ءومىر سۇرەمىز دەپ تىرتىڭداسا، بۇل بالا نە ءۇشىن ءومىر سۇرەمىز دەپ كوكجيەككە كۇن سالا قارايدى.

قۇرداستارى قايتىپ مال جيناپ، اقشا تابامىز دەسە – بۇل كوكەڭ ىلگەرگى تىلەۋىمە، شارۋا ىسىمە قانشالىق كۇش-جىگەر جۇمساۋىم قاجەت دەپ قىرعا قاراپ اسپاندايدى.

كەشقۇرىم، الىستان جىلتىراعان وتتى كورسە، سوعان ىلەسىپ كەتەتىندەي تەلمىرىپ باعادى. ءسۇيتىپ ءجۇرىپ مەكتەپ باردى. ونى ءبىتىرىپ وقۋعا كەتتى. ونى بىتىرگەسىن نە ىستەپ، نە قوياتىنى جايىندا ءتىس جارعان ەمەس.

ءبىر جىلى كەلدى دە: «كوشەمىز»، - دەدى. «قايدا؟..» «الماتىعا... مەن وقىعان قالاعا». ايساۋلە ەشكىمگە ءتىس جارمادى. ءبىر اي دەمالىسقا كەلگەن ۇلى ءبىر-ەكى جولداسىن جيناپ كەلىپ: «ال، قالاي، جولعا شىعۋعا ءازىرمىز بە؟» - دەدى. ونە بويى ءجيدىپ بارا جاتقانداي. تۋدى-ءبىتتى كورمەگەن-بىلمەگەن قيىرعا بارىپ، نە مۇرات تاپپاق. ويىندا سونداي سۇراق جاتسا دا اناسى: ء«ازىرمىز عوي، قۇلىنىم...»، - دەدى.

ەرتەسىنە جۇگىن تيەپ جاتقاندا جيىلىپ اۋىلداستارى كەلدى.

- ال، بۇل نە ساپار؟ – دەدى تاڭعالىسىپ.

- وقۋىم ءبىتتى. الماتىدا قىزمەتتە قالدىم. اپام مەن قارىنداسىمدى كوشىرىپ اكەتكەلى كەلدىم، - دەيدى سوزگە ساراڭ بالاسى. قاپەلىمدە ءمۇدىرىپ قالعان اقساقال جاعى: ء«وزىڭ ۇيلەنگەن جوقسىڭ. ۇستىڭدە باسپاناڭ جوق. ەندى بوي جەتىپ كەلە جاتقان قارىنداسىڭ مەن ەگدەرىپ كەلە جاتقان اناڭ كىمنىڭ بوساعاسىن باقپاق؟! ودان دا جۇمىسىڭ تۇراقتاپ، كەلىن كەلتىرىپ، ءوز الدىڭا ءتۇتىن تۇتەتەتىندەي بولعان كەزدە كوشىرىپ اكەتپەيسىڭ بە؟» - دەپ كوشەلى ءسوز ايتىپ ەدى. بالاسىن ءجون سوزگە ءيىپ كەلتىرە الماسىن بىلگەنىمەن، العان بەتتەن قايتپايتىنىن سەزگەن انا شىركىن سوزگە ارالاستى.

- ىقىلاستارىڭا راحمەت. قاي-قايسىڭا دا ريزامىن. بىراق، قارشادايىنان ماڭدايىنان قاقپاعان قاراعىمنىڭ بۇعاناسى بەكىپ، ءوز تىزگىنىن ءوزى ۇستاپ، ات جالىنا قولى جەتسە، تۇتامداي جانىم قالعانشا قاسىنان قالماسپىن دەگەن ءسوزىم بار ەدى. سول كۇنىمە جەتتىم. جاعداي ايتىپ، جولىنان قالدىرىپ قايتەمىن، تاۋەكەلىن بەرسىن. قۇدايدىڭ سالعانىن كورەرمىز. ساۋ تۇرىڭدار. اماندىق بولسا، تالاي كورىسەمىز عوي، - دەدى.

جيىلعان قالىڭ توپ، ءسوزدى تيىپ، كوزدەرىن ءسۇرتىستى. كوشىپ بارا جاتقان ۇشەۋدى كەزەك پە كەزەك باۋىرلارىنا باسىپ، ءبىرجولا ۇزاپ كەتكەنشە، سوڭدارىنان كوز الماي، قاراپ قالىستى.       

2. اۋەزوۆ

ەڭ قىزىعى اۋەزوۆتى العاش كورگەنى. اۋديتورياعا قاسقا باس، مول ءپىشىمدى، قوڭىر كوستيۋمدى، قوڭىر ءۇندى، قوڭىرقاي ءتۇستى ۇستاز كىرىپ كەلگەندە قاراڭعىلاۋ بولمەنىڭ ىشىنە سىرىڭكە جاعىپ جىبەرگەندەي سەزىلگەنى.

ۇلى كىسىنىڭ كۇلىمسىرەگەنى. مەيىرىم شۋاعى مول جانارىن كەڭ اشىپ قوڭىر ۇنمەن سويلەپ جونەلگەنى.

قوڭىر ۇننەن ايىقپاس قوڭىر مۇڭدى سەزدى سو كەزدە.

- ءبالى، بالالار، ايتاتىنىمىز اباي عوي، - دەپ توگىلدىرگەندە بار عوي، قۇلاعى قۇرعىر بىردە اشىلىپ، بىردە جابىلىپ، قيت ەتسە الدىنداعى زور مەيىر، كەڭ پەيىل يەسىن جوعالتىپ الارداي اڭىرايعاننان اڭىرايىپ قاس قاقپاي تىڭداي بەرىپتى. ۇستاز ءسوزىن داپتەرگە ءتۇرتۋدى ۇمىتىپتى. «بۇيىردەن توتەلەپ ساۋال قويسام ابەس بولار» - دەپ ءتۇيىپتى.

بەينە، كوكالا تەڭىزدىڭ جارعا ۇرعان الىس سارىنى قۇلاققا تالىپ-تالىپ جەتەتىندەي. اۋەزوۆتى تىڭداعان سايىن كوكىرەك كوزى اشىلعانداي سەزىلدى. ءيا، كىسى كوكىرەگى اشىلماعان كومبە، قۇلىپتاعى ساندىق. كوربىلتە نادان كىسىلەردىڭ كوكىرەگى سول باياعى – قالاي ومىرگە كەلدى  - ءداپ سولاي قاپىرىق، تىمىرسىق كۇيىندە ساۋلە تۇسپەي وتەدى. وندايدى «كوركوكىرەك» دەپ اتايدى. كوركوكىرەك كىسىلەردەن ماڭايىنا، زامانىنا تيەتىن مىسقالداي پايدا جوق، كەلدى... ءىشتى... جەدى... دارەتحاناعا جۇگىردى... كوردى... تاڭعى بۋداي... ساحارا ساعىمىنداي... سەيىلىپ وتە شىعادى. ۇستازىنىڭ ايتۋىنشا: اباي – قازاق ساحاراسىنىڭ بۇرقىلداپ قايناپ شىعىپ جاتقان تاس بۇلاعى، «ارى بار، ۇياتى بار ۇلكەنگە سەن، ءوزى زوردىڭ بولادى ىعى دا زور» دەپ ءوزى تۋرالى ايتىپ كەتكەندەي جارىقتىق.

دۇنيەگە نەگە كەلىپ، قاي باعىتتان جول ىزدەرىن بىلمەي، باسىنا تاياق تيگەن تۇيەشە سەندەلگەن قازاققا قاراتىپ:

ەكى يىعىڭدى جۇلىپ جەپ،

ىشكەن-جەگەنىڭدى ەسەپتەپ،

مال تاپتىم، دۇنيە ارتتىردىم دەپ،

مازدەنبە، انت مەزگىلدە تارازى باسىنا تارتارىڭدى اۋەل باستان ويلان دەپ وسى قازىردەن جول كورسەتىپ، باعىت سىلتەپ تۇرعانداي عوي، جارىقتىق.

ءسوزدى تاۋىپ ايتۋ - ونەر. قانشامىز كەرەگىندە قاجەتتى ءسوزدى تاۋىپ ايتا الماي اداسىپ ءجۇرمىز; قانشامىز تىرشىلىكتىڭ شاڭ باسقان شىرعالاڭ جولىنان شىعا المادىق; ءباز بىرەۋلەر كەرەكتى ءسوزىن كەرەكتى جەرىنە وتكىزىپ باسپالداقتاپ بيىكتەپ ۇلگەردى. ءسوزدىڭ كەپيەتى كوتەردى.

وسىنى ويلاعان كەيىپكەرىمىز ءبىر كۇنى ءساتى كەلگەندە ۇستازىنىڭ الدىنان ءوتتى، شامىنا ءتيىپ ءبۇلدىرىپ المايىن دەدى مە، ابايلاپ بوپسالادى.

- مۇحا، وسىندا ءبىرىمىز ولەڭ، ءبىرىمىز اڭگىمە جازىپ شۇقىنىپ جۇرەمىز. بىردەمە جازىپ بىردەمە شىعارساق دەيمىز. جاقىندا جارىق كورگەن اقىندار جيناعىن قۇر جىبەرمەيمىز. ۋاقىتتىڭ كوبىن كىتاپحانادا وتكىزەمىز.

اۋەزوۆ وڭ قولىنىڭ سۇق ساۋساعىمەن تاناۋىنىڭ ۇشىن ساۋمالاپ جىبەرىپ تىلگە كەلدى.

- ءبالى، بۇلارىڭ جاقسى. بىراق، تالاپتىڭ سوڭىنا تۇسكەسىن، مىقتاپ تۇسىڭدەر. ايتپەسە، تولىسپاعان تولستويلار، شالا شەكسپيرلەر سەندەرسىز دە جەتەدى، - دەدى جارىقتىق.

- سولاي بولسا، سولاي شىعار. الايدا، وسىناۋ تالاپتارى تاۋ جىققانداي كوگەنكوزدەردىڭ الدىندا ءبىر سويلەپ بەرسەڭىز دەگەن ءوتىنىشىمىز بار. بۇگىنگى ادەبيەتتىڭ اڭگىمەسىن ءسىزدىڭ اۋزىڭىزدان ەستۋ ءبىر عانيبەت.

- ءبالى، ادەبيەتتىڭ اڭگىمەسى «مىڭ ءبىر ءتۇن» ەرتەگىسىندەي قانشا ءتۇن ايتساڭ دا تۇگەسىلمەيتىن جىر ەمەس پە؟! نۋ جىنىس توعاي ءتارىزدى. اداسىپ كەتپەيىك دەسەك، ءبىر تاقىرىپتىڭ توڭىرەگىندە پىكىر ءتۇيىپ ايتقان ءسوز ءوتىمدى بولار، شاكىرتىم.

- ەندەشە كوكەيدە قوردالانىپ جۇرگەن ءبىراز ساۋالدى وزىڭىزگە حاتقا ءتىزىپ بەرسەك نەعىلادى؟

- ءبالى، مىناۋىڭ ءجون ەكەن! جولداس-جورالارىڭمەن اقىلداس، ويلاس، سوسىن وسى قالاي دەگەن ساۋالدارىڭدى تۇگەل ءتىزىپ الدىما اكەلىڭدەر. قولىم قالت ەتكەندە جاۋاپ جازىپ تاستايىن. شاكىرت پەن ۇستاز اراسىنداعى اتكوپىر ديالوگ بولسىن. جاڭا الگىدە «كەيىنگى كەزدە جارىق كورگەن جيناقتار» دەدىڭ، جاس اقىنداردىڭ تىرناقالدىسى. سولاردى جيناپ، باسىن قوسىپ، جەتكىزىپ بەرگەيسىڭ. كىتاپتارىن وقىپ كورەلىك. ار جاعىن اقىلداسارمىز.

مىنا ءسوزدى ەستىگەن ءابىش سۇمدىق ناساتتاندى.

ناساتتانباي قايتسىن، اسپاننان، جەتى قات كوكتىڭ ارعى جاعىنان ىزدەپ جۇرگەن دۋالى اۋىزدان شىققان ءۋالى ءسوزى ءداپ الدىنان، «قازاق ادەبيەتى» كافەدراسى بوساعاسىنان تابىلدى ەمەس پە! ۇلى ۇستازى زاۋ بيىك شىڭ باسىنان جاياۋلاپ، اياڭداپ ءتۇسىپ كەلىپ، شاكىرتىنە قول بەرگەندەي سەزىلگەنى. وسى مەزەت توبەسى كوككە ءبىر ەلى جەتپەي تۇردى. ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا، قالباڭ قاعىپ ۇشىپ تۇرەگەلدى. جۇرەگى ابلىعىپ اۋا جەتپەي ازەر تىلگە كەلگەنى.

- ەكى تاپسىرماڭىزدى دا ورىندايمىن. ءبىزدىڭ جىگىتتەر ءبىر قۋانىپ قالاتىن بولدى.

شاكىرتىنىڭ اسىپ-تاسىپ قۋانعانىن، اپاش-قۇپاش قورباڭداپ داپتەرى مەن قالامسابىن ىزدەگەنىن، ءوز-وزىنەن ءوستىپ شالا بۇلىنگەنىن كورىپ جانى جادىراعان جارىقتىق مۇحاڭ – ءماز. سىلق-سىلق كۇلەدى، جانارىنان مەيمىلدەگەن جىلى شۋاق توگىلەدى.

كوپ ۇزاماي رەسپۋبليكالىق جاستار گازەتىنە شاكىرتتەردىڭ ساۋالىنا ۇستازدىڭ جازباشا بەرگەن جاۋابى جاريالاندى.

سول كۇنى عوي ءابىش تۇنىمەن كوز ىلمەي شىقتى.

ساناسىندا سەڭدەي سوعىلىسقان ساۋال مەن جاۋاپقا ىشتەي مارقايىپ، بيىك تاۋدىڭ باسىنا شىققان كىسىدەي ارقالانىپ، قاي-قايداعى قيالدىڭ قاناتىنا ىلەسىپ جەتى قات كوككە كوتەرىلدى مە، شىڭىراۋدىڭ تەرەڭدىگىندەي وي تەرەڭىنە ءتۇسىپ شىقتى ما، ايتەۋىر ءوز-وزىنەن الاسۇرىپ، ارپالىسىپ، الاكۇلىك حالگە تۇسكەنى. توسەگىنەن بوزارىپ تۇرەگەلدى.

وسى اڭگىمەدەن كەيىن اي ءوتتى مە، وتپەدى مە، ول اراسى ەسىندە جوق، ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ۇلكەن اكت زالىنا، ءجۇز قارالى قالام ۇستاعان، ءسوز قۋعان كوگەنكوزدەر عانا ەمەس، كۇللى ادەبي الماتى تۇگەلگە جۋىق جينالعان. اۋەزوۆ قاتتى داۋىلدا شايقالعان كەمەدەي بولىپ تۇرىپ – توگىلدىرىپ بايانداما جاسادى. «جىل كەلگەندەي جاڭالىق سەزىنەمىز» دەدى كەمەڭگەر جان. ەكپىنى پارمەندى، ىرعاعى باي، ويدان وزىنشە، وزگەشە ورمەك توقي بىلەتىن جاس ورىمدەر ءوسىپ كەلەدى دەدى. شۇكىر، ءىنشاللا! قازاقتىڭ ءدۇلدۇل ءسوزى ءالى ءباسىن بەرمەپتى، كەپيەتى كەتپەپتى، وسىناۋ وقىعان جۇقا كىتاپشالاردا –  ءبىرى كەپتەر بوپ، ءبىرى جىلى جاۋىن بوپ، ءبىرى كوكتەمگى قايتقان تىرنا بوپ تۋعان جەردىڭ تۇگىنە – باياعى پارتيانىڭ قاباعىنا قاراپ ۇران ساپ، ايقايلاپ شىعاتىن شولاق ۇيقاستىڭ ورنىن – ىشكى جاراسىمى باي سەزىم اعىسى الا باستاپتى دەپ كوزىنە جاس ىركىپ تۇرىپ قۋاندى ۇستاز! تاسىپ توگىلگەنى تولقىن-تولقىن ءسوز ىرعاعىنان سەزىلدى.

عاسىردا ءبىر ايتىلاتىن اڭگىمە بولادى، عاسىردا ءبىر دانىشپاندار جارىق دۇنيەگە جارق ەتىپ ديدارىن اشادى; وسى جولعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كەڭ زالىندا كىلەڭ كوگەنكوز، كوڭىلدەرى قارىنداش تۇسپەگەن اپپاق قاعازداي، شەتىنەن اساۋ جىلقىداي، شەتىنەن ارعى-بەرگى ادەبيەت قازىناسىنان مول وقىعان، ارمانشىل تۇلەكتەر قىر بەتكەيدە ءورىپ شىققان قىزعالداقتاي قۇلپىرىپ ءۋالى سوزگە قۇلاق قويعانى. بايانداماشى تولقىدى ما، تولقىمادى ما، ونشاسىن بىلە بەرمەيدى، مىنا كەيىپكەرىمىز ۇستازىنىڭ ءسوز رەڭكى جاپ-جاسىل جاستىق ولكەسىن تەربەتىلە جەبەي سوققان كوكتەمگى جەلدەي ماقتاۋ، سىلاپ-سىيپاۋ، كوتەرمەلەۋ سۋرەتىنە ۇقساعان سوڭ –

قۇداي بار ەكەن دەپ ويلادى!

بايانداما اياقتالدى. اۋەزوۆتى تىڭداعىسى كەلىپ بۇرىلعان جازۋشىلار، ساباعىن ادەيىلەپ ۇزگەن ۇستازدار، ۇلكەن زالدى اۋزى-مۇرنىنا شىعارىپ لىقا تولتىرعان شاكىرتتەر سىلتىدەي تىنىپ، سۇتتەي ۇيىدى. قول سوعۋعا ەشكىمنىڭ ءداتى جەتپەدى. كوشەلى كورىكتى ءسوز قۇلاقتان ءوتىپ، ساي-سۇيەكتى سىرقىراتتى. قابىرعالى قالامگەر جايلاپ مىنبەدەن ءتۇسىپ، قولىنا ۇستاعان قاعازىن قاق بۇكتەپ، كوستيۋمىنىڭ ىشكى قالتاسىنا سالىپ،ەسىككە بەتتەدى. ءابىش ۇستازىن شىعارىپ سالۋعا ۇمتىلدى.

ەسىك الدىندا جەڭىل جۇيرىگى كۇتىپ تۇرعان. مۇحاڭ جارىقتىق جايلاپ باسىپ ماشينەگە جەتتى، سوڭىنان ىلەسىپ كەلە جاتقان شاكىرتىن قيماعان كىسىشە پاسكە كىدىردى. ءابىشتىڭ «قايتسەم دە، ىلەسە ءجۇرىپ، بىرەر اۋىز تىلدەسىپ، شىعارىپ سالسام عوي» دەگەن پيعىلىن ىشتەي ءتۇسىندى. مىرس ەتىپ كۇلدى.

­- ءبا-ءا-ءلى، شىعارىپ سالسام دەپ تۇرعانىڭدى تۇسىنەمىن. جارتى ساعاتتاي ۋاقىتىم بار ەدى، ماشينەگە وتىر ەندەشە! ۇيگە جەتىپ، سول جەردە، ماشينە ىشىندە تىلدەسەيىك.

ءابىشتىڭ كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلدى. مۇنشاما تاسىپ قۋانباس. توبەسى كوككە ەكى ەلى جەتپەي، ەڭكەيگەن كەزدە قۇلاعى ەسىك جاقتاۋىنا ءتيىپ، كوستيۋمىنىڭ ەتەگى قىستىرىلىپ، ۇلكەن كىسىنىڭ تىزەسىن باسا لىپ وتىردى.

–­ قايدان كەلدىڭ؟ – دەپ ۇستازى ءسوز ساباقتادى.

– ۇستىرتتەن، ماڭعىستاۋ تۇبەگىنەن.

– ءبا-ءلى، جەر تۇبىنەن جەتتىم دەسەيشى! جاقسى وقى، كوپ ىزدەن. ول جاقتاعى جاقىندارىڭ: «سول بالامىزدان بىردەمە شىعادى»، – دەپ ءۇمىت كۇتىپ وتىرعانىن ۇمىتپا.

– كىتاپحانانى كۇزەتشىمەن بىرگە جاۋىپ شىعامىز. لەكتسيادان قالىپ كورگەن جوقپىز. وقۋ ىزدەپ كەلدىك ەمەس پە يت ولگەن جەردەن.

مۇحتار شاكىرت بالانىڭ سالماقتى سوزىنە ريزا بولعان پەيىلمەن شۋاقتانا جىميدى. جان قالتاسىنان كولدەي ورامالىن سۋىرىپ، كوزىنىڭ الدىن، ماڭدايىن ءسۇرتتى. ءتورت بۇكتەپ، قايىرا قالتاسىنا سالدى. ماشينە ەكپىنىمەن العا لىقسىپ بارىپ، تولقىپ كەتىپ، قايتا تىكتەلدى. تىلگە كەلدى.

– ءبىزدىڭ جاس كەزىمىزدە مۇنداي جاعداي بولمايتىن. جازاتىن قاعاز، وقيتىن كىتاپ تاپشى. ءبىر-بىرىمىزدەن جالىنىپ سۇراپ جۇرگەنىمىز. تويا تاماق ءىشۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ماسەلە. سوعان قاراماي ىشىمىزدەگى وتتى ءوشىرىپ المايىق دەپ، قالام تۇرتەيىك دەپ، بىلمەگەندى ۇيرەنەيىك دەپ ءتۇن ۇيقىمىزدى ءتورت ءبولۋشى ەدىك. اسىرەسە سەمەي گيمنازياسىنىڭ وقىتۋشىلارى قاتال، ۇيرەنبەسكە قويمادى. وسى كۇنگى ورىسشا قاتەسىز جازاتىنىم – سول گيمنازيانىڭ قاتال تارتىبىنەن. پوپوۆ دەگەن ۇستازىمىز بولدى، اش قارعاشا قارقىلداپ، تاڭ الاگەۋىمنەن كەشكە دەيىن توبەمىزدەن تۇسپەۋشى ەدى، ورىس گرامماتيكاسىن ابدەن قۇلاعىما قۇيىپ تاستاپتى...

سول ەكى ارادا جەڭىل ماشينە اباي داڭعىلى مەن قازىرگى تولەباەۆ كوشەسىنىڭ قيىلىسىنا ورىن تەپكەن جازۋشىنىڭ اعاش قورالى، كەڭ داربازالى، قوس قاباتتى ۇيىنە جەتكىزدى. ۇستاز بەن شاكىرت ماشينەدەن توگىلىپ ءتۇستى. كوشە جيەگىندەگى سارقىراپ، تاستان-تاسقا سەكىرىپ جاتقان ارىقتان اتتاپ، قاقپا الدىنا تاقادى. ءابىش قوشتاسۋعا وقتالدى.

– مەن قايتايىن، مۇحا، لەكتسياعا قاتىسۋىم قاجەت ەدى. ءسىزدىڭ الگى ءسوزىڭىز، مىنا كوڭىل بولگەنىڭىز وزىمە ءومىر بويعى ساباق، كوپ-كوپ راحمەت سىزگە!

– ۇيگە كىر، قازىر تۇسكى شايعا وتىرامىز.

– اللا رازى بولسىن، مۇحا، دۇنيەدەگى زۇلىمدىقتىڭ ەڭ ۇلكەنى – كىسىنىڭ ۋاقىتىن ۇرلاۋ. ۋاقىتىڭىزدى المايىن، ويىڭىزدى بولمەيىن.

– اي، ەندەشە مىنا ماشينە ءوزىڭدى قايىرا وقۋ ورنىنا جەتكىزىپ سالسىن، – دەپ ايداۋشىعا بۇرىلىپ، ناقتىلاپ تاپسىرىپ، سوسىن بارىپ مول دەنەسىن تىكتەپ، قاقپادان ىشكە ەنىپ كەتتى.

وي، جارىقتىق-اي، دەسەڭشى! ەش نارسەنى نازاردان تىس قالدىرمايدى. مۇقىم دۇنيەدەگى قىم-قۋىت دۇبىرلەپ ءوتىپ جاتقان تىرشىلىك قاربالاسىن «مىناۋ ۇلكەنى»، «مىناۋ كىشىسى» دەمەي، كوڭىل ءبولىپ، بارىنە دەگدار، اقىلگوي ادامنىڭ كوزىمەن قاراپ، جاۋاپ ىزدەي جۇرەتىنىنە قاراداي قايران قالادى عوي. ايتپەسە الگىدە عانا ماشينەگە مىنەردە «جارتى ساعات بوس ۋاقىتىم بار» دەۋىنىڭ ءوزى – سول ۋاقىتى قۇرعىردى ءوز بويىنا، ءوز ويىنا لايىقتاپ ولشەپ، ءپىشىپ جۇرەتىنى – جاڭاعى قاس-قاباعىنان، ءسوز رايىنان اينا-قاتەسىز تانىلىپ تۇر ەمەس پە!

الىپ-ۇشىپ ۋنيۆەرسيتەتكە ەنسە، كەلەسى كەزەكتەگى ساباق باستالىپ كەتىپتى. سول ەكى ارادا ءبىر قىز بالا جەتىپ كەلىپ: ء«سىزدى دەكان شاقىرىپ جاتىر»، – دەدى.

دەكان اعايى جۋرناليستيكانىڭ مايتالمان شەبەرى، سوعىسقا قاتىناسقان، ءبىر اياعىن سىلتي باساتىن، اققۇبا ءوڭدى، شاشىن ارتىنا ۇزارتا قايىرعان، مىنەزى ءدويت، جارالى جولبارىستاي اسا ىزعارلى، شاپشاڭ سويلەيتىن كىسى ەدى. كىرىپ كەلگەن ءابىشتى جانارىمەن مەڭزەپ ورىندىققا وتىرعىزدى، ءبىر اۋقىم توسىلىپ تۇردى. ءسوزدى نەدەن باستارىن بىلمەي، قينالعانى سەزىلەدى. ىشكى بۋىرقانعان اشۋ-ىزاسىن باسا الماي ءوزىن-ءوزى ازەر تەجەپ تۇرعان سەكىلدى.

– وسىنداعى ەڭ قابىلەتتى شاكىرتىمنىڭ ءبىرىسىڭ، – دەدى گۇجىلدەپ شىعاتىن جۋان داۋسىن ءسال باسەڭدەتىپ.

– مەن ايتپاسام، كىم ايتادى. بايقاساڭشى، – دەدى ءۇنىن ودان سايىن تومەندەتىپ، تەگى سىبىرلاي سويلەپ.

ءابىش ەشتەڭە تۇسىنبەي اڭ-تاڭ.

– الگىدە سۇر ءۇيدىڭ ۇندەمەستەرى كەلىپ كەتتى. ءوزىم عانا تانيمىن ولاردى، سەندەر بىلمەيسىڭدەر. قوي تەرىسىن جامىلعان كىلەڭ اش قاسقىرلار. اۋەزوۆ، ساتباەۆ سەكىلدى اعالاردى سىرتىنان اڭدىپ، ولار نە ءسوز ايتادى دەپ، وسەك-اياڭدى جيناپ-تەرىپ جۇرمەسە، ىشكەن استارى بويىنا سىڭبەيدى. سول اعالارىڭدى مازالاپ، كەشەگى كۇڭگىرت زاماننىڭ گوي-گويشىل زار-زامان تاقىرىبى تۋرالى ساۋال قويا بەرمەڭدەر، جارقىنىم. ول كىسىلەر بايقاماي بىلگەنىن سەندەردىڭ الدارىڭا جايىپ سالادى. ءىشىن اشادى... مىنە، سول كەزدە الگى سۇر ءۇيدىڭ سۇمەلەكتەرى «پالەنشە تۇگەن ۋاقىتتا وسىلاي دەدى» دەپ سىرت ەتكىزىپ ۇنتاسپاعا جازىپ الا قويادى. مۇحاڭ جارىقتىقتىڭ جۇرەگىنە تۇسكەن 1951-1952 جىلعى جاراسى ءالى جازىلىپ ۇلگەرگەن جوق.

وسىنى ايتىپ دەكان اعايى سىلق ءتۇسىپ، سۇلەسوق كۇيدە وتىرىپ قالدى.

«جۇرەككە تۇسكەن جارا» دەگەندى ءابىشتىڭ العاش ەستۋى. وسى اڭگىمەدەن كەيىن كوپكە دەيىن ۇستازىن كورسە – بۇرىنعىدان بەتەر قۇرمەتتەپ، بۇرىنعىدان بەتەر الدەنەشە ەسە كوتەرە قاسيەت تۇتاتىن توسىن مىنەز تاپتى. ۇستازى كوز الدىندا الاتاۋعا ۇقساپ بيىكتەپ بارا جاتقانداي سەزىلدى.

– بارا بەر، – دەدى الدەن ۋاقىتتا دەكان اعايى. – بايقاپ جۇرىڭدەر، ۇلكەن كىسىنى كولدەنەڭ ساۋال قويىپ شارشاتا بەرمەڭدەر، سوسىن وسى جەردە بولعان اڭگىمەنى ەشكىمگە ءتىس جارىپ ايتۋشى بولما.

– قۇبا-قۇپ، – دەدى ءابىش، – اعانىڭ اقىلىن تىڭداپ وسكەن ۇرپاقپىز.

وسى اڭگىمەدەن كەيىن، جارىقتىق مۇحاڭنىڭ «جىل كەلگەندەي جاڭالىق سەزىنەمىز» دەگەن ءدارى ءسوزىن ەستىگەن سوڭ، ءابىش كوپكە دەيىن ىشتەي توعايىپ، ارقالانىپ، ءتىرى ءسوزدىڭ قاسيەت-كەپيەتى كوتەرگەن كىسىدەي قاناتتانىپ ءجۇردى. جازۋعا شىنداپ بەت بۇردى. ىشتەي سەزەدى. ءبىر نارسەگە تاۋبە ەتەدى. ءتىلىن كاليماعا كەلتىرەدى.

انىق كوزى جەتەدى: تاپ وزىنە كوركەم ءسوزدىڭ پايعامبارى – اۋەزوۆتىڭ نازارى ءتۇستى.

كوركەم ءسوزدىڭ پايعامبارى - اۋەزوۆتىڭ نازارى ءتۇستى.

ۇلى سۋرەتكەردىڭ نازارى تۇسكەن شاكىرت تەگىن بولمايدى.

سولاي ەكەندىگىنە كەيىنشە ءدۇيىم جۇرتتىڭ كوزى جەتتى.

وتكەن عاسىردىڭ 97 جىلى ءابىش ۇلى ۇستازىنىڭ ءجۇز جىلدىق تويىندا، كىندىك سارايدا، ۇزىن ءسوزىن ءيىپ كەلتىرىپ ءسوز سويلەدى.

ەڭ اۋەلى ساحناعا جىميىپ شىعىپ، مىنبەگە بەتتەگەن كەزدە كۇن كوتەرىلىپ كەلە جاتقانداي سەزىلدى. قۇداي-اۋ، كوڭىل – ءومىردى، ءومىر – كوڭىلدى قۇلپىرتادى دەگەن راس بىلەم. سول جولىم كەلەشەك زايىبىم ساۋلەنى العاش كەڭ سارايداعى اۋقىمى اسا زور جيىنعا الىپ بارعانىم ەسىمدە. تاۋەلسىزدىكتىڭ قيىن جىلدارى. كۇپسىنگەننىڭ كوبى پاسەيىپ، دابىرايعاننىڭ دەنى جەلى شىققان دوپتاي اياقاستى بولىپ جاتقان ۋاقىت.

ءابىش ءسوزدى «ەڭبەگى ەش، قاراكەتى كەش ۇلتىم» دەپ باستادى. ۇلتىنىڭ ۇياتىن ۇستىن ەتىپ ۇستاعان ۇستاز تۋرالى تارازىعا ۋاعىزدى ەمەس، ءۋايىمدى تارتايىق دەدى. ايتىپ-ايتىپ كەپ «اباي جولىنىڭ» بەتىندە قالقىعان تەزيسىنەن تەرەڭدەي-تەرەڭدەي استارىنداعى انتيتەزيستى ارشىپ كورسەتكەندە بار عوي – كوڭىل توماعاسى سىپىرىلىپ، كوپشىلىك كوزىنە جاس ءۇيىردى. بويعا جۇقپايتىن رۋحاني تۇسىكتەن اينالىپ ءوتىپ، جۇرەككە سىڭەتىن ادامي ىزگىلىكتى جازدى دەپ تەرمەلەدى; «مەنىڭ قاسىمدا كىمسىڭ»  دەپ نانسىنبەدى، «مەنەن ارتىق كىمىڭ بار» دەپ بالسىنبەدى، كوڭىل ورنىقتىراتىن كوكجيەكتەي كەمەل كوركەمدىك تاپتى. تىلەكپەن تۋىسىپ، جۇرەكپەن ۇعىساتىن كەيىپكەر سومدادى. قازاققا بىتكەن كونبىستىك – رۋحاني مۇگەدەكتىكتىڭ ءبىر ساتىسى، كوتەر باستى، سىلكىن – «قارالى سۇلۋداعى»، «قاراش-قاراشتاعى» جۋاستارىم دەدى. ابايدىڭ ادامدىق ۋاعىزى، جۇرەك ءلۇپىلى ولمەيدى، ولەڭ – ءسوز اپيىنى، سۇلۋلىق – كوز اپيىنى، بوداندىق بوپسادان ماڭگۇرت بولعانىمىز جەتەدى، ۋاعىزدان ماڭگۇرت بولمايىق دەدى; قۇشتارلىق پەن تويات ىزدەۋ ازعىندىققا، ارمان مەن مۇرات ىزدەۋ ادامدىققا اپارادى. ادامدىقتىڭ شىراعىن ءسوندىرىپ الماۋدىڭ امالى – ۇستازدى ۇلىقتايىق دەدى.

و، قۇدانىڭ قۇدىرەتى! نە كەرمەتىنىڭ بارىن كىم بىلەدى، شەشەن مارتەبەلى مىنبەدە جۇرت بىلەتىن ەتەكباستى جايداق دەرەكتى جىپكە تىزبەي، جازۋشىنىڭ پانيلىك ءۋايىمى مەن باقيلىق اماناتىن ارشىپ الىپ داراداي عىپ توبەسىنە كوتەرىپ كوزگە ەلەستەتتى. تاقاۋ ماڭدا ءتىرى جۇرگەن پەرىشتە مە دەپ قالدىم سول مەزەتتە مىنبەدەگى ءابىشتى.

الگىدە عانا كەڭ زالدى كەرنەپ تۇرعان دۇنيەعاپىل دىردۋ ساپ تيىلىپ، جۇرت سىلتىدەي تۇندى. جان-جاعىمىزبەن بايقاتپاي تۋىسىپ، ايتقىزباي ۇعىستىق. اۋراسى باۋراپ اپتى. ءىش سارايىمىزدىڭ داربازاسى اشىلدى.

1997 جىلعى ءساۋىر ايىنىڭ اياعىندا ءابىش باستاعان ادبيەت پەن ونەردىڭ ۇلكەن دەلەگاتسياسى اۋەلى ماسكەۋ باسىپ، ودان سانكت-پەتەربۋرگ اسىپ جازۋشىنىڭ ءجۇز جىلدىق مەرەيتويىن وتكىزۋگە اتسالىستىق. ءوزىم ەكى جەردە، نابوكوۆتىڭ تابانىنىڭ ءىزى قالعان باتىس بەتتەگى جىنىس توعايدا مۇلگىگەن ورىس دەرەۆنياسىنىڭ اياداي كىتاپحاناسىندا، باياعىدا دۋما دىردۋى وتكەن تاۆريا ءماجىلىس زالىندا ءسوز ساباقتادىم، ەلگە يىعىم كوتەرىلىپ اجەپتەۋىر مارقايىپ ورالدىم.    

سۇيىكتى كەيىپكەرىمىزدىڭ اۋەزوۆپەن العاش تانىسۋ، تىلدەسۋ، ءتۇسىنىسۋ حيكاياتى وسىمەن تامام.

 

3. تولستوي مەن موپاسسان

جازۋ دەگەن ءسوز دەرتى.

سوزبەن اۋىرعان ادام جازباي وتىرا المايدى. وسى جولداردىڭ اۆتورى ابىشپەن سوناۋ الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا، ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە، 2-3 كۋرستا وقىپ جۇرگەن كەزدەرىندە ارالاس-قۇرالاس ءجۇردى، تانىستى، سىر ءبولىستى، دوستاسىپ ۇلگەردى.

وسى كۇنگى تولەبي كوشەسى مەن سەيفۋللين داڭعىلىنىڭ قيىلىسقان تۇسىندا و زاماندا شۇپىرلەگەن جەرۇي تامدار بولاتىن، سونىڭ ءبىرىن «جالعا الىپ تۇرىپ جاتىرمىز» دەگەن سوڭ، اپاق-ساپاقتا، نامازشامنىڭ كولەڭكەسىنە ۇقساپ جەتىپ بارمايمىن با. سىرتتا، ەسىك الدىندا كەيىپكەرىمىز - ءابىشتىڭ جەرلەسى، ۇستىرتتەن كەلىپ وقىپ جۇرگەن لەبەن ەسىمدى جىگىت تىقىلداپ، جۇدىرىعىنا جوتەلىپ قويىپ، پريمۋس جاعىپ، شاي قويۋدىڭ الەگىمەن كۇيبەڭدەپ ءجۇر ەكەن. ءابىش بالاعىمەن كوشە شاڭىن سىپىرىپ ەنىپ كەلە جاتقان ءوزىمدى كورىپ، جىلىۇشىرادى. سىقسيعان ەلەكتر شامىنىڭ تۇبىندە ەكى بۇكتەلىپ شيقىلداتىپ بىردەمە جازىپ وتىر.

- فرانتسۋز جازۋشىسى گي دە موپاسساننىڭ ء«ومىر» اتتى رومانىن ورىسشادان اۋدارىپ سىلىكپەم شىقتى، - دەپ قالىڭ داپتەرىنە مارجانداي ءتىزىپ جازعان قولجازباسىن كورسەتتى. – وقىپ بەرەيىن ءبىر تاراۋىن، تىڭداپ كورشى، ۇقساي ما ەكەن.

ۇقساي ما، ۇقساماي ما، ول زاماندا اۋدارما دەگەندى كىم ەستىگەن، اۋدارما ءماتىنىن كىم سالىستىرىپ كورىپتى. ءابىش داۋسىن سوزىپ وقيدى. كىلەڭ جاتىق سويلەم قازاقشا سىرعي تۇسەدى، سۇرىندىرمەيدى. ناقىشى، ءسوز ساپتاسى تاۋ سۋىنداي. فرانتسۋزدار استارلاپ سويلەۋگە، تۇسپالعا، مەگزەۋگە ۇستا ما، كىم بىلگەن، قازاقتاردىڭ استارلاپ سويلەگەنى سەكىلدى سەزىمدى سىلكىپ، ويدى وراپ الار ورالىمدار كادىمگىدەي ەلىكتىرگەنى. تىقىلداپ جوتەلگەن لەبەن شايعا شاقىرماسا عوي – شىعارما قىزىعىمەن ۋاقىتتىڭ قالاي وتكەنىن بىلمەي، بايقاماي، ءبىرىمىز باس شۇلعىپ، ءبىرىمىز قولجازبا وقىپ وتىرا بەرەر مە ەدىك. قايتەر ەدىك.

و زامانداعى قالتاسى جۇقا ستۋدەنتتىڭ ۇيرەنشىكتى داستارحان ءمازىرى: قارا نان، ليۆەر كولباساسى، مارگارين مايى، اسپاز بوزبالا مانا كۇندىز مارگارين مايىنا بۋلاپ پىسىرگەن ماكاروندى قايتا جىلىتىپ اكەلىپ الدىمىزعا تارتتى. تاياقتاي ۇزىن ماكارون ماي سىڭىرگەن سوڭ، بالداي تاتيدى. قالايى قاسىقتى كوستەڭدەتىپ قارىنعا ەل قوندىرىپ العانشا الدى-ارتىعا قاراۋ بولمايدى. ادەبيەت الەمى ءبىر ءپاس ەستەن شىعا تۇرادى-ءاي.

ءابىش شاۋگىمنەن قارا شايدى قۇرقىلداتىپ كەپ جۇتتى، شەكەسىنەن جىلتىراپ تەر شىقتى.

قالىڭ داپتەردى قايىرا قولىنا الىپ، پاراقتاپ اشىپ، داۋىستاپ وقي باستادى. ءۇنى جارعا سوققان تولقىن شۋىلىنداي، بىردە الىستاپ، بىردە تاقاپ قۇلاقتى قاجايدى. ءبىر بايقاعانىم: سويلەمدەرى تاياق سەكىلدى شولتاڭداپ شەكەڭدى ىسىرمەيدى، ءبىر پاستە باسى، اياعى كورپەدەن شىققانداي كورىنىپ تۇرعان جوق، سالاقۇلاش. و زاماندا قالام ۇستاعان جاس پەرىلەر – ءبىرازىمىز پروزاعا دەن قويا باستاعانبىز، ەبىن ءيىپ كەلتىرىپ شۇقىنىپ ماقالا، اڭگىمە، نوۆەللا تۇرتكىلەيمىز. ايتسە دە سونشالىقتى سويلەمىمىز ۇزارا قويماعان كەزى. قاراپ وتىرىپ ۇلى ۇستازدىڭ «قازاقتىڭ وزگە جۇرتىنان ءسوزى ۇزىن» دەگەن ولەڭ جولى ويعا ورالادى.

قولدان كەلسە قاجەتتى ءسوزدى ءدوپ تاۋىپ، سويلەمنىڭ ىرعاعىن كەلىستىرە سوزىپ، سالاقۇلاش ەتىپ قۇرعانعا نە جەتسىن. ءبىراز جازۋشى سويلەمدى باستاۋىشپەن باستاپ، بايانداۋىشپەن تىپ ەتكىزىپ تۇجىرام دەپ ءجۇرىپ ويىن جيناقتاي الماي قالادى، ءاۋ باستاعى سيللوگيزمنەن كوز جازىپ، توعايدا اداسقان كىسىدەي شاتى-بۇتتىلاپ كەتەدى. سونىسىن ىشتەي سەزەدى دە اداسىپ كەتپەي تۇرعاندا – ويىما ورالعاندى ايتىپ قالايىن دەپ سويلەمدى شولتاڭ ەتكىزىپ قارابايىرلاۋ قۇراستىرا سالادى. رەڭسىزدىك سودان تۋىندايدى. وي اجارى اشىلمايدى. مىنا زامانداسىمنىڭ سويلەمدى قانشالىق ۇزارتا سوزسا-داعى ءاۋ باستاعى تۇپقازىق – سيللوگيزمنەن اداسپاي، تولىقتاۋىشپەن تولىقتىرىپ، انىقتاۋىشپەن اسپەتتەپ، رەڭك بوياۋىن بۇزباي، قامىردان قىل سۋىرعانداي، جىبەك ءجىپتى ەسكەندەي قۇيىلىپ كەلەتىن سويلەم ىرعاعىنا ءتانتى بولامىن. مەيىرىڭىز مەيمىلدەيدى.

باس شۇلعىپ وتىرىپ قالعىپ كەتىپپىن، سول كۇنى ءابىشتىڭ پاتەرىندە تۇنەپ قاپپىن. الگى وقيعادان كەيىن قانشا ۋاقىت وتكەنى قاپەرىمدە جوق.

...كەشقۇرىم سىرىڭكە قورابى سەكىلدى اۆتوبۋسقا وتىرىپ، سەلكىلدەگەننەن سەلكىلدەپ ءابىشتىڭ جالعا العان پاتەرىنە جەتتىك. وسى كۇنگى درۋجبا داڭعىلىنىڭ باس جاعىندا، قازىرگى الاتاۋ قوناق ءۇيىنىڭ ماڭايىندا، جەر ءۇيدىڭ شاعىنداۋ ەكى بولمەسىن جالداپتى. ۇشقاسىپ-تىركەسىپ كىرىپ كەلگەندە الدىمىزدان اق جاۋلىقتى، اق كويلەكتى كەيۋانا كىسى شىعا كەلگەنى.

- قۇلدىعىم، جوعارى شىق، - دەيدى ءابىشتىڭ شەشەسى العاش كورگەن كىسىنى جاتىرقاماي، باۋىرىنا تارتا سويلەپ. «قۇلىنىم»، «قالقام» دەگەندى ەستىپ ءجۇرمىز عوي، «قۇلدىعىمدى» العاش ەستۋىم.

- بىرگە وقيمىز، ءبىر كۋرس تومەن، ازداپ قالام تۇرتەدى، - دەپ ءابىش تانىستىردى.

- ە، قاتارىنان قالماسا بولعانى قۇلدىعىمنىڭ.

- قالماعانى سول – سىزگە سالەم بەرەمىن دەپ ىلەسىپ الدى. تۇپكى ويى جىلى-جۇمساعىڭىزعا قارىن شەرميتۋ، - دەپ داۋدىرايدى ءابىش.

- ە، شاي دايىن، جۇقپا جاۋىپ، باۋىرساق ءپىسىرىپ قويعام، ەلدە كۇنىگە ءجۇز قارالى كىسىنى قوناق قىپ شىعاراتىنبىز، اشقۇرساق بالا-شاعانى تويعىزۋ ءسوز بوپ پا، ءتايىرى. تورگە وزىڭدار، قۇلدىعىم! ايساۋلە اپامەن العاش تانىسۋىم وسى جولى، ۇمىتپاسام، 1960 جىلدىڭ قوڭىر كۇزى. سالعان جەردەن ول كىسىنى ءوزىمنىڭ اناما تەڭەستىرىپ «اپا» دەپ كەتتىم، كورگەنى كوپ كەيۋانا الگى ۇشىراسقاننان كەيىن-اق «دۇكەنباي، قۇلدىعىم»، دەپ اتايتىن بولدى. كەيىنگى قىرىق جىلداي تىرشىلىك ساپارىندا سول سوزىنەن ەش ۋاقىتتا جاڭىلعان ەمەس. العاش ۇشىراسقان مەزەتتە اق جاۋلىقتى، اق كويلەكتى، اجارىن اشىپ سويلەيتىن  - الدى كەڭ ەل اناسى ەدى. تابانداتقان قىرىق جىل بويىنا تابيعات بەرگەن قالىبىنان ەش وزگەرمەدى، جارىقتىق، وزگەرمەي كەتتى!

اق باۋىرساقتى سارى مايعا مالىپ جەپ، ءسۇت قاتقان قويۋ شايعا ءجىپسىپ وتىرعام. اپىر-توپىر تۇرەگەلگەن ءابىش ىشكى بولمەدەن قوبىراعان ۇلكەن داپتەردى كوتەرىپ شىقتى. ءىشىم بۇلك ەتە ءتۇستى. قالىڭ تور كوز داپتەردىڭ ءىشى سىقاسقان جازۋ. ويپىرمايدىڭ شارشامايتىنىن-اي! وسىنشانى قاشان جازىپ ۇلگەردىڭ دەگەنىمشە بولعان جوق.

- گي دە موپاسساننىڭ «پەر مەن جان» اتتى شاعىن رومانىن اۋدارىپ شىققام، سونىڭ ءبىر تاراۋىن وقىپ بەرەيىن، تىڭداپ كورشى.

اۋزىما سالعان باۋىرساقتى قىلعىنىپ ازەر جۇتقام.

- اۋ، مۇنى وزىڭە اقى-پۇل تولەپ اۋدار دەگەن كىسى بار ما، الدە باسپا شارت جاساستى ما؟

- جوق، ەشكىم ءوتىنىش جاساعان ەمەس. ۇنادى، ۇناعان سوڭ ءبىر اپتا كەشقۇرىم قادالىپ وتىرىپ اۋدارىپ شىقتىم. قولىم جاتتىقسىن دەدىم.

- ەندى ەسى دۇرىس ادام اقى-پۇلسىز وسىنشالىق كور بەينەتكە ۇرىنا ما؟

- ەندى... ۇناعان سوڭ اۋداردىم دا شىقتىم. ال، تىڭدا!

دەدى دە الگىسىن داۋىستاپ وقي جونەلدى.

ءبىر انادان تۋعان ەكى بوزبالا. اكەلەرى باسقا-باسقا. قۇلىن تايداي تەبىسىپ وسكەنىمەن الگى اناسى ءبىر ەكى ۇل – ەرجەتكەنشە اكەلەرى باسقا-باسقا ەكەنىن بىلمەيدى، ءتىپتى كەلىنشەكتىڭ «ەركەگىمىن» دەپ ەنشىلەپ جۇرگەن كۇيەۋىنە دە بۇل سىر جۇمباق. وسى سىردى جىبەك ماتانىڭ شەتىنەن سۋىرتپاقتاپ ءجىپ تارقاتقانداي شەبەر جازۋشى سۋسىتىپ اكەپ، وقىرماندى جەتەلەگەننەن جەتەلەپ، شىعارمانىڭ اياعىندا ءبىر-اق اشادى ەمەس پە.. اۋەلگىدە تەتكىپ وتىرىپ تىڭداعان بۇل كوكەڭ شىعارمانىڭ شىتىرمان شىرعالاڭىنا ءبىر بويلاپ العان سوڭ – اياعىنا شىققانشا تاپجىلماستان وتىرىپپىن. كوزىم بوزارىپ ەمىنە ءتۇسىپپىن. قالىڭ داپتەردىڭ سوڭعى بەتىن جاپقاندا ءبىر ۇيىقتاپ ويانعان ايساۋلە انامىز شاۋگىمىن سىلدىر ەتكىزىپ:

- اشوزەك ۇرپەك باس، قۇلدىقتارىم، قاعاز جۇرەك جالعامايدى، كەلىڭدەر شايعا، جۇرەك جالعاپ الىڭدار، - دەگەندە بارىپ تۇڭعيىق اسەردەن باسىمىزدى كوتەرىپ، بويىمىزدى جيناپ الىپپىز.

وي-حو-وي، زامان-اي دەگەن!

جىلدار جىلجىپ وتە بەردى. 60-جىلداردىڭ ورتاسىندا مىنا بىزدەر جوعارعى وقۋدى تامامداپ، ءبىر-ءبىر قىزمەتتىڭ كىلتىن ۇستاپ، ءبىر-ءبىر كىتاپ شىعارىپ ۇلگەرگەندە سويقان دىردۋ شۋلىعان شىقتى. باسپا توڭىرەگىندە. مەملەكەتتىك «جازۋشى» باسپاسىندا لەۆ تولستويدىڭ «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك» رومانىنىڭ قازاقشا اۋدارماسىن كىتاپ قىپ شاعىرۋ ءىسى ءۇش جىل بويىنا جوسپاردا تۇرادى عوي. باسپامەن شارت جاساسىپ، پالەن پايىز قالاماقىسىن الىپ قويعان كانىگى اۋدارماشى «بەرەمىن» دەگەن قولجازباسىن ءارى سوزىپ، بەرى سوزىپ، كوزى بوزارىپ كەشىكتىرىپ ازەر اكەلەدى. كەشىكتىرگەنى بار بولسىن. اۋدارما قولجازباسىمەن ءماتىندى سالىستىرىپ وقىپ شىققاندا –  زەرەك رەداكتور باستىڭ اياق، اياقتىڭ باس بولىپ بىلىعىپ جاتقانىن ءبىر-اق بىلەدى. اسىرەسە ءبىرىنشى توم جوباعا كەلمەيدى. اياعىن اپىل-تاپىل باسقان شالاجانسار سويلەمگە رەداكتور ءسۇرىنىپ جىعىلادى; «حالتۋرا»، - دەپ ويبايىن سالادى. نە ىستەۋ كەرەك؟ جوسپاردا تۇرعان، قارجىسى جەلىنىپ قويعان كلاسسيكتى قايتسەك تە قازاقشا اۋدارىپ شىعارۋىمىز كەرەك دەپ باسپا ديرەكتورى ۇستەلدى توقپاقتايدى.

«جەدەل اۋدارىپ بەرەتىن قالامى جۇيرىك جورعا اۋدارماشىنى، ءول، ءتىرىل، تابىڭدار» دەپ پارمەن بەرەدى.

و زاماندا باسپا ديرەكتورىنىڭ ءسوزى اتقان وقتاي، پايعامباردىڭ لەبىزىندەي، تالقىلانبايدى، ولسەڭ دە ورىنداپ قۇتىلاسىڭ.

«ەندەشە قالامى جۇيرىك كىم بار؟.. ازعانا قالاماقىعا سۇراپىل سويقان روماندى ورىسشادان قازاقشاعا قوتارىپ شىعاتىن اپەندە اقكوز اۋدارماشى تابىلا ما؟..» دەگەندە – قوس وبانىڭ كولەڭكەسىندەي بولىپ وسى ءابىش اۋىزعا ىلىگەدى عوي. «سول اقكوزبەن سويلەسىڭدەر، - دەيدى باسپا ديرەكتورى، - قالعان-قۇتقان قالاماقىعا قالپاقتاي كىتاپتى اۋدارىپ بەرسىن، مەرزىمى قىسقا، ۋاقىت ىرعالىپ-جىرعالۋدى ەش كوتەرمەيدى، تەزدەتىڭدەر!»

و زاماندا باسپا ديرەكتورىنىڭ مارتەبەسىنەن اتتىلى كىسى ىعىپ تۇرادى، كوپ ىرعاسىپ سوزبۇيداعا سالۋ دەگەن بولمايدى. «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك»  رومانىنىڭ جوندەۋگە، ەپتەۋگە، سەپتەۋگە، جوباعا كەلەتىن تومىن باياعى شارشاعان سارابدال ءتارجىماشىنىڭ ۇلەسىنە، قايتا ءبىر قاراۋىنا قالدىرىپ; ەپتەۋگە، سەپتەۋگە كەلمەيتىن، جەر باۋىرلاپ جاتىپ العان شالاعاي جاسالعان اۋدارما تومدى ءارى يتەرىپ، بەرى جىعىپ ءجۇرىپ، باستان-اياق قايىرا تارجىمالاۋعا كوشەدى. جاڭادان جاسالاتىن تارجىماعا ءوز-وزىنەن بۇرق-سارق قايناپ جۇرەتىن ارقالى عافۋ اقىن مەن ادەبيەت اۋىلىنا تاقاۋدا عانا ات ءىزىن سالعان، جەلكىلدەگەن كوك شوپتەي جاپ-جاس، مولدىرەگەن بوزبالا ءابىش تارتىلادى. سوندا عوي بۇل كوكەمىز دۇنيەلىك ءسوز ونەرىنە وزىشە ورنەك سالىپ، ارنالى وزەن بولىپ قوسىلعان كلاسسيكتىڭ قوماقتى رومانىن «قالاي قازاقشا سويلەتەمىن» دەپ ءبىر پاسكە ىشتەي تولقىمايدى. ىشكى سەرپىنى جەڭەدى. «قۇدايىم-اۋ، اسا قيىن شارۋانى ءوزىم دوڭگەلەتپەسەم كىم دوڭگەلەتەدى» دەپ ويلادى.

- ماقۇل، - دەدى، - قانشا ۋاقىت بەرەسىزدەر.

الدىنان جان بالاسى كەسىپ وتپەيتىن قاھارلى باسپا ديرەكتورى جاڭساق ەستىدىم بە دەپ ويلادى.

الدىنا كەلىپ جۇگىنەتىن اقىن-جازۋشىلاردىڭ ءسوزىنىڭ ءبىسسىمىللاسى: «قانشا قالاماقى تولەيسىڭ» دەگەننەن باستالۋشى ەدى، مىنا ورىمدەي جاس بوزبالا قالىڭ كىتاپتى قاق ءبولىپ اۋدارىپ شىعاۋعا «قانشا ۋاقىت بەرەسىزدەر» دەپ، ءپاتۋالى ءجون ءسوزىن ءيىپ كەلتىرگەنى تاڭقالدىردى. جانارىن اشىپ-جۇمادى.

- شىراعىم، باسپا دەگەنىڭ ءوندىرىس قوي، اجالدان باسقانىڭ ەرتەسى جاقسى دەمەي مە!

- ماقۇل، ەمەۋرىنىڭىزدى ءتۇسىندىم، - دەيدى بۇل كوكەڭ.

ايتتى-ايتپادى... قارىنى قۇرعىر قوڭىلتاقسىپ، اسحانانىڭ ۆەرميشەل سالعان ءسۇت كوجەسىنەن ابدەن جەرىپ، ايساۋلە شەشەمىزدىڭ جىلى-جۇمساعىن جەپ قايتايىنشى دەپ ءابىش دوسىمنىڭ ۇيىنە اپاق-ساپاقتا ۇڭىرەيىپ جەتپەيمىن بە. ول كەزدە كلارا حانىمنىڭ كەلىن بوپ تۇسپەگەن ۋاعى. قازان-وشاقتى ايساۋلە شەشەمىزدىڭ ءوزى ۇستايدى. قازان-اياعى ەش سىلدىرامايدى. شەشەمىزدىڭ ءوزى ءۇي تىرشىلىگىنە ءمايىن، سارابدال، اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ ءجۇرىپ ىستەيدى، سىبىرلاپ قانا تىلدەسەدى. وزىمە دە: «سالەمشى بولساڭ تىنىش وتىر، كوپ داڭعىرلاي بەرمە»، دەگەندى ىممەن، مەگزەۋمەن ۇقتىردى وسى جولىم. «بۇلارعا نە بوپ قالدى، قازان-اياقتىڭ سىلدىراماۋى قالاي» دەپ كەلۋىن كەلىپ اپ ىشتەي تولقيمىن. اق جاۋلىقتى، اق كويلەكتى شەشەمىز تۇسىندىرەدى.

- ءابىشجان تۇكپىرگى بولمەدە جازۋ جازىپ وتىر، - دەيدى، - كۇندە تابجىلماستان جەتى-سەگىز ساعات وتىرادى، قۇلدىعىم. ءوزى دە شاۋكيىپ جۇدەپ كەتتى.

-  نە جازادى سوندا؟ – دەيمىن سىبىرلاپ قانا.

- قاۋعا ساقالدى ورىس شالىن ءولىپ-ءوشىپ قازاقشا سويلەتىپ جاتىر. ورىستى قازاقشا سويلەتۋ دەگەنىڭ دۇنيەنىڭ ازابى كورىنەدى عوي.

قايران ايساۋلە انا، جارىقتىق، جاتقان جەرىڭ جارىق بولعاي! ىمداپ، مەگزەپ تۇسىندىرگەنىن زاماتىندا ۇقتىم، «قاۋعا ساقال ورىس شالىن» قازاقشا سويلەتۋدىڭ ماشاقاتى، ءارى جان ازابىمەن ارپالىسىپ جاتقان كەيىپكەرىمنىڭ كاپىر اياعانداي مۇشكىل ءحالىن ايتپاسا دا ىشتەي تۇسىنەمىن. سۇراپىل بەينەت ۇستىندە تولەرانتتى توزىمدىلىك تانىتىپ، شەكەسى ءزىل تارتىپ، وي تەرەڭىنە باسقىش قويىپ، سوزدەن سويلەم تۋعىزىپ، سويلەمنەن ورمەك توقىپ قادالعان ءۇي يەسىنىڭ ۇستىنە كىرىپ بارۋعا باتپادىم.

ءبىر مەزگىلدە اياق تىقىرى قۇلاعىنا جەتتى مە، ىشكى بولمەدەن ءابىشتىڭ ءوزى اتقىپ شىقتى. سالەمدەستى. دوڭگەلەك جوزى جيەگىنە ءدۇرس ەتىپ تىزە بۇكتى. ارىستاننىڭ جالىنداي بۇرقىراعان شاشىن سالالى ساۋساعىمەن تاراپ-تاراپ جىبەرىپ، الاقانىمەن بەت-ءجۇزىن سىيپاپ ءوتتى. ءسوز ساباقتادى.

- سويلەم قۇرىلىسى سونشالىق قيىن ەمەس، شالدىڭ. ايتسە دە قاتتى اعىس استىنداعى كوزگە شالىنباي كەزىگەتىن قويتاس سەكىلدى مەگزەۋى مەن تۇسپالى سۇمدىق كۇردەلى، جايداق شاۋىپ وتە المايسىڭ.

   سول كەشتە ەسىمدە قالعانى – الماتىعا العاش قار جاۋدى. قۇدىرەتى كۇشتى جاراتقان يە كوزگە كورىنبەي كوكتەن ۇلپىلدەگەن ماقتا سەۋىپ تۇرعانداي سەزىلدى. ماۋجىراعان ۇيقىلى-وياۋ ۇيلەر ۇستىنە جاپالاقتاعان جىلى قار توگىلە تۇسەدى. قاردىڭ قالىڭدىعى سونشا – جەر مەن كوكتىڭ اراسىنا اپپاق سەيسەپ تۇتقانداي، كوشە-كوشەنىڭ جارىعى جىپىلىقتاپ جەر دۇنيە كۇڭگىرتتەنىپ كەتتى. مىنا تۇرىمەن يىقتاعى الىپ تاۋلار بەل جازا تۇرەگەلىپ، جەر دۇنيە ەندى-ەندى جاراتىلىپ جاتقانداي اسەرگە بولەدى.

و، قۇدانىڭ قۇدىرەتى!

زامانىندا لەۆ تولستوي زيالى قاۋىمدى اۋزىنا قاراتقان ءارى اقىلمانى، ءارى «قىرسىق شالى» بولا ءبىلدى. جاڭا شىعارماسىن ەل-ەلدىڭ زيالى قاۋىمى، ساۋاتتى وقىرمانى ەلەڭدەپ كۇتىستى. «ە، تولستوي نە جازىپ جاتىر ەكەن؟» - دەستى جەردىڭ ارعى بەتىنەن. «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك» رومانى سو زاماندا ناپولەون بوناپارتپەن اۋىرعان مىڭداعان اقسۇيەكتەرگە شانشۋ بولىپ قادالدى; الدىنان جان بالاسى كەسىپ وتپەگەن، جەر الەمدى زەڭبىرەك گۇرىلىمەن-اق تىتىرەتىپ وياتقان سۇلەي يمپەراتوردى وسىنشا جەرتابانداتقانى نەسى؟.. ماسكەۋدىڭ ءيتى ءۇرىپ قۋعان جوق، بوستەگىن جىلدام كوتەرگەن يمپەراتوردىڭ ءوزى عوي!.. – دەستى، - تولستويدىڭ مۇنىسى ەندى «جازۋشى-جازۋشى دەگەنگە ابدەن اسپانداپ ازۋىن ايعا بىلەگەندىك» - دەستى. ايتەۋىر وتكەن عاسىرداعى ورىس كوركەم ءسوزىنىڭ حاس شەبەرى، اقىلمانى تولستويعا قاراتىپ قارنىن تىر-تىر قاسىعان مۇجىقتان باستاپ، پاريگى يىعىن جاۋىپ، ەپولەتى كەڭىردەگىن ۇزارتقان ستاتس-حاتشىعا دەيىن ۇزىن ءسوزىن ءيىپ كەلتىرىپ، پىكىر ايتۋعا كەلگەندە الدارىنا جان سالمادى.

بارشا سىر مىنا ابىشكە الدەقاشان ءمالىم، الدەقاشان قىرتىسى قالىڭ روماندى وقىپ-توقىپ بار مايەگىن بويىنا، ساناسىنا ءسىڭىرىپ العان. تەك ايتقانى:

«شاتاق شالدىڭ شىندىعى ساي-سۇيەكتى سىرقىراتقان سينتاكسيستىك لەكسيكونىن بۇزىپ الماسام، قالىبىن، قيسىنىن ءدوپ باسىپ تانىسام دەگەن وي دوموكلوۆ سەمسەرىندەي جەلكەمدە تۇرىپ الدى»، - دەدى سىر عىپ.

- شاتاق شالىڭ لوگيكالىق سيللوگيزمدى ءبۇر جارعان اعاششا بۇتاقتاتىپ وي ورۋگە كەلگەندە ادىنا جان سالمايدى.

- ورىس تىلىندە عوي ادام سانىنىڭ ىشكى جاعى – «شاپ» دەگەن ءسوزى تابىلماي، ءارى ىزدەپ، بەرى ىزدەپ، بولماعان سوڭ نەمىستىڭ «شەنكەليا» دەگەن ءسوزىن ءيىپ اكەپ تولستويدىڭ ورىستىڭ تىلىنە ەنگىزىپ جاڭا ءسوز جاساعانىن ايتساڭشى، - دەدىم پىكىرىنە پىكىر قوسىپ، - ال دوستوەۆسكي فرانتسۋز ءتىلىنىڭ «ستۋشەۆات» دەگەن ءسوزىنىڭ بالاماسىن تاپقان، ءسويتىپ فرانتسۋز تىلىنەن ورىس تىلىنە كوگەندەپ اكەپ ەنگىزگەن. سونى ءوزى زور ماقتانىش تۇتادى ەكەن، سابازىڭ!

- ادام ايتقىسىز قالىڭ بەينەتكە باسىممەن ەندىم دە كەتتىم! بەينە تاۋەكەلگە بەل بۋىپ تەرەڭگە ىرعىعان سۇڭگۋشى سەكىلدى سەزىندىم ءوزىمدى.

انانى، مىنانى ايتىپ ءسوز ۇزارتىپ وتىرا بەرۋگە بولار ەدى. كىسىنىڭ ۋاقىتىن ۇرلاۋ زۇلىمدىقتىڭ ەڭ ۇلكەنى.

ايساۋلە شەشەمىزدىڭ قىزىلكۇرەڭ شايىنا اللا رازى بولسىن ايتىپ، كوزى بوزارىپ تۇكپىردەگى جۇمىس ۇستەلىنە جالتاقتاعان كەيىپكەرىممەن جىلى-جىلى قوشتاسىپ، ەسىك الدىنداعى دومالانعان باتەڭكەمدى تومپىلداتىپ كيىپ، قايىر حوش ايتىستىم. شىعىپ جونەلدىم. نەگە ەكەنىن قايدام، كوشە ازىناپ كەتىپتى.

كەيىنشە، ءبىر جىل وتە لەۆ تولستويدىڭ «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك» رومانىنىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى تومدارى قازاقشا اۋدارىلىپ ادەمى كىتاپ بوپ شىقتى. اراعا ءبىراز جىلدار سالىپ گي دە موپاسساننىڭ «پەر مەن جان»، ء«ومىر» روماندارى جارىق كوردى. ءابىشتىڭ اۋدارماسىمەن. قۇدانىڭ قۇدىرەتى دەيمىز عوي!

كوزى تىرىسىندە شاتاق شال – ورىس جازۋشىسى لەۆ تولستوي فرانتسۋز قالامگەرى گي دە موپاسساننىڭ جازعانىن ەش قابىلداماعان، تۋرالاپ ايتساق – جاقتىرماعان. «ۇرعاشى يۋبكاسىنان شىرمالىپ شىعا الماي جۇرگەن جازۋشى» دەپ ىشتەي مىسقىلداپ، كەكەتىپ، مۇقاتىپ وتىرادى ەكەن. زايىبى سوفيا اندرەەۆناعا: «وقىپ نەعىلاسىڭ» دەپ جەك كورگەنىن كىرپىدەي جيىرىلىپ جاسىرا الماپتى. ارينە كوزقاراسقا، جاقسى-جاماندى قابىلداۋعا، تۇيسىنۋگە ۇكىم جۇرمەيدى. اسىرەسە الىپتار اراسىنداعى كەرەعارلىق - مۇحيتتا جۇزگەن مۇزتاۋ سەكىلدى. جۋعاراقتا ەرىپ تاۋسىلا قويمايدى. ءبىرىن-ءبىرى مىنەپ-سىناپ، ءبىرىن-ءبىرى تەككە جۇرگەن جاماۋشىعا بالاپ، ء«ا، سونى قويشى» دەپ، ءجۇرىپ دۇنيەدەن وتەدى. ءبارىبىر اينالىپ كەلگەندە ءدامدى ءسوز، ءتاتتى اۋىزدىڭ يگىلىگىن وقىرمان قاۋىم وقىپ تۇشىنادى. راحاتىن سولار كورەدى.

تاڭقالعانىم: وسىناۋ ەۋروپانىڭ ءبىرى باتىسىندا، ءبىرى شىعىسىندا ءجۇرىپ كوركەم ءسوزدى تامىرشىداي تاپ باسىپ توگىلدىرىپ تاڭعاجايىپ شىعارما جازعان، ءبىرى باتىستى، ءبىرى بارشا الەمدى اۋزىنا قاراتقان، ءبىرىن-ءبىرى ۇقساتىپ تۇسىنە الماعان قوس الىپتىڭ مولدىرەگەن كوركەم پروزاسىن قازاقشا ءتىرى سوزبەن جاتىق سويلەتىپ شىققان مىنا ءابىشتىڭ شەبەرلىك، زەرگەرلىك قۇدىرەتىنە قايران قالماسقا ەش شارام جوق قوي! قالام قۇدىرەتىنە ءتانتى بولامىن دا تۇرامىن.

4. ءابدىلحاميت ءھام ءجۇسىپ

1963 جىلى قاڭتاردا العاش وتاۋ قۇرىپ، ءماريام جاقسىلىقىزىمەن باس قوسقاندا بايتۇرسىنوۆ كوشەسى بويىنداعى دارىگەرلىك ينستيتۋتتىڭ جاتاقحاناسىنىڭ اسحاناسىندا ۇيلەنۋ تويىمىزدى ءابىشتىڭ باسقارعانىن، سودان كەيىنگى بارشا ىستىق-سۋىعىمىزعا، قۋانىش-رەنىشىمىزگە اسىل دوستىڭ ورتاقتاسىپ، قاتىسىپ جۇرگەنىن سوزبۇيداعا سالىپ سوزا ءتۇسۋدىڭ ءجونى جوق. تەك قانا 2004 جىلى جۇزگە قاراعان شاعىندا باقيلىق دۇنيەگە وزعان ءجاميلا انامنىڭ الگى ۇيلەنۋ تويىنا قاتىسقان كەزدەگى ريزالىق پەيىلىن ايتا كەتۋدى وزىمە پارىز سانايمىن.

«توي باسقارۋشى ءابىش بالامنىڭ، ويپىرمو-و-وي، تاقىلداپ سويلەگەنىنە تاڭ قالىپ وتىرىپ «ال، اپا، تويعا باتا بەرىڭىز!» - دەگەندە نە ايتارىمدى بىلمەي، اۋزىما ءسوز تۇسپەي ۇيالعانىمدى قايتىپ ۇمىتايىن!..» - دەۋشى ەدى جارىقتىق. كوپكە دەيىن وسى ءسوزىن قايتالاپ ءجۇردى. «اپامنىڭ ايتار باتاسى وسىنداي» دەپ ءابىش قوي – شەشەمىزدىڭ دوبالداۋ ءسوزىنىڭ تىگىسىن جاتقىزىپ ءوز تىلىمەن بايانداپ شىعىپ ەندى سوندا.

ءسوز رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىن. لاپىلداعان جاستىعىمىزدى قوسىلا وتكىزىپ، ون سەگىز جىل وتباسىنىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتكەن زايىبىم ءماريام سوڭىنا ارداقتاي ۇل، الۋاداي قىز قالدىرىپ دۇنيەدەن ءوتتى.

1988 جىلى قاڭتاردا ساۋلە ماعازبەكقىزىمەن ەكەۋمىز ەكىنشى مارتە وتباسىن قۇردىق. سول كەزدە عوي، ءابىش جاڭا جىلدىڭ الدىندا، الماتىدا، پانفيلوۆ 103 ءۇيدىڭ ون التىنشى قاباتىندا تۇراتىن وشاعىمىزدىڭ باسىنا ءوزىنىڭ مارال، كارىباي، تولەك سەكىلدى قاشانعى سىرمىنەز «ساربازدارىن» ىلەستىرىپ، ايساۋلە شەشەمىزدى الدىنا سالىپ كەلىپ ارۋ قىزدىڭ سىرعاسىنداي سۇلۋ ءسوزىن ساباقتاپ، «جۇپتارىڭ باياندى بولسىن!» دەپ نار عانا كوتەرەر اۋىر باتاسىن بەرىپ، بەت سىيپاعانى ەسىمدە، اياعى باياندى بولدى...

ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى، دالىرەك ايتساق، 1943 جىلدىڭ قارا كۇزىندە دەپورتاتسيا  - جەر اۋدارۋعا ۇشىراپ، سولتۇستىك كاۆكازدان ءتۇپ كوتەرىلە كوشىپ كەلگەن شەشەن، قاراشاي ۇلتىن اۋەلگىدە قيان تۇكپىردەگى قىزىلوردا وبلىسىنا اكەلىپ ءۇيىپ توككەنى تاريحتان ءمالىم. ءوز باسىم اۋدان ورتالىعى – جاڭاقورعاندا ورتا مەكتەپتە وقىپ جۇرگەنىمدە شەشەن بالالارىمەن ارالاس-قۇرالاس ءوستىم. ەركەكتەرىنىڭ قايدا جۇرەتىنىن ءيتىم ءبىلىپ پە، ايەلدەرى كامپيت ەرىتىندىسىن گازدى سۋعا ارالاستىرىپ ليموناد جاساپ ەرتەدەن قارا كەشكە ساتىپ تۇرادى، بالالارىنىڭ ىزدەگەنى توبەلەس، كويلەكتەرىنىڭ دال-دۇلى شىعىپ توبەلەسەدى دە جۇرەدى، قازاق بالالارىمەن يت پەن مىسىقتاي. الماتىعا وقۋ ىزدەپ كەلگەندە شيەلىدەن شىققان، ازداپ قازاقشالاپ اڭگىمە جازاتىن، جۇقالاپ قوڭىر داۋسىمەن راديودا ديكتور بولىپ ىستەيتىن ءابدىلحاميت يساەۆ ەسىمدى شەشەن بوزبالاسىمەن تانىستىق. ءىشى-باۋىرىڭا كىرىپ تۇرعان، اقكوڭىل، تۋرا ءسوزدى جىگىت بولاتىن. قىر مۇرىنى، ءمولدىر قارا كوزى، ارىق، اشاڭ ءجۇزى وسىلاي تاسقا شاباتىن قىلىشتى ەلەستەتۋشى ەدى.

و زاماندا بۇرىنعى كومسومولسكايا، قازىرگى تولەبي كوشەسى مەن روزىباكيەۆ كوشەسىنىڭ قيىلىسىنان ءسال تومەندە «تاستاق» دەگەن جەرگە شەشەن وتباسىلارى كوشىپ كەلگەن. «تۋىسقاندارىم»، - دەپ ءابدىلحاميت الگى شەشەن ۇيلەرىنە ەرتىپ بارادى. «حاۋ-الا، حاۋ-الا» دەپ قاۋقىلداسىپ وتىرىپ شايىن ءىشىپ، پالاۋىنا قارىن شەرميتىپ قايتۋ جۇمىسقا جاقىندا ورنالاسقان جاس مامان ءۇشىن ۇلكەن ولجا، جاتىرقاۋ، تىكسىنۋ بولمايدى بىزدە. كەشكى اس مەزگىلى تاقادى-اۋ دەگەندە ترامۆايعا وتىرىپ سالدىراپ-گۇلدىرەپ جەتىپ بارامىز. قاندەن ءيتىن باجىلداتىپ ءىڭىر كولەڭكەسىمەن سورايىپ ەسىك الدىنا شىققان ءابدىلحاميت دوسىمىزدىڭ ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا.

- ي-ي-ي، ءاتيىم وسى جاڭا ۇيەمە تاباق پالاۋدى قازانىنان ءتۇسىرىپ الدىمىزعا قويعان. ۇلكەندەردىڭ قاباعىنا قاراماڭدار. دوڭگەلەنىپ وتىر كەتىپ ءبىر-ءبىر قالايى قاسىقتى يەلەنىپ پالاۋعا سالماق سالا بەرىڭدەر... باس كوتەرمەڭدەر... تۇك ۇندەمەڭدەر... ءىشۋدى-جەۋدى عانا بىلىڭدەر!..

قايران عانا ادال جۇرەك، اقكوڭىل دوسىمىز-اي! ءۇي يەلەرىنىڭ قاباعىنىڭ استىنان سۇزە قاراعان الا كوزدەرىن ەلەڭ قىلماستان، قايتسە دە مىنا «شىلبيگەن ءشىبي قورازعا ۇقساعان جولداس-جوراسى تويىپ كەتسىن» دەگەن اق-ادال نيەتىمەن الۋشى ەدى ءوزىمىزدى. سول اق-ادال نيەتىمەن ارسالاڭداپ ءجۇرىپ اۋىرىپ قالدى. قاتتى اۋىردى. مەكتەپتە جۇرگەندە وكپەسىنە سۋىق وتكەن ەكەن، سول ناۋقاسى الماتىنىڭ كوشەسىندە اشتى-توقتى ىلەلەنىپ جۇرگەندە قايتا شىعىپتى. ءبىر كۇنى قاقىلداپ جوتەلىپ، وبلىستىق «جەتىسۋ» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا، تاقاۋدا عانا جۇمىسقا ورنالاسقان وزىمە شاعىن اڭگىمەسىن اكەلىپ، قولىما ۇستاتتى. «اۋرۋحاناعا جاتپاسام بولاتىن ەمەس»، - دەدى ەنتىگە تىنىستاپ... كوپ ۇزاماي «اۋرۋحاناعا جاتتىم» دەپ سىبىرلاپ قانا تەلەفون شالدى...

ءالى ەسىمدە، 1965 جىلدىڭ كوكتەمىندە ءابىش و زاماندا م.گوركي، قازىرگى جىبەك جولى كوشەسىنىڭ بويىنداعى ءۇش قابات قىش ءۇيدىڭ ءۇشىنشى قاباتىنداعى «لەنينشىل جاس» گازەتىندە ىستەيتىن. شەشەن دوسىمىزدىڭ ء«يىس سۋ» دەپ اتالاتىن مولتەك اڭگىمەسىن «جەتىسۋ» گازەتىنە شىعارعام. ءتۇس الەتىندە ابىشكە تەلەفون سوقتىم. «گازەتكە باسىلعان اڭگىمەسىن الىپ، بىرەر كىلا اپورت الىپ، ءبىرىنشى الماتى جاقتاعى اۋرۋحاناعا بارايىق، شەشەن دوسىمىزدىڭ كوڭىلىن سۇرايىق»، - دەپ قولقا سالدىم. دوسىم كەلىسە كەتتى. ول كەزدە م.گوركي كوشەسى مەن م.تولەباەۆ كوشەسىنىڭ قيىلىسىنداعى كونە قوس قاباتتى اعاش ۇيگە ورىن تەپكەن رەداكتسياعا جاياۋلاپ جەتىپ كەلدى. قاعازدارىمدى قامداعانشا كۇتىپ وتىردى. «مىنا ۇيلەرىڭ باسقان اياقتان تۇگەل سولقىلدايدى ەكەن»، - دەدى. كوك بازاردىڭ تۇبىنەن سىرىڭكە قورابى اتالاتىن اۆتوبۋسقا وتىرىپ ىلديداعى اۋرۋحانا تۇسىنا جەتتىك، جاياۋلاپ اڭعال-ساڭعال اۋلاعا ەندىك. ءابدىلحاميت دوسىمىز الدىمىزدان ارسالاڭداپ شىقتى. قايران دوستىڭ لايلانباعان كوڭىلى-اي دەسەڭشى!

تۇنجىر قاباعىنىڭ استىنداعى شىراداي جانعان ءمولدىر قارا جانارىنان ءمولت تامۋعا شاق قالعان تامشى جاستى كوردىم. قولىنا گازەتتى ۇستاتتىم. ءابىش جاعدايىن سۇرادى.

-                    قالايسىڭ؟

-                    نە قالايى بار. مىنەكەي كورىپ تۇرسىڭدار عوي، - دەپ اياعىنىڭ باسىنا قان تۇكىردى.

-                    ەم قونباي جاتىر ما سوندا؟

-                    ۋاقتىسىن وتكىزىپ العانسىڭ دەيدى دارىگەرلەر.

وسى ءسوزدىڭ ارعى استارىندا قانشاما ايتىلماعان سىر، زىلدەي اۋىر مۇڭ، مىنا جارىق دۇنيەنى قيماي قامىعۋ سەكىلدى ادامنىڭ اۋزى باتىپ ايتا الماس استان-كەستەڭى شىققان مىنەز دۇلەيى جاتقانىن ىشتەي سەزدىم; شىبىن جانىم شىرقىراعانداي بولىپ بەزەكتەپ كەتەمىن... و زاماندا ءبىر جاپىراق بولىپ شىعاتىن وبلىستىق گازەتتىڭ بەتىنە شىققان شاعىن اڭگىمەسىن ماقتاعان بولامىن. ءابىش ەكەۋى كۇبىرلەسىپ ءبىراز اڭگىمەلەستى. تۇسكى ءۇزىلىس ۋاعى اياقتالىپ قالعانىن ايتىپ، ال حوش دەپ، كەتۋگە پۇرسات سۇرادىق. قوشتاسار كەزدەگى جاپىرايعان جالعىز قاباتتى اۋرۋحانانىڭ شۋاق ۇيىعان ىرگەسى، قار ىلجىراپ ەرىپ جاتقان كەز، اۋرۋحاناعا كىرىپ-شىعىپ جاتقان ادەمى مەدبيكەلەر، قۇلاقتى قاسىعان سىلدىر، سىڭعىر كۇلكىسى مىنا جارىق دۇنيەنىڭ تاڭدايعا تەبەر تاتتىلىگىن اڭعارتسا – بىزبەن قيماي قوشتاسقان ورىمدەي جاس جىگىتتىڭ اۋىر مۇڭ قالقىعان قاباعى، ارادىك ەكى يىعى سەلكىلدەپ جۇدىرىعىنا جوتەلگەنى – جەرگە قاراتقانداي، جەلپىنىپ جەتكەن كوڭىلىمىزدى تاسپەن باستىرعانداي – كەرەعار اسەرگە الديلەگەنى. قول قىسىسىپ قوشتاستىق. 

سول كۇنى ءابىش شەشەن دوسىنىڭ كوڭىلىن سۇراپ كەلە جاتىپ، بۇرىنعى لەنين داڭعىلى، قازىرگى درۋجبا داڭعىلىنىڭ «پوجارنوە دەپو» دەگەن ايالداماسىنان ءتۇسىپ، ءجايلاپ باسىپ، جالداپ تۇراتىن پاتەرىنە كەلەدى. شارشاپ كەلىپ، تۇكپىر بولمەدەگى تەمىر كەرۋەتكە سىلق قۇلايدى. وسى مەزەت وڭ جاق ءبۇيىرى قاتتى شانشىپ اۋىرادى. ءارى-بەرى اۋناپ شىداپ باققان ەدى، بەبەۋلەتىپ الىپ بارادى. بولماعان سوڭ قارسى كەرۋەتتە جاتقان لەبەن دوسى تەلەفون-اۆتوماتقا جۇگىردى. «جەدەل جاردەم» دارىگەرىن شاقىردى. جەدەل جەتەتىن اق حالاتتىلار اۋلەتى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ازەر توبە كورسەتەدى. و جەر، بۇ جەرىن قاراي سالىپ، اۋرۋحاناعا الىپ كەتەمىز دەيدى. قۇداي باسقا سالماسىن، قالا تۇكپىرىندەگى شاعىن اۋرۋحانا ءىشى لىق تولى اۋرۋ كىسىلەر. ءابىشتى شەتتەگى ءبىر كەرۋەتكە اكەلىپ تاستاي سالعان. ناۋقاس كىسىلەردى كوريدورعا دەيىن توپىرلاتىپ جاتقىزىپ تاستاپتى. ءبۇيىرىن باسىپ، دوڭبەكشىپ تاڭدى اتىرادى. ەرتەڭگىسىن جانىنا كەلىپ، تىزە بۇككەن قاۋىنباس دارىگەر: «سوقىر ىشەك»، - دەپ انىقتاما بەرەدى. دەرەۋ وپەراتسيا ۇستەلىنە سۇيرەيدى. شۇعىل جاراقاتپەن تۇسكەن، جول اپاتىنان قاعىلعان-سوعىلعان كىسىلەر ماڭايىندا بەبەۋلەپ ءۇيدى باسىنا كوتەرەدى. جان الىپ، جان بەرگەن قيىن ساتتە وپەراتسيا جاسالىپ ءبىتتى-اۋ، ايتەۋىر. جەكسەنبىنىڭ كۇنى بوزامىق تارتىپ، اينەكتەن سىعالاعان ساتتە ءابىش ەسىن جيعانداي بولادى. ماناعى قاۋىنباس دارىگەر قايتا اينالىپ سوعىپ: «بالا، سوقىر ىشەگىڭ جارىلىپ كەتىپتى، كەسەتىن دانەمە قالماپتى. تەك دارىمەن  شايىپ، ۋىن قايتارىپ، جاراقات ورنىن تاڭىپ قانا تامامدادىق»، - دەپ جۇباتۋ ايتىپ، باسىنان سيپايدى. جارىلىپ كەتكەن سوقىر ىشەكتىڭ الەگى – ءالسىن-ءالسىن دارىمەن شايۋ، ىسىكتى قايتارۋ، قابىنعان تۇسقا  تۇتىكشە قويىپ، زالالدى سۇيىقتى سورىپ الۋ سەكىلدى ەم-دوم جاساعاننان – قولى جەڭىل ەمشىلەر استى-ۇستىنە تۇسكەننەن اۋپىرىمدەپ بەتى بەرى قارايدى. كورەتىن جارىعى بار ەكەن قايتا! سىقىرلاۋىق تەمىر كەرۋەتتە ەكى اپتاداي دوڭبەكشىپ بەبەۋلەگەنى ەسىنەن كەتپەس ءسىرا! ەكىنشى اپتانىڭ اياعىندا سۇلدەسى قۇرىپ، جۋعان شۇبەرەكتەي بولىپ، سۇلەلەنىپ باسىن كوتەرەدى. دارىگەرلەر: «جاس ورگانيزم جەڭدى قايتا! دەنە قۇرىلىسى، تابيعاتى اۋرۋعا قارسى تۇرىپ، كۇرەسپەگەندە عوي، بۇل بالانىڭ پاشپىرتى باياعىدا بىتەتىن ەدى»، - دەپ كەڭك-كەڭك كۇلىپ ارقاسىنان قاعىپ شىعارىپ سالادى.  

ءابدىلحاميت دوسىمىزدى ايدىڭ اياعىندا تۋىستارى كەلىپ اۋرۋحانادان شىعارىپ، قاراشاڭىراعىنا، الىستاعى شيەلىگە الىپ كەتتى دەپ ەستىدىك. كوپ ۇزاماي ەلدەن – ەلگەزەك جۇرەكتى شەشەن بولسا دا قازاقشا توگىلدىرىپ اڭگىمە جازاتىن جاس دارىن دۇنيەدەن وزدى، كوز جۇمدى دەگەن سۋىق حابار الدىق.

ءابىش الىس جولدىڭ جولاۋشىسى سەكىلدى.

ءبىراز كىسى ءابىشتى الدى كەڭ، ادامشىلىعى جوعارى، جۇرتقا ءبولىپ بەرەرى مول دەپ جازادى. كوزىممەن كورىپ، كوڭىلىممەن سەزگەنىمدى جىپكە ءتىزىپ ايتىپ بەرمەسەم عوي; الگى وپپونەنتتەر ايتقان لەبىز – قۇرعاق ماداق بوپ ەستىلەرى كامىل. تولستوي ايتقان ءسوز بار ەمەس پە: «باسقانىڭ ويىمەن ءومىر ءسۇرىپ، ءوزىن باسقانىڭ ورنىنا قويا بىلمەيتىن ادام – جامان ادام، ال ءوز ويىمەن ءومىر ءسۇرىپ، وزگەنىڭ ورنىنا ءوزىن قويا بىلەتىن ادام – جاقسى ادام»  دەپ. مىنا ءابىش قانداي قىلوتكەلدە تۇرماسىن، نەندەي كەپتى باسىنان كەشىرمەسىن ەڭ اۋەلى ءوزىن وزگەنىڭ ورنىنا قويا بىلەدى، ء«وزىم بولسام قايتەر ەدىم» دەگەن ساۋالدى الدىنا كوز جازباي قاراۋىل قادا ەتىپ قويىپ ۇيرەنگەن. ال سول كىسىنىڭ ورنىندا ءوزىم بولسام، وسىناۋ قيىن كەپتى باسىمنان ءوزىم كەشىرسەم قايتەر ەدىم دەگەن ساۋالدى ساعات سايىن، كۇن سايىن، ءاردايىم كوزگە كورىنبەيتىن مەجە جىبىندەي ساناسىندا ساقتاي جۇرە مە دەپ تۇيىندەيمىن. ادىلەت اۋىلىنان تابانىم تايىپ كەتپەسە دەپ تىلەيدى. جاناشىرلىعى باسىم، جۇرەگى جىلى جان ءوزى قۇرالپى كىسىنى قياناتقا قيمايدى، قاراۋلىققا باسپايدى، قىلدان تايمايدى.

پوەزيا الەمىنە ات ءىزىن سالىپ، پارناس پىراعىن مىنگەن وتكەن عاسىردىڭ 70-80-شى جىلدارى جارق ەتىپ كورىنگەن دۇلەيلەردىڭ ءبىرى ءجۇسىپ قىدىروۆ ەدى. جەرلەسىم، سىيلاس، مۇڭداس بولىپ قاتار جۇردىك. ءجۇسىپ اقىن ءجۇرىپ-ءجۇرىپ كەلىپ، سۇتتەي ۇيىعان وتباسىن قيىپ، ساباۋداي سىلانىپ ءوسىپ قالعان ءتورت ۇلىن تاستاپ اقجولتاي ەسىمدى كەلىنشەككە عاشىق بوپ، «مىڭ ءبىر كۇن» اتتى جىر جيناعىن جازدى. الگى كەلىنشەكتىڭ سوڭىنا ىلەسىپ حح عاسىردىڭ ءماجنۇنى بولىپ كەتكەنىن سول كەزدەگى قۇربى-قۇرداستارىمنىڭ ءبارى بىلەدى. عاشىقتىق – دەرت. سول دەرتى ۇلكەن ونەرگە سەبەپشى بولدى. قازاق پوەزياسىنا ءبىر بۇرىم بۇلاعى بولىپ ىڭكارلىك سەزىمىنىڭ سۇلۋ تورى اتتاي عاجايىپ ولەڭ جولدارى كەلىپ قۇيىلدى.

80-شى جىلدار باسىندا ءجۇسىپ قاتتى اۋىردى. قالالىق قاتەرلى اۋرۋ ديسپانسەرىندە ساۋلە تەراپياسىنان ەم الىپ جاتىر دەگەندى ەسىتىپ، بىرەر جەرلەسى باس قوسىپ كوڭىلىن سۇراۋعا باردىق. سىرىقتاي ۇزىن، اباجاداي دەنەلى كىسى ارىعان كەزدە ءار تۇسىنان باقان تىرەگەن تۇلىپقا ۇقساپ قالادى ەكەن. ەر ارىسا تۋلاق دەگەندى كوزىمىزبەن كوردىك. ونى-مۇنى ءارالۋان تاقىرىپتى تىلگە تيەك ەتىپ كوڭىلىن اۋلادىق، ازىلگە تارتتىق، تاۋدان قۇلاعان تاس بۇلاقتاي پوەزيانىڭ جايىن سۇرادىق.

- ولەڭ شىركىن كەمپىرباي اقىن ايتقانداي، كەۋدەمنەن كەپتەر بوپ ۇشىپ كەتتى مە، قاعاز بەن قالامعا قولىم بارمايدى ەش. جازۋشىلار وداعى بەس-التى جازۋشىعا ءۇي بەرەدى، سونىڭ ءبىر ءۇيى وزىمە جازىلىپ قويعان دەگەندى ەستىگەن ەدىم. كىم قاتىن تاستاماي جاتىر، كىم ەكىنشى مارتە ۇيلەنىپ باسىن قايتا قۇراماي جاتىر؟.. وداقتىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جۇبان مولداعاليەۆكە تەلەفون شالسام اۋىر-اۋىر سوزدەر ايتىپ، مەسەلىمدى قايتارىپ تاستادى. اقىن عوي، الدەكىمنىڭ وسەگىنە سۇتتەي ۇيىعانى سەزىلەدى. ابىشكە ايتساڭدارشى، باياعى «لەنينشىل جاستا» بىرگە ىستەپ، بولكە ناندى ءبولىپ جەگەن قاندى كويلەك قۇرداسىم ەمەس پە ەدى. ماعان بۇيىرعالى تۇرعان ءۇيدى وزگەلەر قاقشىپ كەتە مە دەگەن قاۋپىم بار.

اقىننىڭ اۋىر مۇڭىن، ودان قالدى ءزىل باتپان اماناتىن ارقالاپ، «حوش بول» ايتىستىق. قاسىمداعى جەرلەستەرىم: «ابىشكە سەن بار»، - دەپ وزىمە قولقا سالدى. ءجۇسىپ بىزبەن قيماي قوشتاستى. تاۋ اسىپ، ءشول باسىپ، جەر تۇبىنەن ارىپ-اشىپ جەتكەن كەرۋەنباسى – قارانارلار بولۋشى ەدى، سوڭىما بۇرىلىپ قاراعان مەزەتتە سوستيىپ تۇرعىسىنان – جۇگى اۋىپ ارسا-ارساسى شىعىپ تيتىقتاعان، شارشاعان، سۇيەگى قىرلانىپ ابدەن ارىعان قارا ناردى ەلەستەتتىم. جانارىما جاس ىركىلدى. ءجۇسىپتىڭ دە جانارىنا جاس ىركىلدى عوي دەيمىن، ءجۇزىن جىلدام بۇرىپ، ىشكە كىرىپ كەتتى.

سول كۇنى ساۋساق سۇققانداي قالىڭ نوسەر قالانى ەل-سەل قىلدى، كوشەلەرمەن قىزىل سۋ ءجۇردى، سار-گۇر ەتكەن دىبىسى قارا جەردى تەسىپ جىبەرە جازدادى.      

اپتا وتە اياڭداپ ابىشكە باردىم. ول كەزدە دوسىمنىڭ جۇمىس ورنى جاڭا الاڭداعى بەس قاباتتى اقشاڭقان الىپ ءۇيدىڭ تەرىستىك باتىسىندا، ءتورتىنشى قاباتتاعى 437 بولمەدە، ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكتور مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەيتىن. مادەنيەت پەن ادەبيەتتى قارايتىن. الدىن-الا تەلەفون شالىپ رۇحسات الىپ، بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا ىشكە ەنىپ، ءتورتىنشى قاباتقا كوتەرىلدىم. دوسىم مول پىشىلگەن دەنەسىمەن قوپارىلا تۇرەگەلىپ، اقجارقىن پەيىلمەن قارسى الدى. جۇمىس ۇستەلىنەن شىعىپ، اينالىپ كەپ قارسىلاسىپ تىزە بۇكتى. تاڭدايعا تاتيتىن ءسوز كۇتتى.

اۋەلگى اماندىق-ساۋلىقتان سوڭ ءجۇسىپ اقىننىڭ جاعدايىن ايتا باستا ەم قاباعى ءتۇسىپ كەتتى. بىلاي دا قاراتورى كىسى قاباعىنا كىربىڭ ۇيالاسا كوز الدىنا تۇمان تۇتىلعانداي قارابارقىندانىپ، تۇنەرىپ شىعاتىن ادەتى.

-                    ناۋقاسى جانىنا باتىپ ءجۇر مە ەكەن؟

-                    سۇيەك-سۇيەگىم سىرقىراپ اۋىرىپ تۇنىمەن كوز ىلمەي شىعامىن دەيدى.

-                    كەيىنگى ايەلىنەن پەرزەنت بار ما؟

-                    قىز بالا دۇنيەگە كەلگەن.

قوپارىلا قوزعالىپ، جۇمىس ۇستەلىنە بارىپ وتىردى دا تەلەفوندى قۇلاعىنا كوتەردى. وداقتىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنا تەلەفون شالدى. ءساتى تۇسكەندە جۇبا-احاڭ ورنىنان تابىلا كەتتى. سىم ۇشىنداعى ارقالى اقىنمەن سالەمدەسىپ، حال جاي سۇراسىپ: ء«بىر جوبا!.. ءبىر جوبا!..» دەپ جاۋاپ بەرىپ وتىردى-داعى اقىن قۇرداسىنىڭ جايىنا كوشتى. «مەن جىلاسام ايەلدەردەن وتكىزىپ جىبەرەم» دەگەن كەپتى كوز الدىعا كەلتىرىپ ءارى-بەرىدەن توگىلدىرىپ، دەستەلەپ تۇكپىرلەگەندە بار عوي – ولگەن كىسىنى قايىرا تىرىلتەردەي تەبىرەنتتى. تاۋىپ ايتىلعان ءسوز – اتىلعان وق. كەيىپكەرىمىزدىڭ قازىرگى لاۋازىم بيىگى حان قايرىلىپ سالەم بەرگەندەي عوي، ايتسە دە جۇبا-احاڭا وسى وتىرعاندا ءابىشتىڭ مارتەبەلى لاۋازىمىنان گورى ايتقان ءسوزى قاتتىراق اسەر ەتتى عوي دەيمىن، ۋادەنى مىقتاپ بەرگەنىن ىشتەي ەزىپ وتىرمىن.

ءبىرازداسىن بارىپ كەيىپكەرىمىز تەلەفون قۇلاعىنان بوساپ وزىمە تامان ەڭسەرىلە بۇرىلدى.

- جۇسىپكە سالەم ايت، شارۋاسى وڭعارىلاتىن بولدى، وسى قازىر وداق باسشىسى ء«ۇي بەرەم» دەپ ۋادەسىن بەردى. شارۋادان قالت ەتىپ بوساي قالسام اۋرۋحاناعا باس سۇعارمىن. ءجۇسىپ مىقتى اقىن. مۇنداي اقىندى وزگە ۇلتتار كۇندىز قولىنا شام الىپ ءجۇرىپ ىزدەيدى. اتتەڭ بىزدەر كىسىنىڭ كوزى تىرىسىندە ۇقساتىپ توبەمىزگە كوتەرە المايمىز. بىج-تىج قىلىپ اياعىن سۇيىلتىپ جىبەرەمىز. ايتپەسە كەشەگى توقاش، تولەۋجان، مۇقاعالي ولەڭ ءسوزدىڭ دۇلدۇلدەرى ەمەس پە ەدى! ءبىرتۋار سامورودوكتار عوي! ءجۇسىپتى دە كەيىن ماڭايىمىزدى سيپالاعانداي، قارا تاپپاعانداي ىزدەيتىن بولامىز، كور دە تۇر.

وسىنى ايتىپ ءبىرتۇرلى ىشتەي قۇلازىپ ەڭسەسى ەزىلىپ وتىرىپ قالدى. قوش ايتىستىم.

كوپ ۇزاماي ءجۇسىپ قىدىروۆتىڭ وتباسىنا تولەبي كوشەسى مەن اۋەزوۆ كوشەسىنىڭ قيىلىسقان جەرىنەن، جاڭادان سالىنعان بەس قاباتتى ۇيدەن، ءتورت بولمەلىك پاتەر ءتيدى.

وسىناۋ پاتەر شارۋاسىنا از دا بولسا سول كەزدە ءابىشتىڭ سەپتىگى ءتيدى دەپ ولايمىن. مىنا ءومىردىڭ الىس مىگىرسىز ساپارىندا، بازارعا بارا جاتقاندا، بازاردان قايتىپ كەلە جاتقاندا ۇلكەن جۇرەكتى زامانداسىمنىڭ تالاي كىسىگە قايىرى ءتيدى، تالاي كىسىنىڭ كەرۋەنى تۇرالاپ، جۇگى اۋىپ قالعاندا جۇگىن تيەسىپ، كەرۋەنىن جۇرگىزىپ جىبەردى، جاقسىلىق جاسادى، الدىندا بارا جاتقان اعالارى، سوڭىنان ىلەسكەن ىنىلەرى تۋرالى تىلەۋلەس جاقسى ءسوزىن ايامادى. مۇنى وسى كۇنگى زيالى قاۋىمنىڭ ءبارى بىلەدى. ءوزىم كۋا بولعان، ءبىرى – شەشەن جىگىتى ابدىلحاميتكە، ءبىرى – قازاقتىڭ دۇلەي اقىنى جۇسىپكە قالتىلداعان تىرشىلىك كوپىرىنىڭ ۇستىندە ۇشىراسقان كەزدەگى، باقي جالعانعا وزار مەزگىلىندە - الگىلەردىڭ ايانىشتى حال-كۇيىنە جۇرەگى جانشىلىپ وتىرىپ جاناشىرلىق ءسوزىن ايتقانى،

ىزىعۋىت تىرشىلىك كۇرەسىندە ومىرگە داناگوي فيلوسوفشا قاراعانى،

تارازىنىڭ باسىندا ءاردايىم ادامشىلىق بيىكتەن تابىلاتىنى،

قالاي ءومىر ءسۇرۋدى ءبارى بىلەدى، ال نە ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋدى كوز الدىنا ءاردايىم مەجە عىپ ۇستايتىنى –

ءوزىمدى ءتانتى قىلۋمەن كەلەدى! وي-حو-وي، جالعانى جوق، جالپاق دۇنيە-اي، وسىنداي جاقسى اداممەن جاس كۇنىمنەن تابىستىرعانىڭا، ارالاس-قۇرالاس عۇمىر كەشىپ، ساپارلاس قىلعانىڭا مىڭ دا ءبىر ءتاۋبا دەگىم كەلەدى كەيدە!

1992 جىلى تامىز ايىنىڭ اياعىندا ەلۋ جاسقا تولۋىما وراي سىر بويىنا، قاراتاۋ كۇنگەيىنە ات باسىن تىرەپ «جەرلەستەرىممەن جۇزدەسىپ، تىلدەسىپ ورالايىن، جولباسشىلىق جاساپ، قاسىمدا ءجۇر» دەپ قولقا سالدىم. ءابىش كەلىستى. كلارا حانىمدى ىلەستىرىپ، جانىمدا زايىبىم ساۋلە بار، ءتورت كىسى بولىپ قىزىلوردانىڭ جانىپ تۇرعان اەروپورتىنا كەلىپ تۇستىك. ايتايىن دەگەنىم ەلدىڭ قوشەمەت ءسوزى، ات مىنگىزگەنى ەمەس. سول جولىم بايقاعان ءابىشتىڭ ەكى ءتۇرلى مىنەز قىرى تومەندەگىشە.

وبلىس باسشىلارى ارالاپ كورسىن، جۇرتپەن جۇزدەسسىن دەپ سىرداريا، شيەلى، جاڭاقورعان اۋدانىن بەلگىلەگەن ەكەن. ساتىلاپ اياق سۋىتىپ، جاعالاي اۋىل قىدىرىپ دەگەندەي، كورە-كورە شيەلى اۋدانىنىڭ ەكپىندى كولحوزىنا ات باسىن تىرەدىك. ۇجىم توراعاسى ۇلكەن اق ءۇي تىگىپتى، باۋ-باسقۇرى توگىلىپ، تۇڭلىگى ايقارا اشىلىپ جاناردى سۋىرا تارتادى. سول ۇيدە سارىلىك شاي ۇستىندە راديودان تاڭعى جاڭالىقتى وقىدى. ديكتور كەلىنشەك «حالىق جازۋشىسى» دەگەن اتاققا پرەزيدەنت قول قويدى دەپ ءبىر توپ اعا بۋىن جازۋشىلاردىڭ ەسىمىن اتادى، ىشىندە ءابىش بار. سول مارتەبەلى اتاق العانداردىڭ ىشىندە ەڭ جاسى ءابىش ەدى.

جانىمىزدا تىزەلەسىپ وتىرعان حالىق جازۋشىسى ءبىرتۇرلى تولقىپ، مەيماناسى تاسىپ، ەرنەۋىنەن اسىپ توگىلگەن شارا تولى قىمىزداي شالقىپ كەتكەنىن العاش كورۋىم. ىستىق تاپقا قويعان سارى مايداي ەرىدى. ءوز-وزىنەن تەڭسەلە ءتۇسىپ: «بارەكەل-دە-ە-ە!» دەپ، قولىن قىسىپ قۇتتىقتاۋعا ۇمتىلعان كىسىلەرگە باتاسىن بەرىپ، ريزالىق ءسوزىن ايتىپ، ىڭىرانا تۇسەدى. كەمەلىنە كەلىپ، كەمەرلەي شۇپىلدەپ، ساپىرۋى جەتىلگەن ءتىل ۇيىرگەن قىمىزعا ۇقساپ شىتىرلاي تۇسەدى. «اللا رازى بولسىن، بارەكەل-دە-ە-ە!» دەيدى ريزالىق ءسوزىن قايتالاپ. كلارا حانىم لىپ كوتەرىلىپ موينىنداعى التىن القاسىن سىپىرىپ الىپ باسقارمانىڭ كەلىنشەگىنە تاقتى. ساۋلە ءاميانىنان ۋىس تەڭگە شىعارىپ سۇيىنشىگە ۇلەستىرىپ الەك. ءابىش-ەكەڭ باياعىنىڭ باتاگوي كارياسىنا ۇقساپ ماڭايلاسقان كىسىگە اعىل-تەگىل ريزالىق باتاسىن بەرۋمەن اۋرە. ۇلكەننىڭ قۋانعان سەزىمى كەيدە – كەمەرىنەن اسىپ توگىلگەن داريا تولقىنىنداي بولادى ەكەن-اۋ دەپ قايران قالعانىم ەسىمدە.

ساپار سوڭىندا جاڭاقورعان اۋدانىنىڭ قيىر تۇكپىرىنە جول شەگىپ كەلىنتوبە اۋىلىنا قونىس تەپكەن قاراشاڭىراعىما كەلىپ تۇستىك. ابىشپەن باياعىدان كوزتانىس، كوڭىل قيماس شەشەم ءجاميلا، اعام بازارباي اماندىق-ساۋلىق سۇراسىپ شۇرقىراسىپ تابىسىپ، ىستىق قۇشاق قاۋىشىپ قاۋقىلداسقانىن ايت! شاعىن اۋىلدىڭ ءتۇتىنى تىك شانشىلىپ، تۇڭلىگى جەلپىلدەگەندەي سەزىلدى. وسى كۇنگى اسا دارىندى اقىن ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ اكەسى ءابجاپپار، تۇگىسكەن كانالىن قازۋعا ەلدى ۇيىستىرعان اليەۆ سۇلەيمەن اعالارىمىزدىڭ جامباسى تيگەن جەرگە بارىپ، باسىنا تىزە بۇگىپ قۇران وقىدىق. اينالىپ كەلىپ ۇلكەن كلۋبتا جينالعان جۇرتتىڭ الدىنا شىقتىق. كورشى اۋىلدان ءۇيىلىپ جەتكەن ەلدىڭ قاراسى مول.

جۇرتتىڭ الدىنا شىعۋ - ءابىش ستيحياسى. ءابىش ەل الدىنا شىقسا جاسارادى، قىنابىنان سۋىرىلعان قىلىش سەكىلدەنىپ جارقىرايدى. جەر ەڭبەگىن ويىپ جىبەرەردەي ءدۇبىردى سەزگەن، شاپپاي بەر ۇلى شابىستى تىلەپ تىقىرشىعان سايگۇلىك سەكىلدى. قاراقۇرىم قاپتاعان حالىقتىڭ الدىنداعى ءسوزدى تاسپىلەپ جاتۋدىڭ قاجەتى قانشا.

ەڭ عاجابى: قاراشاڭىراقتا جايىلعان داستارقان مازىرىندەگى ءابىشتىڭ تولقىپ تۇرىپ سويلەگەن ءتىرى ءسوزى. ءجون، جوسىق بىلەدى دەگەن جاسى ۇلكەن كاريالاردىڭ ءوزى جاعالارىن ۇستاپ جەر تىرەپ وتىرىپ قالدى. كوسەمسىگەن اكىمدەر ەڭسەسىن تومەن سالدى. ەسىك تۇبىندە مالداس قۇرعان كەتپەنشى ديقان قاراپتان-قاراپ ارقالاندى. توردەن ورىن تيمەي، سوزدەن دامەلەنبەي ۇيرەنگەن قۇيما قۇلاقتار ءارى-بەرىدەن اتالى سوزگە سۇتتەي ۇيىدى.

قازاقتىڭ ءبىتىپ، تىنىپ تۇرعان دانەمەسى جوق دەدى شەشەن.

كوپتىڭ كەرەگىن اركىم ءوز شارۋام دەپ ۇمتىلسا!

ءبىز وكپەلەدى ەكەن دەپ وزەگىن ءۇزىپ بەرە قوياتىن، بوپسالادى ەكەن دەپ بولاتىندى بولدىرتپاي قوياتىن زامان جوق.

ەسكىدەن ۋاقتىلى جيرەنىپ، جاڭادان ۋاقتىلى ۇيرەنسەك جاراسادى.

تاريحي ۋايىمنەن – دۇنيەلىك پايىمعا.

توعىشارلىق –

توقتىقتان، ارىسا ءمۇساپىر، تويىنسا كىساپىر بولعاننان ساقتاسىن قۇدايىم.

ماقساتى ايقىن ەمەستەر ماقساتى ايقىندى كۇندەيدى، ماڭدايى تەرلەپ بەينەت شەكپەگەندەر شەن-شەكپەندى ۇندەيدى. ەليتامىزدىڭ سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ اۋىر قاپشىعىن يىقتان سىپىرا الماي، سالماعىنان كوك شوپتەي جانشىلىپ جاتقانى، ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى قاراپ تىرشىلىك ەتە الماۋى - الەۋمەتتىك ءارى-سارىلىكتەن. دۇنيەلىك دامۋدا لايىقتى ورىن المادىق بار عوي – ەڭبەگىمىز ەش، قاراكەتىمىز كەش; بولشەكتەنبەي، بۇتىندەلەيىك، دۇنيەعاپىل دىردۋعا ەرە بەرمەي، تارازىعا تارتىلار ەڭبەك تاۋقىمەتىن ۇقساتايىق. ءۇمىت پەن ءۋايىمدى تورگە شىعارايىق.

وسىناۋ ۇزىك-ۇزىك ءسوز جەلىسى ەسىمدە قالعاندارى عانا. جادىمنان شىعىپ كەتكەنى قانشاما. اتتەڭ الگى قاراشاڭىراقتاعى ءابىشتىڭ توگىلگەن ءسوزىن سوزتاسپاعا جازىپ الماعانىم-اي دەپ ءالى كۇنگە وكىنەمىن.

5. ادامشىلىق ديقانشىسى

ءابىش كەيىنگى ون بەس، جيىرما جىل كولەمىندە ەسسە، ويتولعاق، كوسەمسوزدى كوپ جازدى. ءتىپتى كوركەم شىعارمانى ءبىر مەزگىل ەسىنەن شىعارا تۇرىپ، ءوزىنىڭ كوكتەمگى نوسەرشە توگىپ-توگىپ جازاتىن قالام قۋاتىن تەك قانا ارعى-بەرگى اتام قازاقتىڭ تاريحىنا، ەرتە زاماننان ىرگە بەكىتكەن قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ سىرى مەن سيپاتىنا، كەشەگى اۋمالى-توكپەلى قىلوتكەلدە ۇلت مۇددەسى ءۇشىن باسىن دوڭبەككە قويا بىلگەن الاش ازاماتتارىنىڭ جان الەمىن سويلەتۋگە، ءومىر بەلەسىنە شىققان قاتار-قۇربىلارىنىڭ مىنەز قالىبىن اشۋعا قاداۋ-قاداۋ ماقالالار جازدى. بۇل ماقالالارى كوركەم شىعارمادان كەم وقىلمايدى، وي تەرەڭىنە تارتىپ، قيال قاناتىندا قالىقتاتادى. كوز جەتكىزە قويماعان كەمپىرقوساقتى جاپ-جاسىل الەمگە قولىڭىزدان جەتەلەپ اكەپ ەنگىزەدى دە جىبەرەدى. نە كەرەمەتىنىڭ بارىن كىم بىلگەن، قاي تاقىرىپقا سالساڭ دا – شابان اتشا توسىرقاماي، تەر شىققان سايىن كوسىلەتىن تاقىمى قايىس سايگۇلىكشە ارشىن اشادى، شاشاسىنا شاڭ جۇقتىرمايدى. ءبىز ويلاعان قىر بەتكەيدىڭ بەرگى جاعىن شولۋدى قويىپ، قىرقانىڭ كوز جەتپەيتىن ارعى قاباعىنداعى قاي-قايداعىنى قازبالاپ كەتەدى. بۇل جازعاندارىنىڭ ءبارى اتان جىلىكتەي اعا گازەتكە باسىلىپ، ارتىنشا توم-توم جيناققا اينالىپ جاتادى. كەيىنگى كەزدە كوسەمسوز، ويتولعاق، ەسسەگە كوبىرەك قالام تارتۋىنىڭ ءمانىسىن سۇراعاندا، جالعىز اۋىز سوزبەن جاۋاپ بەردى.

-         تاۋەلسىزدىككە جاساعان قىزمەتىم!

عاسىرلار بويى اڭساپ كەلگەن تاۋەلسىزدىككە اركىم ارقالاي قىزمەت جاساپ جاتىر. ال ءابىشتىڭ كەيىنگى كەزدە جازعان تاريحي ماقالا، ەسسە، ويتولعاق، سىرسۇحبات دۇنيەلەرىن ءداپ وسى تۇستا تۇگەل شولىپ، ءسوز ۇزارتىپ جاتۋدىڭ قيسىنى جوق. سولاردىڭ ىشىنەن ءبولىپ الىپ، جارىقتىق احاڭ تۋرالى ويتولعاعىن تىلگە تيەك ەتەلىك.

جاسىراتىنى جوق، وسىناۋ ويتولعاق باياعى ورىس جازۋشىسى فەدور دوستوەۆسكيدىڭ ماسكەۋدە، پۋشكين ەسكەرتكىشى اشىلاتىن سالتاناتتى جيىنعا ارنايى جازعان «پۋشكين» اتتى تولعانىسىمەن، بەلينسكيدىڭ پۋشكين ولەڭدەرىن تالداۋعا ارنالعان قىرتىستى قالىڭ كىتاپقا پاراپار 12 تاراۋدان تۇراتىن توپتاما ماقالاسىمەن، ۆ.نابوكوۆتىڭ «ەۆگەني ونەگيننىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىمەن» سالىستىرۋعا كەلەتىن اسا جويقىن، جەر ويىلىپ، اسپان اينالىپ تۇسكەندەي، تۇڭعيىق تەرەڭ ءسوز جاۋھارى. شىندىقتىڭ شىرقاۋ شوقتىعى، ءسوز دەرتىنىڭ كۇيىپ-جانىپ قىزۋى كوتەرىلگەن كۇيدىرگى شاعى. اقىلىم – زامان ءۇشىن، ەڭبەگىم – ۇلتىم ءۇشىن دەپ كۇيزەلگەن كىسىنىڭ جان اشۋى، مىنەز قۇبىلىسى، ءسوز رەڭكى.

ويتولعاقتى وقىپ وتىرىپ كادۋىلگىدەي قىزۋىم كوتەرىلگەنى. كىسى كوكىرەگىنە ەڭ اۋەلى ايتىپ-بولماس وڭازا مۇڭ ۇيالايدى. مۇڭ مەن ونەر ەگىز ۇعىم ەكەنى راس بولار، ءسىرا.

ءومىر ىلعي كۇلكىدەن، ءازىل-قالجىڭنان تۇراتىن بولسا دۇنيە مۇلدەم بوتەن، باسقاشا رەڭك الار ەدى. تابيعاتتىڭ ءتورت مەزگىلگە اۋىسىپ كەلۋى –  ءوسىپ-وربىگەن ادامزات قالىبىنا دا ءدال وزىندەي وزگەرمەلى رەڭك بەرگەن; دۇنيەنىڭ بىرقالىپتى تۇرمايتىنى سەكىلدى، ادام بالاسى ءومىر بويى كونە لاتىنشا ايتقاندا – مەتامورفوزاعا – ۇشىراۋمەن جەتىلەدى، ىلگەرىلەيدى، تاۋسىلادى. اقىلدى دەگدار كىسىلەر اۋەلى وتباسى، سوسىن اۋلەتى، اۋىل-ايماعى، ودان اسسا ءوز ۇلتى ءۇشىن قىزمەت ەتەدى، پاسسيونارلىق-جۇرەك وتى مول جاندار، وسى جولدا ءجۇرىپ ورتەنىپ ولەدى.

احاڭ جارىقتىق جۇرەك وتى مول، مۇحيت مىنەز، پايىمى بوتەن، ەرەكشە قۇبىلىس ەكەنىن ەندى-ەندى تاني باستادىق.  

ۇلتىن، وتباسىن ءتىرى جاننىڭ ءبارى جاقسى كورەدى. اقىن ايتقانداي: «اقىن بولماي، تاسىڭ بولسام مەن ەگەر، جاتا الماس ەم توپىراعىڭدا تەبىرەنبەي» دەمەكشى، جۇرەك وتى مول جاندار ەلىن، جەرىن ايتىپ-بولماس زور ساعىنىشپەن سۇيەدى. كۇندە كورىپ جۇرسە-داعى ساعىنادى، اڭسايدى. ساعىنىش، بەينە، دەرت سەكىلدى، اسقىنىپ كەتسە سارعايتادى، ءال-ءدىرمانىن الادى. ءابىشتىڭ جەلى ازىناعان، قۇمى سۋىرعان، يت بايلاسا تۇرعىسىز دەۋگە كەلەتىن ءۇستىرت ءۇستى تۋرالى جازعان توپتاما ولەڭى بار. ءبىر ولەڭىندە «پەيىشتە دە تۇسىمە سەن كىرەتىن شىعارسىڭ» دەگەن ءسوزى سول پەرزەنتتىك ساعىنىشتىڭ اسەرى.

ادام ءومىرى جەردەن كوككە تىرەگەن كوزگە كورىنبەيتىن ساتى. اۋەلگى بالالىق شاق، سوسىن ەسەيۋ، قىزمەت، مارتەبەلى لاۋازىم باسقىشىنا اياق سالىپ باسپالداقتان بيىكتەي تۇسەدى. ساتىنىڭ ۇشار باسىندا پەرىشتەلەرمەن ۇشىراسىپ، جاراتقان يەگە شىبىن جانى – اماناتىن قايتارادى. احمەت بايتۇرسىنوۆقا ۇلتىنىڭ كەلەشەگى، تاعدىرى ماڭدايىنا ۇستاعان مارتەبەلى ساتىسى. سول ساتىعا اياق سالىپ، ۇلتىنىڭ قىزمەتىندە ءجۇرىپ ستاليندىك زۇلماتتىڭ قارماعىنا، مىلتىق قاراۋىلىنا ءىلىندى. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ الپىس جىلداي جابىلىپ كەلگەن مۇراعاتىنىڭ ىشىنەن وگپۋ تەرگەۋشىلەرىنە احاڭنىڭ جازىپ بەرگەن جاۋابى ءالى كۇنگە ساقتاۋلى. كوز جۇگىرتەلىك.

«مەن، بايتۇرسىنوۆ احمەت 56 جاستامىن، قازاقپىن، قوستاناي وكرۋگى، تورعاي اۋدانىنىڭ تۋماسىمىن، ايەلىم، اسىراپ العان ءۇش بالام: اۋمات، قازيحان، كاتەز بار، ماماندىعىم وقىتۋشى، پارتيادا جوقپىن. بۇرىن «الاش» پارتياسىنىڭ قۇرامىندا بولعانمىن. 20 جىلى ۆكپ (ب) مۇشەلىگىنە ەندىم». سودان كەيىنگى تەرگەۋدە: «21 جىلى قايتا تازارتۋ كەزىندە ساياساتقا سەلسوق كىسىلەر ەسەبىندە پارتيادان شىعىپ قالدىم»، - دەپ جازادى. ء«تىل مەن قازاق ادەبيەتى تۋرالى عىلىمي جۇمىسپەن شۇعىلداندىم»...

مۇراعاتتى پاراقتاپ وتىرساق، 1919 جىلى تۇركىستان اسكەري توڭكەرىسشىل كوميتەتى قۇرىلادى، كوميتەت توراعالىعىنا س.س.پەستكوۆسكي، كوميتەتتىڭ التى مۇشەسىنىڭ ءبىرى بولىپ احاڭ سايلانادى. سول جىلدىڭ 9 جەلتوقسان كۇنى س.س.پەستكوۆسكي مەن احاڭ لەنيننىڭ قابىلداۋىندا بولىپ ۇزاق اڭگىمەلەسەدى. (قاراڭىز: ۆ.ي.لەنين، بيبليوگرافيچەسكايا حرونيكا. توم 8. ستر. 108).

اشىق بەتپە-بەت اڭگىمەدەن كەيىن احاڭ ءوز ويىن كۇندەلىگىنە تۇسىرگەنى ءمالىم. سول ءماتىننىڭ ادەبي وڭدەلگەن ۇزىگى تومەندەگىشە: «عاسىرلار بويعى ەزگىدە كەلگەن قازاق حالقىن ازات ەتۋدىڭ جولىن كوپ ۋاقىت ىزدەۋدەن كەيىن ءوزىم مىناداي توقتامعا كەلدىم: قازاق ادامزاتتىڭ باسقا بولىگىنەن ىرگە اجىراتىپ مۇراتىنا جەتە المايدى. دۇنيەجۇزىلىك فەدەراتسيانىڭ قۇرامداس بولشەگى بولعانى ءجون. ينتەرناتسيونالدىق مۇددەدەن ۇركۋدىڭ قاجەتى قانشا! ەڭبەك باسپالداعى. بۇل دەگەنىڭىز ەرىكتىلىك ءھام تەحنولوگيالىق جەتىستىك. ەكونوميكالىق بىلىكتىلىك. ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋى. قانالعان، تونالعان حالىقتىڭ مۇددەسى قاناعاتتاندىرىلار بولسا – لەنين پارتياسىنىڭ قاتارىنا الۋىن وتىنەمىن» دەپ، 1920 جىلى 4 ساۋىردە ءوز قولىمەن ءارى ءوتىنىش، ءارى باعدارلاما جازىپ ۆكپ (ب) ورىنبور كوميتەتىنە جەدەل وتكىزىپتى جارىقتىق احاڭ. سول كەزەڭدە الاش پارتياسى ەل ىشىندە ايكاپىر اتالىپ، كوزتۇرتكى  بولىپ قۋعىندالدى، ۇلتىن جانىنداي سۇيگەن قاراۋىل مەجەدەن اسپاي الاسۇرىپ جول ىزدەدى. بار شىندىققا سالىستىرۋ ارقىلى كوز جەتكىزەمىز; 20 عاسىردىڭ باسىندا قۇيتاقانداي جاپون ەلى دۇنيەنىڭ جارتىسىن يەلەنگەن رەسەي يمپەرياسىن قۇرلىقتا دا، تەڭىزدە دە تاس-تالقان ەتىپ جەڭىپ، ايداي الەمگە ماسقارا ەتكەن قۇدىرەتتى كۇشىن زەرتتەي كەلە...

كوز جەتكىزە...

اللا جار بوپ ءوز بيلىگى وزىنە تيەر بولسا – قازاق قاۋىمى الداعى جيىرما-وتىز جىل كولەمىندە ەۋروپانىڭ مىناۋ دەگەن ماڭدايالدى ەلىمەن سالىسا الاتىنداي، باسەكەگە قابىلەتتى قابىرعالى ەل بولاتىنداي – باعدارلاما جازىپ شارشاعانى قازىرگىدەي كوز الدىمىزدا!

شارشاعان جۇرەكتىڭ سەزىم تولقىنىن سەزىنە وتىرىپ، جارىقتىق احاڭ تۋرالى ول كىسىنىڭ 125 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي ءابىش 1998 جىلى مولدىرەگەن بۇلاق سۋىنداي مەيىر قاندىرار عاجايىپ ءسوز جازىپ، ونى مارتەبەلى مىنبەدەن وقىپ، قالعىپ-مۇلگىگەن قاۋىمدى قاتتى سىلكىپ وياتىپ الدى. وسى جولدار اۆتورى لەنين مەن احاڭ اراسىندا، 1919 جىلى جەلتوقساننىڭ ايازدى ىزعارلى كەشىندە، كرەمل قابىرعاسىندا وتكەن اڭگىمە-سۇحباتىن قىسقاشا ەلەستەتىپ وتىرىپ تومەندەگىشە سويلەتەر ەدى.

لەنينگە ءوز ۇلتىنىڭ جاي-كۇيىن باپپەن بايانداپ شىعادى.

« - ۆلاديمير يليچ، قازاق حالقى، سىزدەرشە قازاق-قىپشاق ۇلىسى الدەنەشە مىڭ جىلدان بەرى قالىپتاسقان جۇيەلى ءداستۇرى بار، حاندىق بيلىگى بولعان، ءبىرتۇتاس قولدانبالى ءتىلى بار، قان توگىپ قورعاپ كەلگەن شەگاراسى بار، قوقان، حيۋا، قىتاي تانىعان دەربەستىگى بار، جەتى جارعى سەكىلدى زاڭى بار – جەكە دارا مەملەكەتتىلىككە قۇقىلى حالىق. قۇقىقتىق ىرگەتاسى الدەقاشان قۇرىلعان. اۋماقتىق تۇتاستىعى مويىندالىپ، ءوز الدىنا اۆتونوميا الۋعا دايىن تۇر.»

قورعاسىنداي سالماقتى ءسوز قاباعىنا قىراۋ تۇرعان تاپشىل كوسەمگە جايسىز اسەر ەتتى.

مۇمكىن ەمەس نارسەگە دە، مۇمكىن نارسەگە دە تاۋەكەل ەتۋدەن ارىستاننىڭ اۋزىنا باسىن تىگىپ، زىمىستاننىڭ تۇبىنە ءتۇسىپ ۇيرەنگەن احمەت ءوز باسىنىڭ تاۋەكەلىن بۇكىل ءبىر ۇلتتىڭ تاۋەكەلىنە ۇشتاستىرىپ ۇلگەردى. ايانباستىڭ كەرى وسى دەپ تەكەتىرەستى.

« - سوندا كوكسەگەندەرىڭ تۇركىستان اۆتونومياسى عوي!» - دەپ تىكەسىنەن قايىردى لەنين.

« - تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا كەتكەن جەرلەر قايتارىلىپ بەرىلىپ، قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى بوپ قۇرىلۋعا ءتيىس، ۆلاديمير يليچ! ءىس جۇزىندە دە، زاڭ جۇزىندە دە ءپىسۋى جەتكەن ماسەلە. بولشەۆيك مىرزالاردى شوشىتپاس ءۇشىن ازىرگە رەسەي قۇرامىنداعى فەدەراتسيا، ياعني قازاقستان اۆتونومياسى دەپ جاريالاساق تولىق جەتەدى»، - دەدى كوسەمنىڭ كوزىن جەتكىزە تۇجىردى. سىزدىرىپ العان كارتاسى مەن وزگە دە قۇقىقتىق قۇجاتتاردى الدىنا بۇرقىراتىپ جايىپ سالدى.

لەنيننىڭ جانارىن جارتىلاي جۇمىپ كورىنبەيتىن كوكجيەككە قادالۋى وزگەنىڭ كوزىنە ىلىگە قويمايتىن قيىرعا كوز جەتكىزەتىن كوزاپارالىعىن سەزدىردى. قارسى الدىنداعى سيرەك سۇلەيدىڭ ءوزى ەكەنىن ىشتەي ءتۇسىندى. كەشەگىنى كۇيزەلە ەسكە الىپ، كەلەشەكتى تولعانا پايىمداعان پوشىمى وسى.

« - ءبىز بوپسالادى ەكەن دەپ بولاتىندى بولدىرتپاي قوياتىن زامان جوق، ۆلاديمير يليچ»  - دەدى احمەت بايتۇرسىنوۆ.

« - شارتتى بولسا دا ءوز الدىنا دەربەس اۆتونوميا السىن ەندەشە! وسىعان تابان تىرەدىك!»

« - از نارسە كوپكە سەپ، دۇنيەنىڭ تورىنە ۇمتىلعاندار توردەن ورىن الىپ جاتىر، سىزدەرگە بوساعا دا جەتەدى دەمەكسىز عوي، ۆلاديمير يليچ.»

« - بۇدان ارتىققا بولشەۆيكتەر پارتياسى قول كوتەرە المايدى. اۆتونوميا سۇراعانعا شۇلەن تاراتقانداي باس-باسىنا ۇلەستىرە بەرسەك انا تاتار، مىنى باشقۇرت، قالماق، وزگە دە قىرىق رۋ كاۆكاز حالقى باسى بىرىكپەي شاشىلىپ شىعادى. رەسەي تاقىر مۇزعا قۇيرىعىمەن وتىردى دەي بەرىڭىز ونداي جاعدايدا!»

« - دەربەس اۆتونومياعا قول قويدىق ەندەشە!» - دەپ احاڭ جارىقتىق كرەمل سارايىنان اتلانتتىڭ يىعىنا شىققانداي ارقالانىپ سىرتقا اتتاعانى تاريحي شىندىق ەدى.

جەلتوقساننىڭ ايازدى قارى قىلامىتىپ تۇردى.

«ەل بۇگىنشىل، مەنىكى ەرتەڭ ءۇشىن» دەپ ءوزى جازعانداي جارىقتىق احاڭنىڭ باسىن قايىرعان ۇلى شارۋاسى تۇپ-تۋرا جەتپىس ءبىر جىل وتە –

1991 جىلعى جەلتوقساندا جاريالانعان شىن تاۋەلسىزدىكتىڭ، باسى ءبۇتىن ىرگەلى مەملەكەتتىڭ،

تاۋەلسىز مەملەكەت بولماقتىڭ –

العى شارتى، قۇقىقتىق ىرگەتاسى، اتكوپىرى بولاتىن.

عاسىردا ءبىر اينالىپ كەلەتىن، مىڭ جىلدا ءبىر بۇيىراتىن، جەر جارىلىپ، سۋ اققالى قيالداپ كەلگەن قازاققا بۇيىرعان دەربەستىك دەگەن وسى بولاتىن. قيلى-قيلى زاماندا قيامەت كەشىپ ءجۇرىپ جاساعان جولباسشىلىق جوراسى، كورەگەندىك كوسەمدىگى ەدى. قاراڭعىدا تۇرتىنەكتەپ جۇرگەن قازاققا جارىقتىق احاڭ قىر باسىنان كورىنگەن قىدىر اليكىسسالام ەلەسى سەكىلدەندى. سەگىز مارتە اباقتىعا ءتۇسىپ، ءۇش رەت جەر اۋدارىلىپ كوپتىڭ كەرەگىن ءوز شارۋام دەپ ءجۇرىپ قيامەتكە قالاي جۇرەگى تۇردى دەسەڭشى!

6. جىر سۇلتانى

ەندىگى ءسوز ابىششە ايتقاندا جىر سۇلتانى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ تۋرالى.

ول 1893 جىلى 28 قازاندا قازىرگى اقمولا وبلىسى قىزىلتۋ اۋدانىندا جانتاي اۋىلىندا مومىن، كەدەي شارۋا ابۋباكىر مەن جاباي قىزى زۇفنۇننىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلەدى. ءۇش جاسىندا ورىمدەي سۇلۋ اناسى كوز ءتيىپ باقيلىق ساپارعا اتتانادى. قايىن جۇرتىن پانالاپ، شارۋاسىن از-كەم تۇزەپ العان ابۋباكىر ءوزىنىڭ تۋعان جەرى كەرەكۋ ۋەزىندەگى بايان تاۋىنا، اتا قونىسىنا كوشىپ كەلەدى. اكەسى اسا زەرەك، قۇيما قۇلاق بالانى قايتسە دە وقىتىپ، كوزىن اشۋدى ارمان ەتەدى. بالا 13 جاسقا شىققاندا اراب-پارسى حيسسالارىن جەتىك بىلەتىن مۇقان مولدادان ءدارىس الىپ، ودان ءارى باياناۋىلدا ءابدىراحمان مولدانىڭ مەدرەسەسىندە وقىپ، نۇرعالي تاۋشىباەۆ ەسىمدى جاڭاشا ساۋاتتى مۇعالىمنىڭ ادىن كورىپ كوكىرەگى اشىلىپ، جىر پىراعىنا ءمىنىپ ارقالانىپ، ءبىلىم دارياسىنا سۇڭگىپ جۇزەدى. ترويتسكى مەدرەسەسىنە ءتۇسىپ، جاز بالا وقىتىپ، قىس كىتاپقا قادالىپ جۇرگەندە كۇتىمى بولماي كوكجوتەل كەسەلىنە ۇشىرايدى. «ايقاپ» جۋرنالىندا 1913-14 جىلدارى حاتشى بولىپ ىستەيدى، مۇندا رەداكتورى مۇحامەتجان سەرالينمەن وي-پىكىرى ۇيلەسپەي، جۇمىستان شىعىپ قالادى. «قامار سۇلۋ»، «تەنتەكتىڭ جيناعان شوقپارى»، «تامشى» جيناقتارى وسى كەزەڭنىڭ جەمىسى ەدى. 1916 جىلى «الاش ۇرانىن» دۇنيەگە اكەلەدى. تومسكىگە بارىپ ۋچيليششەگە وقۋعا ءدات قىلادى، دارىگەرلەر وقۋعا جارامايتىنىن كەسىپ ايتىپ، ەلگە شىعىپ، قىمىز ىشۋگە قوسادى. سەمەيدە ءجۇرىپ «اداسقان ءومىر»، «كەدەيدى» جازادى. 1920 جىلى 21 مامىردا اقىن قۇرت كەسەلدەن دۇنيەدەن وزادى.

27 جاس!

ەكى رومان، جەتى داستان، ءجۇز ونداي ولەڭ، كوپتەگەن ماقالا، اڭگىمە، وچەرك، كوسەمسوز، مىسال، ءاجۋا – اسا مول مۇرا; ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋىنىڭ شىرعالاڭ وديسسەياسىن «اداسقان ءومىر» مەن «كەدەي» شىنايى جەتكىزگەن، جەتىم قوزى تاس باۋىر دەگەندەي، سول جەتىم قوزى ەمگەن جەلىندەي، اياماي قاقتاپ سورىپ، سىعىپ، سارقىپ، ابدەن جەرىنە تاۋىسىپ جەتكىزگەن تەرەڭ شىعارمالار ءتول ادەبيەت تۇگىلى الەمدىك ادەبيەتتە نەكەن ساياق. ء«دال وسىنداي ماقساتپەن جازىلعان ء«تاڭىر تالكەگى»، «فاۋستىڭ» وزىندە دايىن فابۋلالار، تانىمال ميفولوگەم، تالاي رەت سىننان وتكەن سيۋجەتتىك، زەردەلىك قۇرىلىمدار پايدالانىلسا، قازاق اقىنى ەشقانداي قوسالقى تاسىلدەرگە جۇگىرمەي، تەك ءبىر پەندەنىڭ جورگەككە تۇسكەنىنەن كور تۇبىندە قۋراپ، ءشىرىپ، قايتادان توپىراققا اينالىپ كەتكەنىنە دەيىنگى بارلىق وزگەرىستى ەشتەڭەنى ءمۇلت جىبەرمەي، ءدال تيگىزىپ، ءدال سيپاتتاپ، سول ارقىلى تەك ادامدىق بولمىستىڭ عانا ەمەس، جالپى الەمدىك بولمىستىڭ ەگجەي-تەگجەيلى پانوراماسىن جاساپ، سول بولمىستى ۇستاپ تۇرعان زاڭدىلىقتىڭ ەرەكشە ءبىر ماتەماتيكالىق دالدىكپەن زەردەلەنگەن فيلوسوفيالىق كەسكىندەمەسىن تۇزەدى. قۇددى، ءبىر ونىڭ زەيىنى رەنتگەن ساۋلەسى، لازەر ۇشقىنى... بۇل ناعىز ادام جاراتىپ، ادام تانىتۋشى، الەم جاراتىپ، الەم تانىتۋشى جاپپار حاقتىڭ وزىمەن جارىسقانداي جانكەشتى شىعارىمپازدىق...»

بۇل از دەگەندەي! ءبىر باستى وزدىرىپ، ءبىر كوكىرەكتى ماسايراتىپ، ءبىر كوڭىلدى جەلپىنتۋ ءۇشىن مۇنداي تاۋقىمەتتىڭ مىڭنان ءبىرى دە جەتەرلىك ەدى دەپ مۇڭايادى ءابىش. جوق، ءبىر پەندەنىڭ، ءتىپتى سانالى ازاماتتىڭ، ءتىپتى سۇڭعىلا دارىننىڭ تەك قانا تازا ونەرپازدىق قۇشتارلىعى مەن ءىجداھاتى تاپ وسىنداي اقىلعا سىيماستاي جانقيارلىققا بارا الادى دەگەنگە سەنۋ قيىن دەپ تۇيىندەيدى ءابىش.

نە نارسەنى بولسا دا ءابىشتىڭ سارقىپ، ءۇزىلدىرىپ ايتاتىن ادەتى. وزىنەن كەيىنگىگە دانەمە قالدىرمايدى.

«بارشامىز ءۇشىن شىبىنداي جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، تىعىرىقتان شىعار جول ىزدەگەن رۋحاني اكەمىزدىڭ، اسىل ۇستازىمىزدىڭ، ونەگەلى كوسەمىمىزدىڭ، ابزال اقىن – ناعىز جىر سۇلتانىنىڭ ولمەس ارۋاعى، وشەس داڭقى الدىندا شەكسىز ريزا سەزىممەن ورنىمىزدان تۇرىپ باس يەلىك!» دەپ سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ 100 جىلدىق مۇشەل تويىندا، 1993 جىلى جاز ايىندا قازاقتىڭ اباي اتىنداعى اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترىندا توگىلدىرگەن ءدىلمار ءابىش – ۇزىن ءسوزىن ءيىپ كەلتىرىپ اقىن رۋحىنا اعىل-تەگىل ىقىلاس بىلدىرگەندە – قالىڭ جۇرت دۋ شاپالاقتاۋدىڭ ورنىنا، كوزدەرىنە جاس، كوڭىلدەرىنە قاياۋ الىپ، ورىندارىنان دۇرك كوتەرىلىپ، ىشتەرىنەن «اللا رازى بولسىن» ايتىپ باستارىن يگەنىن كوردىم.

ءوز كوزىمە ءوزىم سەنسەم: قالىڭ قاۋىم ساحنا تورىندەگى ابىشكە باس ءيىپ قۇرمەت كورسەتكەندەي سەزىلدى. جون ارقامنان سۋىق تەر قۇيىلىپ كەتتى.

سۇلتانماحمۇتتىڭ جەرلەسى ءارى پىكىرلەسى جانالين نۇركە ەسىمدى كىسى تومەندەگىشە ەستەلىك جازىپ قالدىرىپتى. بۇل شاعىن ەستەلىك اقىننىڭ 1967 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كورگەن 2 تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ ەكىنشى تومىنىڭ اياق جاعىنا بەرىلگەن، الاقانداي عانا ەكى بەتتىك ءماتىن. بۇل ەستەلىكتىڭ قۇندى بولاتىن سەبەبى: نۇركە زامانداسى اقىن قايتىس بولارىندا ەڭ سوڭعى مارتە كورگەن كىسى. «... مەنى رەۆكومنىڭ مۇشەلىگىنە سۇلتانماحمۇت ءوزى سايلاتىپ قويدى. سودان اي جارىم وتكەسىن مەن رەۆكومنىڭ قىزمەتىنە كىرىستىم. ماي بولىپ قالدى. سول كەزدە سۇلتانماحمۇت قاتتى اۋرۋ دەگەن حابار كەلدى. كوڭىلىن سۇراۋ ءۇشىن اقبەتتاۋعا ءجۇرىپ كەتتىم. كەلىپ كوڭىلىن سۇراسام، ەكى يىعىنان دەم الىپ جاتىر ەكەن. ماي ايىنىڭ 15-16 شامالارى ەدى. سۇلتانماحمۇتتىڭ ايەلى جوق بولاتىن ول كەزدە (سۇلتانماحمۇتتىڭ ۇيلەنبەي وتكەنى بەلگىلى. اۆت.).

سوندا ماليكە دەگەن ءبىر قىزدى سۇلتانماحمۇت:

- مەن ءبارىبىر ولەم، بىراق وسى ماليكە العانىم بولىپ ەسەپتەلسىن. قاسىمدا ءبىر-ەكى كۇن بولسا دا وتىرسىنشى،» - دەپ دۇنيەنىڭ زارىن ايتىپ ءوتىنىپتى...

ماليكەنى قاسىنا وتىرعىزىپ قويىپتى...» دەپ جازادى نۇركە.

اقىن 1920 جىلى 21 مامىر كۇنى تۇستەن كەيىن دۇنيە سالادى. زامانداسى الىستان ات ارىتىپ كەلىپ، كوڭىلىن سۇراپ اتتانعاننان كەيىن ارادا بەس-اق كۇن وتكەن. اقىننىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا «بۇگىن-ەرتەڭ قۇرت كەسەل قولقانى قيۋعا تاقاعان»، جانىندا، قول جۇگىرتۋگە جۇرەگى داۋالاماي ءمولدىرىپ قىز-جەسىرى قالىپ بارا جاتقان... عاجايىپ اقىن، عازيز جان... بەس-اق كۇن جارىق دۇنيەنى قيماي جاتادى. ساباعىنان ەرتە قيىلعان، كوكتەي سولعان قۇر سۇلدەردى، قاڭقا سۇيەكتى - جاسىن ءۇنسىز سىعىپ ءجۇرىپ جەرلەستەرى اقبەتتاۋ اۋىلىنا قۇمشاۋىت قىردىڭ باۋىرىنا جىلدام جەرلەيدى. توڭكەرىلىپ نوسەر بۇلتى وتەدى. زامانا جەلى زارلاي سوعادى. قانشاما قاپىرىق جاز، نەشەمە قىتىمىر قىس وتكەن. اقىن قابىرىنىڭ ءۇستىن ءشوپ باسادى، شاعىن تومپەشىك جىل وتكەن سايىن شوگىپ جوعالۋعا اينالادى. اعايىندارىنىڭ قولىنان كەلگەن بار قاۋقارى -  اقىن مولاسى ءۇشتى-كۇيلى جويىلىپ كەتپەسىن دەپ سىرتىن سىمتەمىرمەن قورشاپ، باسىنا سىرعاۋىل قادا شانشىپ قويادى.

الگى دۇرىلدەپ وتكەن مەرەيتويلىق باياندامادان كەيىن، ەرتەسىنە... ەرتەسىنە ەمەس-اۋ... اپتا سوڭىندا الدەبىر شارۋامەن ءابىش دوسىمنىڭ ۇيىنە كەلسەم، كەيىپكەرىم ءتۇنى بويى كوز ىلمەي شىققان ۇكىگە ۇقساپ ءۇرپيىپ وتىر. قاپ-قارا بولىپ تۇتىگىپ كەتىپتى. بەتىنە كىسى بەتتەيتىن ەمەس. ءمان-جايدى جىڭىشكەلەپ، بوپسالاپ بىلسەم: الدىندا عانا پاۆلودار وبلىسىن باياناۋىل جەرىن ىسساپارمەن ارالاپ، كوپ نارسەنى كوزدەن وتكىزىپ، كوڭىلگە ءتۇيىپ ورالىپتى. اقىننىڭ باسىنا بارىپ، ارۋاعىنا باس ءيىپ، تىزەسىن بۇگىپ وتىرىپ، قول جايىپ قۇران وقىتىپتى.

- بۇل نەعىلعان موجانتوپايلار ەكەنىن تۇسىنبەدىم! اقىن بەيىتى مۇلدەم وشۋگە اينالىپتى. سىمتەمىرمەن قورشاپ، سىرىق شانشىپ قويىپتى! – دەپ بەت-ءجۇزى قابارا ىسىنگەندە بار عوي، ءبىر ءسوز ايتىپ جاقاۋراتساڭ – تارس جارىلعالى تۇر. مۇندايدا قۇدايىم ساقتاسىن دەيسىڭ!

ءبىرازداسىن بارىپ، ءاب-ەكەڭ اشۋدىڭ تىزگىنىن تارتىپ، اقىل اۋلىنا بۇرىلدى.

- اقىن بەيىتىن ءبۇيتىپ قورلاتىپ قويمايمىن، - دەيدى ءابىش سابىرعا جۇگىنىپ، - مىناۋ دەگەن قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاپ جاتقان زاماندا ەكىنىڭ ءبىرى يا اكە-شەشەسىنە، يا قوساعىنا اق ءمارماردان كەسەنە تۇرعىزىپ جاتىر. تۇر عوي، انە، بىرىنەن-ءبىرى وتەدى كوك تىرەگەن سۇلباسى مەن سۋرەتى! سۇلتاننىڭ باسىنا كەسەنە تۇرعىزۋدى ءوز موينىما الامىن! ماڭعىستاۋدا نە كوپ – ۇلۋتاس كوپ، تاستان كەسەنە قۇراعىش ۇستا ىنىلەرىم بار! كوكىرەگى كومبە، الاقانى كۇمىس ۇستا ىنىمە بۇگىن تەلەفون شالامىن; قۇرال-قايلاڭدى قامدا، جولعا جينال دەپ!.. قارجى وزىمنەن، الاقان تابى سەنەن دەپ!..

ءابىش قولعا السا، بىتپەيتىن شارۋا، تابان تىرەمەيتىن ءپاتۋا بۇل دۇنيەدە بولمايدى دەپ ويلايمىن. كەيىنشە ەستىدىم  - ابەكەڭ ەكى-ءۇش كۇندەي اۋىق-اۋىق تەلەفون قۇلاعىندا وتىرىپ، تورعا قامالعان جولبارىسقا ۇقساپ، ءارى ىرعالادى، بەرى ىرعالادى... دوس-جارانعا ءسوز ۇزارتادى... «وسىلاي دا وسىلاي، جىر سۇلتانىنىڭ بەيىتى جوعالعالى جاتقاندا اۋىزبەن قۇس ۇستادىق دەپ ءدىلمارسىپ، اتاق-ابىروي جينادىق دەپ باتپانسىپ جۇرەگىنىمىزگە نە جورىق»، - دەپ شىنداپ قوزعالادى عوي. ءابىش قوزعالدى دەگەنشە – جەر قوزعالدى دەي بەرىڭىز!

اسپاندا بۇلت توڭكەرىلىپ، كۇن ءۇزىلىپ تۇسكەن.

2002 جىلدىڭ كوكتەمىندە استاناعا وتباسىمىزبەن ءۇيىلىپ كوشىپ كەلدىك. اۋەلگى ەرۋلىك شايدى سو كەزدەگى پرەزيدەنت رەزيدەنتسياسىنىڭ باتىس بەتىندەگى، اباي داڭعىلى مەن بەيبىتشىلىك داڭعىلىنىڭ قيىلىسىندا، ىشكەرىلەۋ سالىنعان قارجى مينيسترلىگىنىڭ توعىز قاباتتى ءۇيىنىڭ – ءۇشىنشى قاباتىنداعى بەس بولمەلىك پاتەردەگى ءابىشتىڭ وتباسىنان، كلارا حانىمنىڭ قولىنان ىشتىك. شاي ۇستىندە ۇستىرتتەن شىققان، ۇلۋتاس قالاۋدان الدىنا جان سالمايتىن ءارى ۇستا، ءارى زەرگەر جىگىت تۋرالى اڭگىمە ءوربىدى. ءابىش ريزا پەيىلمەن بارشا دەنەسىمەن سەلكىلدەپ كۇلەدى.

- سۇلتانماحمۇتتىڭ كەسەنەسىن قۇرىپ بىتكەنى سول... «وسىنشانى تىندىرىپ تاستادىم» دەپ، جەرگىلىكتى اكىمدەرگە مىندەت قىلماستان، «تاپسىرماڭىزدى تاپ-تۇيناقتاي قىلدىم، ابەكە»، - دەپ وزىمە حابار سالماستان... ءۇستى-باسىن بالشىقتان ارىلتىپ، جولقاپشىعىن يىعىنا سالىپ اقتاۋعا تارتىپ تۇرىپتى، سابازىڭ، - دەيدى ءابىشتىڭ مەيماناسى تاسىپ. جۇزىندە جىلۋ، جانارىندا اعىل-تەگىل نۇر.

- بۇل نە دەگەن تەسىك وكپە اقكوزدىك دەسەڭشى! «الاتاڭ جازدايعى ەڭبەگىمە بىردەمە بەرسەڭدەرشى، جولاقىنى كوتەرسەڭدەرشى» دەپ جاق اشپاپتى، جولقاپشىعىن ارقالاپ ەلگە تايىپ تۇرىپتى.

- ۇيگە باس سۇعىپ شىعادى عوي دەپ جۇرگەم، - دەيدى كلارا حانىم زەرگەر ۇستا مىنەزىنە تاڭ قالعانىن جاسىرا الماي.

- ۇستا ءىنىمىزدىڭ مىنەزى يەسىنە تارتقانى. جىر سۇلتانىنا تارتقانى! ءبىر جازدا ۇلۋتاستان ادەمى اقسەڭگىر كەسەنە تۇرعىزىپ شىعۋ، ارينە، ناعىز ادام جاراتىپ، ادام تانىتۋشى، الەم جاراتىپ، الەم تانىتۋشى جاپپار حاقتىڭ وزىمەن جارىسقانداي قايسار اقىننىڭ جانكەشتى رۋحىمەن سالىسقانداي جويقىن شارۋا. الاپات ءىس! ەشكىمگە «انانى تاپ... مىنانى جەتكىز!» دەپ سالماق سالماي، جان بالاسىنان يا ماقتاۋ، يا اقى-پۇل كۇتپەي، كۇستەنگەن الاقانىن وتقا قاقتاپ، ماي جاعىپ، جولقاپشىعىن يىعىنا لىپ اسىپ، تىپ قويىپ ەلىنە تارتىپ كەتۋ  - اسا قايسار تاكاپپار، جانكەشتى، ەرىك كۇشى ەرەن، ەرەكشە جانداردىڭ قولىنان كەلەدى! اللا رازى بولسىن، اقىننىڭ راقىمى نۇر بوپ جاۋسىن ءبىر باسىڭا! – دەپ ءابىش اقىن باسىنا كەسەنە تۇرعىزعان زەرگەر ىنىسىنە ىشتەي ريزا بولىپ وتىرعاندا ويىما نە ورالدى دەيسىز عوي.

ايتايىن.

بەس عاسىردان بەرگى جىرشى، جىراۋ، اقىن، جازۋشى، ءبىر اۋىز سوزبەن تۇجىرىپ ايتقاندا – كوركەم ءسوزدىڭ قۇدىرەتتى يەلەرى – بولىپ-تولعان ادامدار، تەكتى تۇقىمنان، بار جەردەن شىققان زيالى، كورگەنى بار كوسەم كىسىلەر. ۇلى ۇستاز اباي دا، كەشەگى كەدەيدىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، شەرىن قوزعاعان شاكارىم، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ، بەيىمبەت، ماعجان... ءبارى-ءبارى جىلىگى مايلى، قازانى اسۋلى، ءيىنى ءبۇتىن، اياق ارتارى الدىندا، بار جەردەن شىققان، وقىعان، توقىعان كىسىلەر. سولاردىڭ ىشىندەگى ءسىڭىرىنىڭ شيقىلى قوزى كوش جەردەن ەستىلگەن، بيت تولى كۇپىسى يىعىنان تۇسپەگەن شۋدا جىپتەي جىڭىشكە ەڭ كەدەيى –  سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ. كەدەيدىڭ كەبىن ساي-سۇيەكتى سىرقىراتا جىرلاعان بۇدان وتەر ءسوز زەرگەرىن تۇستەپ تابۋ قيىن-اق. كەدەيشىلىكتىڭ ەڭ تومەنگى تەرەڭ شىڭىراۋ زىندانىنان ءوسىپ شىعىپ، اشتى-توقتى، بارلى-جوقتى تىرشىلىك كەشىپ، ءسىڭىرى شىققان تاۋقىمەتكە ەتى ولگەن، تەسىك وكپە جۇرتىنا قاجىرلى ءسوز ايتا بىلگەن دە وسى جىر سۇلتانى!

دۇنيەدە قايران قالاتىن نارسە كوپ-اق.

«ۇزاق ءتۇن، جولداسىم جوق يتتەن باسقا، ءبۇتىن كيىم مەندە جوق جاۋراماسقا، ءبىر ءبۇتىن، كىرسىز كيىم كيگەنىم جوق، تۋعاننان مىنە شىقتىم تالاي جاسقا. وكپەمنەن بارادى ءوتىپ – كۇزگى سۋىق، ءبىر جاعىنان قىشىتىپ بيتتەر بۋىپ»... مەكتەپتە، ءۇشىنشى سىنىپتا ءجۇرىپ جاتتاعان وسىناۋ جولدار ءومىر بويى، قازىرگە دەيىن جادىمنان ەش جۋىلمايدى. اقىن رۋحى ءاردايىم قينالعان كەزىمدە... كىتابىم باسپادان ءوتىپ بۋما-بۋما اقشا الىپ جارتىلاي بايىعان زاماندا... ءومىردىڭ ورىنە شىعىپ بيىكتەسەم، ەرىم موينىما كەتىپ ەڭىسكە تۇسسەم، قۋانسام دا، قايعىرسام دا ىلعي جەلكەمدە تۇراتىن سەكىلدى... «مەنى قايتەسىڭ؟» - دەيتىندەي. كەدەيشىلىك پەن كەمسىتۋدىڭ ەڭ تومەنگى ساتىسىندا تۇرىپ-اق بيىكتەگى بىزدەرگە (ەگەر بيىكتەي العان بولساق! اۆت.) رۋحاني اكە رەتىندە ساي-سۇيەكتى سىرقىراتار ءسوز ايتىپ، ومىردەگى جانكەشتىلىك، وتكىر سەزىم، رەنتگەن تۇيسىك، الاپات العىرلىق، لازەر ساۋلەسىندەي ءتىلىپ تۇسەر تاعلىمدى تاعى ءبىر تاڭ اتقانداي – الدىمنان كۇن بولىپ شىعىپ، كۇلىمدەپ قارسى الاتىنىنا قايرانمىن عوي! ءسوز ولمەي – جىر سۇلتانى ولمەيدى! اناۋ قايىرىم، قادىرى مول قازاقتىڭ ءتىرى ءسوزىنىڭ تەمىرقازىعى – ءابىش باردا، سول كىسىنىڭ ماڭايىندا دۇنيەعايىپ دىردۋلى تىرشىلىك كەشىپ، ءسوز ۇستارتىپ مىنا بىزدەر جۇرگەندە  -الگى عاجايىپ ارۋاق، رۋحاني اكەمىز ەستەن شىقپايتىنى كامىل!

7. تالايعى تاراز

ءابىش ءۇشىن مەملەكەت حاتشىسى دەگەن مارتەبەلى لاۋازىم، زىلدەي پورتفەل بيىك بەلەستىڭ ۇستىنە شىققانداي اسەر ەتكەن بولۋى كەرەك; ال مەملەكەت ءۇشىن ۇلكەن تاريحي ءداۋىر ەدى. ول ءداۋىردى ءاتۇستى كوزگە ەلەستەتۋ قيىن.

اۋەلى اقش-تا ەكى پرەزيدەنت تۇسىندا مەملەكەتتىك حاتشى ءارى مەملەكەتتىك كەڭەسشى قىزمەتىن قاتار الىپ جۇرگەن جابىق ەسىك ساياساتىنىڭ بىلگىرى گەنري كيسسەنجەردىڭ «ەستەلىكتەر» كىتابىن ورىسشا نۇسقاسىنان وقىدىم. ارعى تەگى البيون تۇمانىنىڭ استىنان شىققان، قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايتىن، جىرىندى اڭشىنى سان سوقتىرعان تۇلكىدەي ايلالى، تىرناعىن بۇگىپ ۇستاعان ارىستان مىنەزدى گەنري-ەكەڭ وتكەن عاسىردىڭ 70-80-شى جىلدارى مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ءبىلىمى مەن بىلىگىن بەزبەندەپ، بەينە ول كىسىلەردىڭ تامىرىن ۇستاعان تامىرشى تاۋىپتەي... ءبىز قىزمەتتەن كەتەرمىز، ايتسە دە پالەن پاتشانى كوپ ۇزاماي قاتەر كۇتەدى... تۇگەن دەگەن كورولدىڭ كوپ ۇزاماي پاشپىرتى بىتەدى... دەپ جازعان كورىپكەلدىگىنە قايران قالىپ، ەرىكسىز جاعاڭىزدى ۇستايسىز. بۇدان كەيىن سوتسياليزم دۋالىن ءارى يتەرىپ، بەرى جىعىپ «اقىرىندا تاريح ساحناسىنان كەتىرگەن ءوزىم» دەپ قيسىنداعان زۆيگنەۆ بزەجينسكيدىڭ «ۇلى شاحمات تاقتاسى» كىتابىن وقىدىم. مەملەكەت حاتشىسى دۇنيەنى شاحمات تاقتاسىنا تەڭەيدى. زىلدەي لاۋازىم پورتفەلىن كوتەرىپ جۇرگەن كەزدە الگى تاقتاداعى قاي تاستى قالاي جىلجىتىپ، ۇپاي ارتتىرعانىن ءۇزىرلى تىلمەن توگىلدىرەدى-اي. قازىرگى مەملەكەتتىك حاتشى كوندوليزا رايس حانىمنىڭ ءوتىمدى سيللوگيزمى، مىنا بىزدەرگە، زەيىن قويعان سايىن – ساياسات قاشىپ بارا جاتقان تۇلكىنىڭ قۇيرىعى، ءابجىل بولساڭ ۇستاپ كور دەگەندى مەگزەيدى. ءسوتسياليزمنىڭ تۇبىنە يمپەريا جەتتى مە، الدە يمپەريانىڭ تۇبىنە سوتسياليزم جەتتى مە دەگەن ساۋالدى تۇكپىرلەپ; كەڭەستەر وداعىنىڭ ىدىراۋىن قايداعى-جايداعى سىرتقى-ىشكى ارەكەت كۇشتەرىنەن كورەمىز بە، الدە بار پالەنى ۇلتشىلدىق پەن بولىنە جارىلۋشىلىقتان كورەمىز بە دەگەن پاراديگما توڭىرەگىندە دوكتورلىق دارەجە قورعاعان، ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا قاعازعا شۇقشيۋدان الدىنا جان سالماعان كوندوليزا حانىم وسى كۇندەرى ىلگەرىلەۋدى ىقپالداستىقتان ىزدەپ كىتاپ جازباقشى.

جىرىندى ەلدىڭ جوبارىس جۇرەكتى حاتشىلارىن كوز الدىما كەلتىرىپ، ولاردىڭ جازعان كىتاپتارىن وقىعان سايىن ءبىر شىندىققا كوزىم جەتەدى.

«ادام ءومىرى قاس قاعىمداي قاربالاس قانا، ونىڭ ءمانى – ۇلى ىرعاق; تۇيسىك – الاي-تۇلەي ادام اعزاسى – تەز توزاتىن اياققاپ; جان – سىناپتاي سىرعىمالى سۋبستانتسيا; تاعدىر – جۇمباق; داڭق – تايىپ كەتەر جارقاباق. توقەتەرىن ايتقاندا: ادام اعزاسىنا قاتىستىنىڭ ءبارى – تاۋ وزەنىنە ۇقسايدى، كىسى جانىنا قاتىستىنىڭ بارشاسى – كورگەن تۇستەي، تاڭعى ەلەستەي. ءومىر دەگەن ءبىر باسىڭدى ساقتاۋ ءۇشىن جاسالاتىن امال-ايلا، ءوزىمشىل دوكەيدىڭ اتاق-داڭقىنا قۇي سەن، قۇي سەنبە. تۋرا جولعا جەتەلەپ شىعاتىن دەگدار مەگزەگەن دۇنيەاۋي ءپالساپا».

وسى ويعا تابان تىرەگەن ءابىش اۋەل باستان كوزدەگەن مەجەسى – كوركەم ءسوزدىڭ حاس شەبەرىنە اينالدى. الپاۋىت ەلدىڭ مەملەكەتتىك حاتشىلارى گەنري كيسسەنجەر، زۆيگنەۆ بزەجينسكي، كوندوليزا رايس حانىم كوركەم ءسوزدى قۇرال ەتكەن جازۋشى ەمەس. پرەزيدەنتتىڭ وڭ كوزى عانا. ال ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز پرەزيدەنتتىڭ ىشكى، سىرتقى ساياساتىنىڭ وڭ كوزى بولۋمەن قوسا – دۇنيە تىرشىلىگىن تەرەڭ تۇسىنەتىن، كىسىنىڭ ەمەۋرىنىن جەتىنشى سەزىممەن قابىلدايتىن سۋرەتكەر سيپاتىنداعى اقىلگويى، شىرىلداعان شىندىق يەسى، جۇرەك شامى جارقىراعان جامپوزى.

وسى قاسيەت تاۋەلسىز ەلىمىز بويىن تىكتەپ ءتاي-ءتاي تۇرا باستاعاندا: «مىنا شىركىن تاپاپ كەتەر مە؟»، «ادىراڭداعان الپاۋىت ەل الدىن وراي ما، قايتەدى؟» دەپ، قاۋىپ ويلاعان قىلوتكەل ۇستىندە ەلىمىزدى شاشاسىنا شاڭ جۇقتىرماي، قيىن كەزەڭنەن ءدىن امان الىپ شىعۋعا سەپتەستى، سەرىكتەستى، ءوزى سىيلاعان بيلىك يەسىمەن باق سىناسپادى، جۇرەكپەن جۇپتاستى.

مەملەكەتتىك حاتشى قىزمەتىندەگى ءابىشتىڭ ءۇش قىرىن ايتۋ – بىلەتىن بىزگە سىن.

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى اسىرە بىلگىشتەر، يا وڭشىلدار، يا سولشىلدار كوبەيدى. بىلايعى ۋاقىتتا سۋىشكىلىگىن ارەڭ اجىراتىپ، ەكى-ءۇش اۋىز ءسوزدىڭ باسىن قۇراپ ماقالا جازعانعا ءماز كوسەمسوزشىلەر شىقتى كوسەمسىپ: «ولاي ەمەس، بۇلاي جۇرگەنىمىز ءجون!..» «جەر استى بايلىعىمىزدى سۇلىكشە سورىپ جاتىر!..» «قازاقتىڭ مال-جانىن تۇگەندەپ بەرىپ وزگەنى قۋ كەرەك!..» دەيتىن شىمشىما قىشقاششىلار مەن ماسا تۇمسىق سىقاقشى مىسقىلشىلار وتقا ماي تامىزا ءتۇستى. جالعان كوسەمدەر كوبەيگەن كەزدە ءابىش – مىنبە كورسە اۋزى-باسى جىبىرلايتىن مىسىق تىلەۋ، ەسەك دامە داڭعويدى سابىرعا شاقىردى. «اقىلدىڭ اۋىلىنان تابىلىپ، ارعى-بەرگىگە وي جىبەرىپ، كۇندەس قاتىننىڭ كەبىن كيمەي، پەيىلدى كەڭگە سالا بىلەيىك» دەپ ۇلكەندىك تانىتتى. «ازاتتىقتىڭ اق تاڭى» كىتابىنىڭ لۇپىلدەپ سوققان كۇرەتامىرى وسى ۋاعىز.

باس ارىپپەن جازىلاتىن تۇلعانى تۋدىراتىن دا، جوق ەتەتىن دە كەزەڭدى تاريح. «ارى بار، ۇياتى بار ۇلكەنگە سەن، ءوزى زوردىڭ بولادى ىعى دا زور» دەگەن ۇستاز جولىمەن ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىردى قولىنا ۇستاتار تۇلعانى ىزدەدى. سول تۇلعاعا بار بيلىكتى بەرەيىك تە – باستا!... اداستىرما!.. ىلگەرگى تىلەۋىڭ جانسىن!.. دەپ سوڭىنا ىلەسەيىك دەدى. قىستالاڭدا قول سوزىستى، سەرىكتەستى، سەپتەستى.

كىسىگە جاساعان جاقسىلىق دۇنيەدەگى وپالى نارسە. باعزى گرەك ديوگەن ايتقانداي: كۇندىز قولىنا شام الىپ ءجۇرىپ ادام ىشىنەن ادام ىزدەدى. ەل مەن ەلدى ەلدەستىرەر اۋرا – جۇرەك ءلۇپىلى، ىزگىلىگى نەندەي كەپتە، نەندەي اياق سالار ساتىدا بولماعىنان. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى باتىس پەن شىعىستىڭ ء«وزىم بىلەمىن» وركوكىرەك، ىشىندە يت ولگەن تىمىرسىق ساياساتكەرىن ەۋرازيا كىندىگىنەن ەكپىندەي سوققان ادامگەرشىلىك جەلى يگە سالعان تەرىدەي ءجىبىتتى. جۇرەگىن تەربەپ، ۇلى ۇياتىن وياتتى. سو كەزەڭدە ءابىش جۇزدەسكەن، تىلدەسكەن، وي بولىسكەن مىناۋ دەگەن الپاۋىت جەلى شىققان دوپ سەكىلدەنىپ: «و، بىزدەن دە بىلگىش بار ەكەن» - دەسىپ، دۇنيەگە كوكىرەك كوزىمەن قاراۋدى مانسۇق تۇتىپ، تابارىك ەتتى.

ايتقىشتار، ءتىل مەن جاعىنا سۇيەنگەن سايرامپازدار، مايرامپازدار كوبەيگەن كەزدە ءالىپتىڭ اياعىن باعىپ، سابىر ساقتاۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ەرلىك ەدى. الىس-جۇلىستا اقىل ارتقا شەگىنەدى، ۇر دا جىقتاردىڭ قولشوقپارىنا اينالىپ كەتپەۋدى ەستىگە ەسكەرتە ءجۇردى. سوزىمەن.

استاناعا ريم پاپاسى يوانن پاۆەل ءىى ىسساپارمەن كەلگەن كەزدە مەملەكەتتىك حاتشى ءبىر تولعاندى. ء«بىر-بىرىمىزگە قىرعي قاباق بولاردا بەتىمىزگە ءدىندى شىركەۋ ەتپەۋىمىز كەرەك. ويتسەك، كۇپىرلىك كەلتىرگەنىمىز. جاراتقان يە ادامدار ءبىرىن-ءبىرى تەزىرەك ۇعىسسىن، ءتۇسىنىسسىن دەپ ءدىن ۋاعىزىن تۋعىزدى. جاراتقان جاببار يە جالعىز، مىنا جەر بەتىندەگى پەندەلەردىڭ جۇرەگى دە ءبىر-بىرىنە ۇقساس ادەمى ىرعاقتى – ىقىلاسپەن لۇپىلدەمەگى ءلازىم».

مەملەكەتتىڭ ۇلى ۋاعىزشىسى رولىندەگى ءابىش – ەلىمىزدىڭ سۇتتەي ۇيىعان ىنتىماقتى، ىقىلاستى، ۇيلەسىمدى، ۇلىىرعاقتى، ىمىراشىل، مامىراجاي، ىڭ-شىڭسىز تىرشىلىكتى وتباسىن قاز-قالپى ەلەستەتتى. بيلىك باسىنا ۇمتىلعان ۇرپاققا الدارقاتپاي، ارقادان قاقپاي اقىل ايتقان، جامانشىلىققا قيماعان اكەسى ەدى.

1997 جىل – «ۇلتتىق تاتۋلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلى»، 1998 – «حالىق بىرلىگى مەن ۇلتتىق تاريح جىلى»، 1999 – «ۇرپاقتار بىرلىگى مەن ساباقتاستىعىنىڭ جىلى» دەپ جاريالاندى. ۇكىمەت كوميسسياسى قۇرىلىپ، ساراپشىلار القاسىن كەيىپكەرىمىز باسقاردى. ءبىرىنشى جىلدى ەل بولىپ ەس جيۋ، ارعى-بەرگىدە باعىمىزدى بايلاپ كەلگەن ەرسى قىلىقتار مەن ەسىرىك قۇلىقتان ارىلۋ كەزەڭى دەپ ءتۇيىن ءتۇيدى. جاڭا مىڭجىلدىققا كوشىپ قونعالى جاتقان وركەنيەت اۋىلىنان سان تيگەن جاس قازاق قاۋىمى دۇنيەدەگى ءوز ورنىن دۇرىس تاۋىپ، ءوز اياعىن ءجون الىپ ءجۇرۋى ءۇشىن كەتكەن ۋاقىتتىڭ شيىرى مەن كەلمەك ۋاقىتتىڭ شىرايىنا كوكىرەك كوزىمەن ءجىتى ۇڭىلمەگى ءجون دەدى. تاعدىرىنا توتەپ بەرە العان پەندە كىسىلىككە جەتەدى. تالقىعا توتەپ بەرە العان جۇرت ەلدىككە جەتەدى. ەڭ اۋەلى سانامىزدى تاۋەلدىلىكتەن ارىلتىپ الايىق دەپ تەبىرەندى سو تۇستا. بىرلىكتىڭ بۇزىلۋى ءاپ-ساتتە. بەرەكەنىڭ ورنىعۋى استە-استە. ۇلانعايىر جەر بەرگەنىمەن، باسى وسپەي كەلە جاتقان حالقىمىزدىڭ باعىن ويلاعان ءار ادام اۋەلى پەيىلىن كەڭەيتىپ، مەيىرىن مولايتىپ، مەيىرىمىن تۇزەي السا عانا دەگەنىنە جەتەدى. جوعارىداعىلار پاڭسىنباسىن، تومەندەگىلەر تەپسىنبەسىن. بولا قالعاندار بوپ، بولماي جاتقاندار بوپ ىرعاسپايىق. جاڭاشىل، كونەشىل بوپ جاعا جىرتىسپايىق. ۇرپاقتار تاتۋلىعى – كەشەگىمىزدىڭ ۇمىت، كەلەشەگىمىزدىڭ كۇڭگىرت بولماۋىنىڭ كەپىلى. باسىمىز تۇگەل، ءىسىمىز باياندى بولماعى ءۇشىن سەپتەسە، ساباقتى جىپتەي ساباقتاسا جۇرەيىك دەپ ساۋەگەيلىك ءسوز ايتتى.

1999 جىلعى ماۋسىم. تەمىرقازىق شالقايىپ تۋىپ، اي ءسۇت ساۋلەگە مەيمىلدەگەن كەز.

كونە قاراتاۋدىڭ كۇنگەي بەتىندە، شىجىعان كۇن استىندا ۇلكەن جولدىڭ بويىندا باعزى بابانىڭ كۇندە قالىپ قاڭسىعان ەرتوقىمىنداي بوپ جاتقان تۇركىستانداعى قۇل قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىندە كوپتەن كۇتكەن حاندار مەن بيلەر، باتىرلار مەن سوپىلار سۇيەگىن قايتا جەرلەۋ ءراسىمى ءوتتى. ءراسىم ۇستىندە كەيىپكەرىمىز تاعزىم ءسوز سويلەدى.

«ۇيتقىمالى ۋاقىت، قۇبىلمالى زامان، جەتەسىز سانا، جەتىمسىز تاربيە وسىناۋ كيەلى ورىنعا دا سۋىق قولىن سۇعىپ اسىلدارىمىزدىڭ سۇيەگىن كورىنەن ارشىپ الىپ، قاعاز قاپقا سالىپ، سول سۇيەكتەر حاناكا-سارايدا وتىز جىلعا جۋىق جيناۋلى تۇرعان. تاۋەلسىزدىك العانىمىزبەن وتىمىز ورەلى جانىپ كەتپەگەن ەدى. ەندى مىنە، كوكتە توبادان، جەردە ارۋاقتان قيىلا كەشىرىم سۇراپ تۇرىپ سول سۇيەكتەردى قايىرا جەرلەدىك. بۇ دۇنيەلىك جاماعاتتىڭ جولىعار ورنى – جاقسىلىق بولعاي.

ەندىگى جەردە ءولىنىڭ ۇرەيىن، ءتىرىنىڭ مەرەيىن ۇشىرمايتىنداي قىپ، قاي ءىسىمىزدى دە وڭعا باستىرا كورگەي. قياناتتى پەيىل، قيامەتتى مەيىر توقتاتادى. مەيىر وڭالسا – بەرەكەت، پەيىل وڭالسا - ارەكەت ورگە باسار. جاراتقان يە بەرەكەمىز مولايىپ بىرلىگىمىزدىڭ، ارەكەتتىڭ مولايىپ تىرلىگىمىزدىڭ وڭعا باسقانىن كورۋگە جازعاي، اعايىن» دەپ تەبىرەنگەنى جينالعاندار جادىنان ەش جۋىلماس-اۋ!

وسى وقيعادان كەيىن-اق ەلدىڭ شارۋا جايى وڭالىپ جۇرە بەردى. ۇلى يەنىڭ پەيىلى ءتۇستى مە. قىر بەتكەيگە قىزعالداعىن جامىراتىپ كوكتەم كەلگەندەي سەزىلدى. جۇرتتىڭ ارقاباسى كەڭىپ، توبەسى بيىكتەدى، رەڭى كىردى. كوپ ۇزاماي زيالى قاۋىمنىڭ كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلعانداي،

ءوزىن-ءوزى اينادان قاراپ، قايتا تانىعانداي،

باعزى مەن باقيدى جالعاستىرعانداي –

مەملەكەتتىك «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى دۇنيەگە كەلدى. پارىقتى پايىم، پاراساتتى ىزدەنىستىڭ توسپاسى الىنىپ، قازاق ۇلتى تورتكۇل دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا شاشىراپ كەتكەن بابالار ءىزىن تۇگەندەپ، بابالار ءسوزىن جيناپ-تەرەتىن جويقىن جوسپار جاسادى. وسى يگىلىكتى شارۋانىڭ باسى-قاسىنا اۋدارىلىپ-توڭكەرىلىپ جۇرگەن كەزدە – جەر ويىلىپ كەتەردەي بوپ، قالىڭ شارۋانىڭ شەتىنەن سالسا – ءتىلىپ شىعار مۇزجارعىش كەمەسىنە ۇقساپ، ماڭدايى جارقىراپ، مول ءپىشىمدى، ادامدىق سۇيكىمى مول، سىرالعى سەزىمدى، سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى ءابىش ءجۇردى.

بۇل بۇرىن-سوڭدى ەۋرازيا ايماعىندا بولماعان كەزەڭدى وقيعا ەدى. ءابىش ءوزىن تاريح تارازىسىنىڭ باسىندا تۇرعان ەسەپشىدەي سەزىندى. كادۋىلگى كيەلى مەكەننىڭ شىراقشىسى!

ءپا-ءا-ءلى دەگەن!

ءتىل مەن جاعىنا سۇيەنگەن سايرامپازدار، مايرامپازدار: «بىزدە وسى تاريح بار ما؟» - دەپ قىرعا قاراپ ەزۋ قيعاشتادى. «دونداعى كۋليكوۆو شايقاسىن، چۋد كولىندەگى شۆەدتەرمەن قاندى قىرعىندى، سۋۆوروۆتىڭ ءالپى تاۋىنان اسقانىن الاڭسىز وقىپ جۇرە بەرسەك بىرەۋ تاياقتاي ما ءبىزدى!.. اڭىراقاي شايقاسى، وربۇلاقتاعى قىتاي مەن ويرات قولىن وماقاستىرۋ دەگەن نە پالە ول؟.. ورداباسى بيىگىندەگى بيلەر كەڭەسى ءشىلدىڭ قيىنداي شاشىراعان قازاقتى سۇتتەي ۇيىتىپ توپتاستىرىپ پا ەدى؟.. اسپان استى كەڭ، ۇشارىن جەل، قونارىن ساي بىلگەن نومادتار وركەنيەتى دەگەندى شىعارىپ جۇرگەن قيسىق بۇتاقتاي قاي قاراسيراق ءوزى؟..» دەپ، وزەۋرەگەن جەلوكپەلەر قاراداي قان قىسىمىن كوتەرىپ، زىعىردانىن قايناتىپ، يت جىنىن كەلتىرگەنى. كۇندى تۇنگە، ءتۇندى كۇنگە جالعاستىرىپ جازۋ جازعاننان سۇق ساۋساعى سۇيەل بولىپ، كوزى قانتالادى.

ءبىر دەم تازا اۋا جۇتىپ قايتۋعا جەڭىل كيىنىپ، كوشەگە شىققان. اباي داڭعىلىن قيىپ ءوتىپ، جاڭا الاڭداعى ورىس ساۋلەتشىسى ەرنەست نەيزۆەستنىيدىڭ «يسۋستىڭ جۇرەگى» اتتى مونۋمەنتىنە ەلىكتەپ جاساعان دومالاق قولا شاردى ماڭايلادى. جۇرت اياعى سيرەگەن. قولا شاردى شىرق اينالا شاپشىعان ءاۋىز سۋى مونشاق سەكىلدى تۇزىلەدى. جۇزىنە ءتيىپ تىتىرەدى. بالا كەزىندە، جاقپاس اس ءىشىپ تەتكىپ اۋىرعاندا – اناسى جۇزىنە سالقىن سۋ بۇركىپ ۇشىقتاۋشى ەدى.

ويدا جوقتا، جەردەن ءونىپ شىققانداي دوڭگەلەك ءجۇزدى، ورتا بويلى جاس جىگىت ۇشىراسا كەتتى. تانىدى. بۇرىندارى پارلامەنت دەپۋتاتى، كەيىنشە بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ پارتيا قۇرىپ، وپپوزيتسيا ليدەرى بولىپ، تەڭ توراعالىققا تالاسىپ، «جۇرتتى سوڭىما ىلەستىرەم» دەپ ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ ابىگەرگە تۇسكەن قابىل ەسىمدى جىگىت. شەتەلدەن ارزان وسىمگە قىرۋار نەسيە قارجى الىپ، ونىسىن ەلدەگى قاراسيراققا جيىرما ەسە پايىز وسىمگە ساتىپ، بازار اشىپ، شىرەپ بايىعان، تىسقاققان تىكباقاي دەپ ەستيتىن. جىلىۇشىراي سالەمدەسىپ، ءىشى-باۋىرىنا ەنە تىلدەسەدى. ءتىلى مايدا.

- تاۋەلسىز تارلان سىيلىعىن الدىڭىز! قۇرىلتايىمىزعا قاتىسىپ، ءبىر اۋىز ءسوز سويلەسەڭىز جەتىپ جاتىر. ماقتاۋدىڭ دا، داتتاۋدىڭ دا قاجەتى شامالى. جۇرتتىڭ كوزى اشىق، ءالى-اق ءبىزدى تۇستەپ، تاۋىپ الادى. ءابىش اعا، جاقىندا ريمدە «لۋچانو پاۆوروتتي جانە ونىڭ دوستارى» دەگەن دۇنيەلىك كونتسەرت بولادى، چارتەرنىي رەيس، سول كونتسەرتكە 100 بيلەت العىزعام، ءار ادامعا بارىپ-قايتۋ جولى، جاتىن ورىن، كىرە پۇل، ءبارىن قوسقاندا ون مىڭ دوللاردان، بيلەت قۇنى دا ءداپ سونداي... ەكى بيلەتتى جەڭگەي ەكەۋىڭىزگە سۋ تەگىن بۇيىرتامىن!..

- اللا رازى بولسىن، ۇلى تەنوردىڭ كونتسەرتىنە بارۋعا ەش ۋاقىتىم جوق، وزدەرىڭ-اق قىزىقتاي بەرىڭدەر، قابىل-ەكە!

- وكىنىشتى، وكىنىشتى-اق! تاۋەلسىز تارلان سىيلىعىن يەلەندىڭىز. انا ۋكراينا كەشەگى كوممۋنيست باسشىلارىنان قۇتىلماققا اساۋ اتتاي ەرىن باۋىرىنا الىپ تۋلاپ كۇلگىن توڭكەرىس جاساپ جاتىر. سول توڭكەرىستى ءتۇپ كوتەرىپ قازاقستانعا اكەلسەك كوپ ماسەلە وڭاي شەشىلەر ەدى. الماتىنىڭ ءبىراز جوعارعى وقۋ ورنىنىڭ ستۋدەتتەرىنە «بارىپ، كورىپ كەلىڭدەر!.. جول اقىسى، جامباس پۇلى، اس-اۋقات مەنەن» دەپ باس-باسىنا قوماقتى قارجى ءبولىپ، ەلۋ-الپىس ستۋدەنتتى كيەۆكە اتتاندىردىم. كوپ ۇزاماي ءوزىم دە جولعا شىعامىن. ۋكراينا ليدەرلەرىمەن ۇشىراسىپ، تىلدەسىپ، پىكىرلەسىپ، سۋرەتكە ءتۇسىپ قايتامىن دەسەڭىز قىزمەتىڭىزگە جارايمىن، شىعىندى موينىممەن ءتۇپ كوتەرىپ الامىن، ءابىش اعا! سىياقى تاعايىنداعام!

- اللا رازى بولسىن، قازىر ءار ءمينوتىم ەسەپتەۋلى. قالت ەتۋگە مۇرشام  جوق.

وسىنى ايتىپ، جەلىمشە جابىسقان ەلتەڭ-سەلتەڭ جىگىتتەن ازەر سىتىلىپ شىقتى. قاپەلىمدە كوز جازىپ قالعان كومەكشى جەتتى قورباڭداپ، جانىندا سىپتىعارداي سيديعان ساقشىسى – وسى اراعا كەشىگىپ جەتكەنىنە كەشىرىم ءوتىنىپ اۋرە. «ابەكە، ۇيدەن قالاي شىعىپ كەتكەنىڭىزدى بىلمەي قالىپپىن، كەشىرەرسىز، بىلاي ءجۇرىڭىز، جۇيرىككە وتىرىڭىز!..» دەپ ۇيىرسەكتەپ بارادى. تابيعاتىندا زور مەيىر، كەڭ پەيىل يەسى عوي، مۇنىڭ ورنىندا باسقا لاۋازىم يەسى بولسا توڭكەرىلگەن كومەكشى مەن سىمعا تارتقانداي كۇزەتشىنى جەردەن الىپ، جەرگە سالار ەدى، ىزعارىن توگىپ، ەكى اياقتارىن ءبىر ەتىككە تىعار ەدى. مول پىشىلگەن دەنەسىن ساداقشا ءيىپ كولدەنەڭ كىدىرگەن جۇيرىككە ەكى بۇكتەتىلىپ ەندى. ء«تايىرى-اي!» - دەدى كۇبىر ەتىپ.

«ەل يىعىن كوتەرىپ قالدى. قۇنسىزدانۋ ىرىققا كونىپ، جىلما-جىل تومەندەپ كەلەدى. ارگلابين، ەلەكتروليز الىپتارى دۇنيەگە كەلدى. استانا مەن الماتى اراسىنا شەتەلدىك ۇلگىمەن وقتاي ءتۇزۋ داڭعىل تارتىلدى. كومىرسۋتەگى قورىن وندىرۋدەن ەلىمىز الدىڭعى قاتارلى دۇنيەلىك بەستىكتىڭ توبىنا ەندى. ەۋروپالىق ىنتىماقتاستىق پەن كەلىسىم وداعىنىڭ توراعالىعىنا ءوتتى پرەزيدەنتىمىز. باسەكەگە قابىلەتتى دۇنيەلىك ەلۋ ەلدىڭ قاراسىنا قوسىلامىز دەپ ماڭداي تەرىمىزدى بەس سىپىرىپ، از ۇيىقتاپ، كوپ ىزدەنىپ جۇرگەنىمىز مىناۋ. «كورمەس تۇيەنى دە كورمەس» دەگەندەي، الگى تويىپ سەكىرگەن توعىشار توڭمويىن ارىپتەس – ىشىندە قابىل-ەكەڭى بار – قاشان توقتامعا كەلەر ەكەن؟!»

تاۋەلسىزدىك – ءتاۋ ەتەر كيەمىز.

كيەلى نارسەنى اياقاستى ەتۋ، كىرلەتۋ، وزگەنىڭ قاڭسىعىنا تەڭەۋ اۋىر كۇنا! كۇناعا بەلشەسىنەن باتىپ، كۇپىرلىك سويلەگەن ازاماتتىڭ اقىرى كۇماندى. وزدەرىنە تيمەسە دە بالالارىنا تيەدى. حالقىنىڭ كيەلى نارسەسىن كىرلەتىپ، بىرەۋدى ارى يتەرىپ، بەرى جىعىپ، بىرەۋدىڭ قولىمەن وت كوسەپ، وتىرىك كولگىرسىپ، ەسىل ۋاقىتتى تەككە وتكىزىپ جۇرگەن وكپەشىلدەرگە قاراتىپ قالامىن قاتتى ۇستاپ جاڭا كىتابىن باستادى، سوزگە سىيىندى.

تىستەنىپ وتىرىپ «تالايعى تاراز» كىتابىنا كىرىستى. «تاراز – ادامزات تاريحىنىڭ ەڭ قاستەرلى تابارىگى، تالاي كەپ ەسكە ورالادى. ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ عانا ەمەس، ادامدىق بولمىسىمىزدىڭ دا قىرى-سىرىنا مەيلىنشە قانىعا تۇسەمىز. تاراز  - ەجەلگى تاريحتىڭ الىگە دەيىن امان جۇرگەن ەڭ قارت ۇستازى. ول امان تۇرۋ ءۇشىن ەل امان تۇرۋى كەرەك. ولاي بولسا، ونىڭ ەندىگى تاعدىرى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاعدىرىنىڭ قانداي بولماعىنا بايلانىستى. تارازدىڭ كونە تاستارىندا ۋاقىتتىڭ ءوزى جازىپ كەتكەن تىلسىم جازۋ بار. سول جازۋدى وقىپ، كەيىنگىگە توگىلدىرىپ ايتىپ بەرۋ ءبىزدىڭ ماڭدايىمىزعا جازعان»، - دەپ قوزعالادى ءابىش-ەكەڭ.

ەلباسىنىڭ قولداۋ-كومەگىمەن الەم قۇلاعىنا جەتىپ، تاراز قالاسىنىڭ 2 مىڭ جىلدىق تويى يۋنەسكو كولەمىندە دۇركىرەپ ءوتتى. توي قارساڭىندا جازىلىپ، بەس مىڭ تارالىممەن باسىلىپ شىققان «تالايعى تاراز» كىتابى قالامگەردىڭ ءىلىم سارايىنىڭ كەڭدىگىن، پايىم تەرەڭدىگىن تانىتىپ، تاۋەلسىزدىك جولىنا باسىن دوڭبەككە، بالتا استىنا كوزىن جۇمىپ قويا بىلەتىن جانكەشتىلىگىن بىلايعى جۇرتقا پاش ەتتى. تارازدىڭ تەكتى تاريحىن سويلەتە وتىرىپ، اتام قازاقتىڭ ومىرلىك گوي-گويىن قوزعادى. وتكەن بابالار ءىزىن تۇگەندەپ كەرۋەن جولىنان، تاس بەدەرىنەن، قىش قيراندىسىنان، كونە قولجازبادان ىزدەيمىن دەپ وتىرىپ – كوپ نارسەگە قىزىعا قويمايتىن قازاق ءسۇزىلىپ وقيتىن دەرەكناما حيكاياتىن تۋعىزدى. كوپ جاعدايدا قانى باسىنا كوتەرىلىپ، اشىنىپ، اش وزەگىنە مالتا قۇرتتى تالعاجۋ ەتىپ، مولدىرەتىپ توگىپ ۇلگەردى. كەر اۋىز، سايقىمازاق، اسىرەقىزىل، ەكى كەشتىڭ اراسىندا الگىدە عانا ۇشىراسقان قابىل-ەكەڭ سەكىلدى سەلتەڭباي، ەلتەڭبايلارعا زىعىردانى قايناپ، ءبىر جاعى حالقىنىڭ بەتكەۇستار ماڭدايالدى بىلىمدىسىنە يەك ارتىپ; اشۋعا جەڭدىرمەي، بارلىققا ماستانىپ كەتپەي; تارازىنىڭ باسىن تەڭ ۇستاۋعا كۇش سالدى. بىلىككە جۇگىندى، بۇلىككە باسپادى. تارازى باسىن ەكى دۇينەدە تەڭ ۇستاپ وتكەن بابالار ۇردىسىنەن اداسىپ قالماي العا باسايىق، بىتىمگەرشىلىك، بەرەكە-ىرزىق، اۋىزبىرلىك باسىمىزعا سوندا عانا باق بوپ قونادى دەپ جازدى.

ەسىمە ەندى ورالدى، 2001 جىلدىڭ قاقاعان قىسىندا الماتىدان استاناعا كوشۋ جايىن اقىلداسايىن دەپ، جولىعىپ شىعۋعا پۇرسات سۇرادىم. وسى كۇنگى بەيبىتشىلىك داڭعىلىنىڭ اكىمشىلىك ءۇيىنىڭ باتىس بەتىندەگى، تۇڭعىش پرەزيدەنت مۇراجايىنىڭ ءبىرىنشى قاباتىنا ورىن تەپكەن كەڭ بولمەسىندە، قابىرعاسىندا كىتاپ سىعىلىسقان كابينەتىندە قابىلدادى. «تالايعى تاراز» كىتابىنىڭ «قايتا ۇيۋ» تاراۋىن جاقىندا ءبىتىرىپ، «قايتا ءىرۋ» تاراۋىنا جاڭا الگىدە كىرىسكەن كەزى ەكەن. جانارىن اشىپ-جۇمىپ وتىرىپ اماندىق-ساۋلىق سۇراستى.

- دەنساۋلىعىڭ قالاي؟ – دەيمىن ءسوز اراسىندا.

- ءبىر جوبا.

- كوڭىل-كۇيىڭ ورنىندا ما؟

- ءبىر جوبا.

- ايساۋلە شەشەمىز، كلارا حانىم، انا ابىل، داۋلەت، اۋلەت مىرزالاردىڭ تىرشىلىگى قالاي؟

- ءبىر جوبا عوي.

- ەندى نە اقىل بەرەسىڭ كوشىپ كەلۋگە، مىنا بورانى قاسقىرشا ۇلىعان، اق قار، كوك مۇزعا ورانعان تاقىرعا ورنىعا الامىن با؟

- پرەزيدەنت ەمەۋرىن بىلدىرسە بوستەگىڭدى كوتەرگەنىڭ ءجون، قام جەمە، ءماۋ دەمە، بۇدان وتكەن قيىندىقتى جەڭىپ ۇيرەنگەن ادامسىڭ.

وسى اقىلمەن 2002 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا كوشتىڭ بەتىن تۇزەپ، قولجازبا، كىتاپ، وزگە دە دۇنيە مۇلىكتى ارقالاپ، كوك پوەزبەن سالدىرلاپ، دىڭ قويىپ كوشىپ كەلدىك استاناعا. جامان بولعانىمىز جوق. 2002 جىلدىڭ كۇزىندە الپىس جىلدىعىم كادىمگىدەي دۇركىرەپ ءوتتى، ك.بايسەيىتوۆا اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا. ءابىش-ەكەڭ ماڭ-ماڭ باسىپ جارىعى سامالاداي ايپارا زالدىڭ تورىنە كوتەرىلىپ، جازىپ، گارموشكا عىپ بۇكتەپ قالتاسىنا سالىپ العان قىرتىستى قاعازىنا قاراپ تۇرىپ توگىلدىرىپ بايانداما جاسادى. سول باياندامادان ەسىمدە قالعانى جالعىز ءسوز، جالعىز ءسوز ەمەس-اۋ، ءبىر اۋىز ءسوز، جاتسام دا، تۇرسام دا ءالى كۇنگە جادىمنان ەش جۋىلمايدى. ول نە ءسوز دەيسىز عوي!. ء«تىرى سوزگە ادالدىق». ءيا، نەگە، قانداي كوڭىل كۇيىنە ءيىپ كەلتىرگەنىن كىم بىلەدى، ايتەۋىر وسى ءۇش ءسوزدى شىرق اينالىپ، وي شىلبىرىن ەسىپ، ءبىراز شيىرىلعانى ەسىمدە قالىپتى.

8. ءبىز نەعىپ ءجۇرمىز

ءابىشتىڭ قالامىنان تۋعان شىعارمالارىن تۇگەلگە جۋىق وقىپ شىققان جانمىن. كىتاپحانامدا «ۇركەر» رومانىنىڭ 1981 جىلى العاشقى باسىلىمى ساقتالىپتى. ءبىرىنشى تيتۋلدىق بەتىنە مارجانداي ەتىپ: «قالامداس، قاناتتاس دوس دۇكەشكە! كوڭىلدەگى كوپتەن بەرگى كۇپتى ويلاردى جارىققا شىعارماق بولعان وسى تالابىمدى شىن جۇرەكتەن ۇسىنىپ، ءوزىڭنىڭ كوپتەن الدا كەلە جاتقان بايگە كۇرەڭىڭنىڭ ارىماۋىنا تىلەكتەستىگىمدى بىلدىرەمىن - ءابىش كەكىلبايۇلى، 10 دەكابر 1981 جىل» دەپ جازىپتى. ارينە، شىعارماشىلىق شارۋا بايگە جارىسى ەمەس. ءابىشتىڭ ء«بىر شوكىم بۇلتى» 1966 جىلى جارىق كوردى، ءوزىمنىڭ العاشقى پروزالىق كىتابىم «جۋسان مەن گۇلدەر» 1966 جىلى جارىق كوردى. ءابىشتىڭ «بايگەتورىسى» سوناۋ قىر استىندا قالعان 60-شى جىلداردىڭ باسىندا جازىلدى، ءوزىمنىڭ «كوكپار»، «قىمىزىم» سو 60-شى جىلداردىڭ باسىندا حاتقا ءتۇستى. كىمنىڭ اتى بايگەدەن ءبىرىنشى كەلەرىن، كىمنىڭ جارىم جولدا اياعىنا جەم ءتۇسىپ بارلىعىپ قالارىن ءبىر اللا بىلەدى، سالىساتىن، جارىساتىن ءتىرى پەندەنىڭ ولشەپ-پىشەر قاراكەتى ەمەس.

ۇلى ۇستاز ابايدىڭ اقىرعى كۇندەرى تۋرالى، اقتىق دەمى ءۇزىلىپ بارا جاتىپ نەندەي حال كەشكەنى جايلى «اجالىنا اسىققان ادام» اتتى حيكايات جازدىم; مىنا دۇلەي دۇنيەدە جۇرەگىڭنەن ادامدارعا مەيىرىم توگە ءجۇرۋ، كىسىگە قايىرىم، جاقسىلىق جاساۋ تۋرالى «دون كيحوت» اڭگىمەسىن جازدىم. اۋەزوۆ ايتقانداي ءۇش بىردەي قوعامدىق فورماتسيادا ءومىر ءسۇرىپ، ءۇش بىردەي قوعامنىڭ كولەڭكەلى كەساپاتىن بويىنا ءسىڭىرىپ، ەندى انت مەزگىل جاقىنداپ، تارازى باسىنا تاقاعاندا مەككەگە قاجىلىققا جۇگىنگەن قازاق كەيىپكەرىنىڭ مەتامورفوزاسى – «پايعامباردىڭ ءولىمى» تۋدى. بىرەۋ ءبىلدى، بىرەۋ بىلمەدى.

قاراپ تۇرساڭ تۇك بولماعانداي. اتى اتالعان شاعىن ءۇش شىعارما بۇل كۇندە شەتەل تىلىنە اۋدارىلىپ الەمدىك وي ورىسىنە تولقىن بولىپ قوسىلعانى ءوز الدىنا اڭگىمە; ايتەۋىر، ۋاقىت تەككە وتپەگەن سەكىلدى. دۇنيەدە ءبىر شىنىق بار: قولىما قالام الىپ، اق قاعازعا تونسەم-اق قاسقا ماڭدايى جارقىراپ، بۇيرا شاشى بۇرقىراپ، قاباعى قاتۋلى، ەڭگەزەردەي قاراسۇر جىگىت اعاسىنىڭ قاراداي سۇلباسى ەلبىرەپ، جەلبىرەپ، ساحارا ساعىمىنا ۇقساپ تۋ سىرتىمنان تونە قالاتىنى سۇمدىق. سوزگە ساراڭ، قۋانىشى كوزىندە وينايدى.

سۇسىنان سەسكەنەم. «وسى جازعانىم، ءاي، ۇناماسا عوي، قۇرىعان جەرىم سول بولار»، - دەيمىن ىشىمنەن ءىرىپ. جازۋعا جۇرەگىم داۋالماي، قولىم جۇرمەي، بىرازىراق جۇدەپ-جاداپ وتىرىپ قالامىن.

باياعىدا بالا كەزىم.

ەرتەڭدى-كەش كىتاپقا كوپ قادالادى ەكەم. كۇيىپ تۇرعان شارۋادان قولى ەش بوسامايتىن اكەم كىتاپقا شۇقشيىپ وتىرعان وزىمە بۇرىلاتىن، بىلاي دەيتىن. «بالام، كىتاپقا كوپ قادالاسىڭ، بايقا، باسىڭ كىتاپ ءسوزىن يگەرە السا قۇبا-قۇپ، جولىڭ بولادى، ال كىتاپ ءسوزى باسىڭنان باسىم ءتۇسىپ جاتسا – قيالي بوپ قۇرىعانىڭ. كىتاپ سوزىمەن ويناۋعا بولمايدى». ءسوزىنىڭ جانى بار. ءسوز – اتىلعان وق. ۋاقىت – كەڭىستىككە تۇسكەن ساۋلە. ءسوزدى قالاي قابىلدايمىز، ساۋلەنى قالاي سەزىنەمىز، ادام تاعدىرى كوبىنە-كوپ سوعان بايلانىستى ءوربيدى. ءومىر – ماڭدايعا سىزىلعان ءاجىم. نەسىنە جاسىرايىن، وسى حيكاياتقا قالام تەربەپ وتىرىپ – ىلعي قىلوتكەلدەن وتكەندەي بولامىن.

«ۇركەر»، «ەلەڭ-الاڭ» روماندارى ون سەگىزىنشى عاسىرداعى جارتى دۇنيەنى العان رەسەي يمپەرياسى مەن سول زامانداعى قازاق-قايساق اراسىنداعى جورتۋىلدار مەن شارپىسۋلار تۋرالى وي ورمەگى. ءبىر باستىڭ تاۋەكەلىن بۇكىل ءبىر ۇلتتىڭ تاۋەكەلىنە قازىقباۋ شالۋ، بولمايتىننان دامەتىپ مەرت تاپقان حان، سەنبەيتىنگە سەنىپ دەرت تاپقان حالىق تۋرالى قايعىلى حال.

ەسكىدەن ۋاقتىلى جيرەنە الماعان، جاڭانى ۋاقتىلى ۇيرەنە الماعان قازاقتىڭ قاي شارۋاسى تاپ-تۇيناقتاي ءبىتىپتى. سونىسىنا قاراماي جيعانىن تويعا، بىلگەنىن داۋعا شاشىپ داعدىلانعان ءبازبىر زيالى كىسىلەر ءالى كۇنگە ەزۋىن قيعاشتاپ: «سو حاندارىمىز نە قيراتىپ ەدى!» - دەپ كەكەسىن ايتۋعا ۇستا-اق. «كوپ بولسا  - اس ءىشىپ، اياق بوساتقان، وزعاندا – بايگەگە ات قوسىپ، تازى جۇگىرتكەن، داۋىرلەگەندە – جاس توقالدىڭ ىستىق قوينىنا سۇڭگىگەن...» مۇنداي قازىر دە، كەيىن دە كوپ ايتىلار كۇپىرلىك سوزگە بوپسالادى ەكەن دەپ – بولاتىندى بولدىرتپاي قوياتىن زامان جوق. كورمەس – تۇيەنى دە كورمەس. سو حاندارىمىز بۇگىنگى تاۋەلسىزدىكتىڭ ىرگەتاسىن قالاسقان، اتكوپىرىن سالىسقان سۇلەيلەر عوي.  وبالار مەن كەسەنەلەر استىندا ءۇنسىز جاتىپ زارىن، مۇڭىن سەزدىرمەيتىن، ەستىلمەيتىن ءتىلسىز گوي-گويگە بىراۋىق قۇلاق قويساق نەعىلادى. اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا، «جاۋ قاي جاعىمانان كەپ قالادى» دەپ قۇس ۇيقىلى بوپ، قىستا سۋىق، جازدا قاپىرىق، وتىز كىسى ازەر اينالىپ شىعاتىن، تىكتەنسەڭ – قالپاعىڭ ۇشاتىن، ەڭكەيسەڭ – ءسۇرىنىپ جىعىلاتىن حان شاتىرىنان – وسى كۇنگى مارتەبەلى لاۋازىم يەلەرىنىڭ ءۇش قاباتتى ساڭعىراعان سارى قىش كوتتەجدەرى كوپ ارتىق. مۇنىڭ ۇستىنە كوڭىلدى تاسپەن باستىرعانداي قالىڭ ءۋايىمدى قالاي كوتەرىپ ءجۇردى دەڭىز!

كىشى وردانى جيىرما جىلداي بيلەگەن جاڭگىرحاننىڭ «جالباعايىم، جاماعاتىم قاتارىنان قالماسىن» دەپ قىشتان ساراي سالعىزعانى، تەڭگە سوقتىرعانى، قازىناشىلىق اشقانى ءوز الدىنا، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ بالالاردى ەل ىشىنەن جيناپ-تەرىپ رەسەيگە وقىتقانىن، قازان ۋنيۆەرسيتەتىنە قىرعىز-قايساق تاريحىنان، سالتىنان توگىلدىرىپ ءدارىس وقىعانىن بىلەمىز. حانشايىم فاتيما سۇلۋدى سارايدا قالدىرىپ، تەرىستىك شۇعىلاسىنىڭ استىنداعى سانكت-پەتەربۋرگكە ات ءىزىن سالىپ، پاتشا اعزامنىڭ قابىلداۋىندا بولعانى، تەڭ-تەڭ تارتۋ اپارىپ، اق پاتشانىڭ سەنىمىنە ەنگەنى ءوز الدىنا اڭگىمە. اق قار، كوك مۇزدا يت ولگەن قيانعا تەپەكتەپ جۇرگەندە، سارايىنداعى اتشىسى، حانزادانىڭ اتابەگى – ماحامبەت اقىننىڭ فاتيما حانشايىمعا كوز قىرىن سالعانى و دا ءبىر كۇيىك. كۇيىكتى كۇڭىرەنىپ، ىشتەي تىنىپ ىڭىرسىپ ءجۇرىپ باسار-اۋ، سارايىنان قۋىپ سالعان سول اقىن-اتابەكتىڭ اينالىپ كەلىپ وزىنە شابارى، جاۋ بوپ شىعارى ءومىرىن وكسىتەدى. بۇل ازداي-اق: «حان ەمەسسىڭ قاسقىرسىڭ، قاس الباستى باسقىرسىڭ» دەپ ۋداي اششى ولەڭ شىعارعانى تىرىدەي ولتىرەدى. سىرتقى جاۋمەن جاعالاسا ما، ىشتەگى جەگى قۇرتپەن وجەندەسە مە. «ەلىمدى ەل قىلام، قويداي قوڭىر، جابىداي جۋاس جۇرتىمنىڭ تەرەزەسىن رەسەيمەن تەڭ قىلامىن» دەپ جۇرگەن جاڭگىر حاندى كۇندەردىڭ كۇنى «بولماسىن» دەگەن سوزگە ەرگەن، «سەنىمدى» دەگەن شاشتارازى حان-يەسىنىڭ مۇرتىن باسىپ، ساقالىن العان بولىپ تۇرىپ قوجاسىنىڭ تاماعىن ۇستارامەن ورىپ جىبەرىپ، قاشىپ جوعالادى. بۇل-بۇل ما! 18 عاسىردىڭ باسىندا ورىس ەلىنە دالالىقتاردىڭ بودان بولعان ءبىتىمشارتىن ابىلقايىر باستاسىن مەيلى، جانىبەك باستاسىن مەيلى – ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالىپ، قايتسەك تۇقىمىمىزدى تۇزداي قۇرتىپ المايمىز دەگەن ءجانتاسىلىمىنىڭ اڭگىمەسى ەدى.

مامىلەگەرلىك ءىستىڭ ءىرى وكىلى ابىلايحاننىڭ كورگەن قورلىعى، جەگەن قۇقايى الگىدەن دە جامان. وزدەرى ۇساق، دامەلەرى تاۋداي سۇلتانداردىڭ ساتقىندىعىنان قالماقتاردىڭ قولىنا تۇتقىنعا تۇسەدى. قالدەن-تسەرەننىڭ زىعىردانىن قايناتىپ، ءوتىن اۋزىنا قۇيعان ءجايىت 1741 جىلى ابىلاي جەكپە-جەكتە قالماق قوڭتايشىسىنىڭ شىرىش دەگەن بالاسىن ولتىرگەن. تۇتقىنعا تۇسكەن حان يەمىزدى ەكى جىل كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەتەدى. اراعا بارقى نياز جۇرەدى. ەستىمەگەن ءسوزى، كورمەگەن ازابى قالمايدى. اقىرىندا ورىس پاتشاسىنىڭ وكتەم پارمەنىنەن ءىش جيعان قالدەن-تسەرەن بارماعىن تىستەپ وتىرىپ قانى قاتقان كەكتەسىن امالسىزدان بوساتىپ جىبەرەدى. ورىس ۇلىعىنا، جوڭعار قوڭتايشىسىنا، قىتاي بوعدىحانىنا تاققۇمارلىعىن تىعىپ ۇستاپ، جۇرتىنىڭ باققۇمارلىعىن ساقتاپ قالۋعا ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ جۇرگەن ابىلايعا ەل ىشىندەگى جۋان قارالار نە دەمەدى؟.. نە قۇقايدى كورسەتپەدى؟.. بۇل گاپتىڭ بارىنە كوز جەتكىزەم دەسەڭىز ءابىشتىڭ «ابىلايحان» دراماسىن كورىڭىز.

سوندا «حاندارىمىز نە بىتىرگەن وسى» دەپ قيعاش اۋىز كەكەسىن مەن كۇپىرلىك سويلەۋدەن ارتىلا الماي جۇرگەندەر تىيىلار ەدى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى جۇرت ءجۇنجىپ كەتتى. ىشكى، سىرتقى قايشىلىقتار قوردالاندى. ومىراۋى وردەنگە تولى كارىلەر بيلىكتەن كەتىپ، ورالىمدى، جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي جاستار كەلسە – ءىس وڭالادى دەپ دامەلەندىك. جاپپاي جەكەشەلەندىرۋ ۇرانىنا ەلىگىپ، ەن بايلىق يتجەمەسكە اينالدى. وندىرىستىك ينجەنەريا - ءالى ولقى، ادام ينجەنەرياسى - ءالى سولپى. اس تا توك جەر استى بايلىعىنا، وڭاي ولجا – كومىرسۋتەگى قورىنا يەك ارتىپ، ەن اقشاعا گۇرپ ەتە تۇستىك، ىشكى ءوندىرىس ماندىماي، شالاجانسار كۇيدە قالدى، بيۋدجەتتىڭ تەرىس سالدوسى ۇلعايدى، جىلما-جىلعى قۇنسىزدانۋ مويىنداعى ۇيرەنشىكتى قامىتقا اينالدى. بۇل – بۇل ما؟ جىلدام بايىپ ۇلگەرگەن وليگارحتەردىڭ قالتاسى وراسان قامپايىپ، كوك شوپتەي قىلتيعان كىشى جانە ورتا كاسىپكەرلىكتى تۇنشىقتىرا ءتۇستى، سالماعىمەن جانشىدى. بۇل-بۇل ما؟ الەۋمەتتىك ءارى-سارىلىك دىڭكەلەتتى.

ءبىر قاراساڭ ۇكىمەتىمىز، دەپۋتاتتارىمىز جۇمىلىپ جاتىر-اي!

نىساندى، جەردى جەكەشەلەندىرۋ مە – ءما! اۋىلدى دامىتۋ باعدارلاماسى ما – ءما! ءسوز بوستاندىعى ما – ءما! سايلاۋ زاڭى ما – ءما! ءتىلدى دامىتۋ زاڭى ما – ءما! باتپان قۇيرىق اسپاننان جاۋىپ بەردى. باققۇمارلىقتى جاسىرۋ ءۇشىن بىلايعى جاستى بيلىككە تالاستىردى، وركەنيەتتى ءاۆتوريتاريزمدى ناسيحاتتاپ، سونىڭ ىزگى جەمىسىن جەيمىز دەپ جۇرگەن بىزدەردى – اياق استى الاياقتار الداپ، كىرەم دەگەن ەسىككە بايىعان بيشىكەشتەر جولاتپاي، كەۋدەمىزدەن يتەرىپ، كوشەگە شىعارىپ جىبەردى. ماقساتى ايقىن ەمەستەر ماقساتى ايقىندى كۇندەدى، سوزگە ەرگىش توبىر بەل الدى.

كوشەدە كوزتانىس كورشىم ۇشىراسىپ سالەمدەسسە-اق، قولتىعىمداعى قاعازدى كورىپ، و، توبالاپ، جاعاسىن ۇستاپ:

- ءالى جازىپ ءجۇرسىڭ بە؟ – دەپ دۇرسە قويا بەرەدى. – ءبىراز عالىمدار بازاردا ءجۇر، جاس سىنشىلار بيزنەسكە كەتتى، ءوز ەلىنەن ءوزى قاراداي جەرىگەن ءتىل بىلەتىن ءبىراز جىگىتتەر ءارىسى امەريكاعا، بەرىسى چەحياعا ءوتىپ كەتتى.

- ۇپايى تۇگەلدەر مەن ۇپايىن تۇگەندەي الماي جۇرگەندەر قاشان سالىسقان، - دەيمىن قاراداي يىعىم ءتۇسىپ، ءباسىم تومەندەپ، - قولىمنان كەلەتىن جالعىز شارۋا –  جازۋ عانا.

- جو-عا! سەن جازعان حيكايات، رومانىڭدى ءبىر كىسى قىزىعىپ وقيتىنداي ءالى جازىپ جۇرگەنىڭە تاڭ قالامىن عوي! – دەيدى الگى ارىپتەسىم. – ۇلتتىق دەگراداتسياعا تىرەلدىك. ەڭ سۇمدىعى: جەرشىلدىك، جەمقورلىق ەتەك العانى سونشا اۋىل اراسىنداعى كاسىپكەرلىكتى باسىنان اتتاپ ءوتىپ، عارىشتى يگەرۋ ۇلتتىق اگەنتتىگىنىڭ كەڭسەسىندە ەينشتەيننىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىن شالاساۋاتتى بەتى جىلتىر كەلىنشەكتەر وتىر جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ.

- راس، راس، - دەيمىن مۇجىلە مويىنداپ. – ەليتامىز سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ تور ءجىبىن بىرت-بىرت ءۇزىپ، زىلدەي اۋىر قاپشىعىن يىقتان سىپىرىپ سالىپ، ۇلت ءۇشىن ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى قاراپ سۇتتەي ۇيىپ تىرشىلىك كەشۋدى ۇيرەنە الماي كەلەدى ءالى. الەۋمەتتىك ءارى-سارىلىك جەتتى تۇبىمىزگە!

الگى كوشەدە ويدا جوقتا ۇشىراسقان ارىپتەسىم كوپ كىدىرمەدى، شارۋا جايىن ايتىپ، كوشە كولەڭكەسىنە ءسىڭىپ ءىزى سۇيىلدى. ايتسە دە ارىپتەسىمنىڭ ءسوزى جانىمدى جەگىدەي جەدى. «جازعانىڭدى كىم وقيدى؟» - دەگەنى مىلتىقپەن كوزدەپ اتقانداي سەزىلدى. «ۇلتتىق دەگراداتسيادا تۇرمىز، سىبايلاس جەمقورلىق پەن جىلما-جىلعى قۇنسىزدانۋ مويىنىمىزعا ومىرلىك قامىت بوپ كيىلدى» دەگەن ءسوزى ءولىنى كورىنەن تۇرعىزىپ، ءتىرىنى تىرىدەي سۋىق جەر قوينىنا تىققانداي عوي. سوندا مىناۋ، كۇندە بىراۋىق كىتاپحاناعا باس سۇعىپ ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە ارناعان جۇرەك جىلۋى، قايىرىم-شاپاعاتى تۋرالى جازىپ جۇرگەن «دون كيحوت» اتتى حيكاياتىمدى كىم وقيدى؟ الدەقاشان سۇيەگى قۋراپ، پاشپىرتى بىتكەن دون كيحوتتى جازامىن دەپ ءجۇرىپ ءوزىم دە كاللاسىنىڭ ءبىر شاريگى ءتۇسىپ قالعان ءححى عاسىردىڭ دون كيحوتىنا اينالىپ كەتپەيىن دەپ قاۋىپ قىلامىن. «وسى مەن قاندايمىن» دەگەن توتەنشە ساۋالعا كيلىگەمىن. راسىندا عوي، وسى بىزدەر قاندايمىز؟.. نەعىپ ءجۇرمىز؟..»

باسىم تاسقا تيگەن مەزەتتە،

قيىن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەگەن كەزدە،

ءاردايىم ءتۇۋ سول قيىردا قالعان بالا جاستان، وتكەن عاسىردىڭ 60-شى جىلدار باسىنان ارالاس-قۇرالاس ءابىشتى ىزدەيتىن ادەتىم. تاعى دا سول، ءوز اياعىما ءوزىم ىلەسىپ ءابىش دوسىمنىڭ ۇيىنە تارتىپ بارا جاتامىن. باياعىدا جارىقتىق يمانۋەل كانت ايتادى ەكەن: ەر-ازامات ءوز باسىنىڭ قامىن ويلاپ باقسىن، ايتسە دە سول قام-قارەكەتى باسقانىڭ بوستاندىعى مەن مۇددەسىنە زيانى تيمەيتىندەي بولعاندا عانا ءىسى ىلگەرىلەيدى دەپتى. مەنىكى – جاي پىكىرلەسۋ، ءىشتى اشا سىرلاسۋ عوي. ەشقاشان دوستىڭ ارباسى كىدىرە تۇرسىن، ءوزىمنىڭ اربام قىر اسىپ كەتسىن دەگەن پيعىلدى ۇستانعان ەمەسپىن. مۇنى ءابىش باعزىدان بىلەدى. مىنا نارىققا اسىقپاي... الدى-ارتىمىزدى قامداپ... پارىقپەن كوشە الماي، قارادۇرسىن ءۇريت-سوق دەپ ءجۇرىپ جابايى قاپيتاليزمگە جالاڭاش قۇيرىعىمىزبەن توپ ەتە تۇستىك پە دەپ قورقامىن ىشتەي.

از ايت، كوپ ايت، جاياۋلاپ ءجۇرىپ نامازشام كولەڭكەسىنە ۇقساپ، دوسىمنىڭ ۇيىنە كەلىپ، ەسىك قوڭىراۋىن باسامىن. الدەن ۋاقىتتا ەسىك اشىلىپ، كلارا حانىم كولدەنەڭدەيدى. جۇقا قاباعىنان ۋايىم تابىن سەزەمىن. اياق كيىمىمدى، سۋاعارىمدى شەشىپ ىشكە، ءتور جاققا وزامىن.

- تۇنىمەن اۋناقشىپ، دوڭبەكشىپ كوز ىلمەي شىقتى. ساۋشىلىعى بولماي ءجۇر. ۋايىمى مول. كابينەتىندە جان شاقىرىپ جاتىر، - دەپ سۇق ساۋساعىن ەرنىنە كەسە كولدەنەڭ قويىپ سىبىرلاي ءتىل قاتتى.

ارعى كومەيىنەن: «كوپ مازالاي بەرمەي اس ۇيگە ەنىپ، نان اۋىز تي دە شارۋاڭدى ايت، جولىڭنان قالما» دەگەن ءسوزدى وقيمىن. «وقتالىپ كەلگەن ءسوزىمدى ايتپاي قالاي تابانىمدى جالتىراتامىن؟ «جان شاقىرىپ جاتىر» دەگەنى قاي ساسقانى... دوسىمنىڭ شىبىن جانى شىرقىراپ ۇشىپ كەتىپ پە ەدى ەسكى اۋىلعا؟.. ەرىگىپ، مالتاسىن ەزىپ جۇرگەن وسى كۇنى كىم بار دەيسىڭ، قاراعىم-اۋ!..» دەيمىن ىشتەي تولعانىپ.

وسى ويمەن اس ۇيدە نان اۋىز ءتيىپ، ول ناندى قانكۇرەڭ قويۋ شايمەن يتەرگىلەپ، قىلعىنا جۇتىنىپ، ومالعاننان ومالىپ وتىرعام. ەندى قايتەيىن.

ءابىشىمنىڭ ءوزى جالپاق الاقانىمەن بەتى-ءجۇزىن سيپاپ جىبەرىپ، جارق ەتىپ ەكپىندەپ ەنىپ كەلە جاتتى. مەنى كورىپ: ء«ا، كەپ قالدىڭ با؟» - دەپ جىلى قاباق تانىتىپ سالەمىمدى الدى، جانىما، جايداق ورىندىققا ىعىسىپ كەپ جالپ ەتىپ وتىرا كەتتى.

- كلارا، شايىڭ بار ما، تەزدەتشى، شارۋا كۇيىپ تۇر، - دەدى ەكپىندەپ. ءوزىم جاققا ەڭسەرىلە بۇرىلدى.

- جايشىلىق پا؟

- قايداعى جايشىلىق! مىنا زامان نە بوپ بارادى؟ قوعامداعى مەتامورفوزانىڭ شەتى مەن شەگى بولا ما؟ الدە الگى «بەتەردەن دە بەتەر بار» دەپ جۇرگەنىمىز وسى ما؟ وسى ساۋالدى زامانعا قويىپ نەعىلام، زامانداسقا كولدەنەڭ تارتىپ كورەيىنشى دەپ كەلدىم.

كەمەڭگەرلىگى مەن كورىپكەلدىگى ەكى تىزگىن، اقىلى ءبىر شىلبىرداي زامانداسىم كورىنبەيتىن كوكجيەككە كوز تىگىپ، سىقسيا ءۇڭىلىپ وتىرىپ قالدى. وڭ الاقانىمەن كوستەڭ ەتكىزىپ جۇرەك باسىن سيپالادى. كلارا حانىم جانى شىعىپ كەتەردەي كەپكە ەنىپ، قيعاش كوزىمەن سۋىق سىعىرايادى.

ءابىش ىستىق شايدى سوراپتاي ءتۇسىپ تىلگە كەلدى.

- تاقاۋدا استاناعا ات باسىن بۇرعان اقش-تىڭ بۇرىنعى مەملەكەتتىك حاتشىسى زۆيگنەۆ بزەجينسكي ءسوتسياليزمنىڭ كەمەسىن قارىق قىپ سۋ استىنا جىبەرگەن ءوزىم دەپ سۇحبات بەردى. جاڭا وتارشىلدىق پەن جاھاندانۋدىڭ كۇلاپارە قيقۋشىسى عوي، ماقتانسا ماقتانىپ وتىرعان شىعار. بۇيرەگىم بۇلك ەتە قالدى: مۇندايدا باستاماشىل بولۋ دا، قوستاماشىل بوپ ء«لابباي تاقسىر» دەۋ دە قاۋىپتى. وتكەلدەن ءوتىپ كەلە جاتقان كىسى كوپىر تاڭدامايدى. ءوزىم دە الگى ساۋالعا كەڭىنەن توقتالىپ، كەمەل تۇسىندىرەتىن جاۋاپ ىزدەپ ءجۇر ەدىم. وي ۇزىكتەرىن قاعازعا ءتۇسىرىپ قويعان تۇستارىم بار. جۇرت ويلايدى: مارتەبەلى لاۋازىمنىڭ مايلى جىلىك سالىنعان پورتفەلىن سالاقتاتىپ تەككە كوتەرىپ ءجۇر دەپ. كۇيزەلگەندە مەن كۇيزەلەيىن، مەن جىلاسام – كارى بايبىشەنىڭ بايبالامى ادىرەم قالادى دەۋشى مە ەدى. مەن گوي-گويلەسەم توڭىرەك تۇگەل كۇڭىرەنەدى! بۇگىن بىزگە كەرەگى: دەموكراتيالىق ليبەراليزم، ازاماتتىق قوعام، ادام قۇقىنىڭ قورعالۋى، ءبىر ىزگە تۇسكەن نارىقتىق ەكونوميكا. ماڭدايى تەرلەپ ەڭبەك ەتپەي، اياق استىنان بايىعان الاياقتار جاسامپازدىقتى قويىپ ەلدى جويىمپازدىققا بۇرا باستادى. پاراسات پالەقورعا جول بەرەدى ءيىلىپ. الگى بزەجينسكي ۇشقارى ايتادى، يمپەريانى قۇلاتقان ىشكى، سىرتقى قايشىلىقتىڭ ۇلعايۋى، ءوندىرىس پەن وندىرگىش كۇشتەردىڭ باسەكەلەستىگى جويىلعاننان دەر ەدىم ءوزىم.

مەنسىز دە ارقاسى ۇستاپ، ارۋاعى قوزعالىپ وتىرعان كەيىپكەرىمدى كولدەنەڭ سوزبەن شارشاتا بەرمەيىن، ءوزى دە الگى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ تولعانامىن دەپ وتىر عوي دەپ... ال قوش ايتىپ... بوستەگىمدى كوتەردىم. جىلى قوشتاسىپ شىعىپ كەتتىم.

وسى اڭگىمەدەن كەيىن ءابىش ءوزىنىڭ اسا كولەمدى «بەتەردەن دە بەتەر بار دەگەن وسى ەمەس پە؟» دەپ اتالاتىن، بەس تاراۋدان باس قۇراعان جۇرەك لۇپىلىندەي جان تولعانىسىنا وتىردى. ايتسا – ايتقانداي ءبىر دەممەن جازىپ شىقتى. تولعانىس تاقىرىبىنىڭ استىنا «زامانداستىڭ ساۋالىنا جاۋاپ» دەپ تاقىرىپشا قويدى. وي تولعانىسىن ەلەپ، ەكشەپ كەلىپ: «بۇل ءوزى قالاي بولدى»، «سونىمەن بولار ءىس بولدى، ال ەندى شە؟»، ء«يا، تاۋەلسىزدىكتىڭ جولى جىڭىشكە، جۇگى باتپان ەكەن...»، «كەڭىستىكتى كەڭىنەن شولىپ الماي ۋاقىتتان ۇتۋ مۇمكىن بە؟..»، ء«يا، كوپ نارسەنى اسىرا سىلتەۋ مەن اسىعىستىق ورگە باستىرماي تۇرعانى راس» دەپ بەس بولىمگە ءبولدى. ءبىر دەممەن، جۇرەك لۇپىلىمەن ۇرلەپ وتىرىپ جازىلعان ەسسە وقىعان كىسىنى ءجىپسىز جەتەلەيدى، ءسوز، سويلەم اۋراسىمەن دۋاداي ارباپ، جانىڭىزدى جاسىل جايلاۋعا شىققانداي بايىتادى. ارعى-بەرگىگە كوز جەتكىزە تاپتىشتەيدى. قالامى قۋاتتى اقىننىڭ: «و، دۇنيە دەگەندى مۇحاممەدىڭ ەمەس، دوس; العاش تاپقان، مەن بىلسەم، عاشىق جاندار شىعار-اۋ» دەگەندەي: قوعامداعى ۇلى وزگەرىستەر، بەينە، مۇحيت بەتىمەن دۇركىرەي جوڭكىلگەن تاۋ تولقىن ىسپەتتى، سول تولقىننىڭ قاي كەزدە، قانداي پارمەنمەن جارعا اپارىپ سوعارىن تامىرشىداي ءدال تاۋىپ، كورىپكەلدەي ءدوپ ءتۇسىرىپ ايتا بىلگەن، سول وي مايەگىن دەر ۋاعىندا قاعازعا تۇسىرگەن ءابىش ەدى. اتاسىنا مىڭ راحمەت ايتا وتىرىپ اق قاعازعا تۇسۋىنە ءسال دە بولسا – سەپ، سەبەپشى بولعانىما كۇنىگە مىڭ ءتاۋبا ايتا كەلىپ، الگى «بەتەردەن دە بەتەر بار دەگەن وسى ەمەس پە؟» اتتى ويتولعاق-وچەركتىڭ قولجازباسىن اۆتورىنان سۇراپ الىپ، اپتيەكتەي عىپ وتباسىلىق مۇراعاتىما ساقتاپ قويعانىم وزىمشە ونەگە.

ويتولعاق-وچەرك كەيىنشە كىتاپ ىشىندەگى كىتاپقا اينالدى، «زامانمەن سۇحبات» اتتى قالىڭ جيناعىنا ەنىپ، «جازۋشى» باسپاسىنان 1996 جىلى جارىق كوردى.

الگى وتباسىلىق سىرلاسۋدان كەيىن ەلەۋلى وقيعالار جيىلەدى. ەڭ عانيبەتى – جاس ۇرپاقتى ۇلتتىڭ تاريحىنا، وتكەنىنە، بابادان ۇزىلمەي سوزىلىپ جەتكەن اسىل سوزىنە قۇرمەت سەزىمىن سىلكىپ وياتقانى ءۇشىن 1995 جىلعى جەلتوقساندا كەيىپكەرىمىز پرەزيدەنتتىڭ «بەيبىتشىلىك پەن تاتۋلىق» سىيلىعىن يەلەندى. «بولماس، بولماس، عازيز دوستى مارتەبەلى سىيلىعىمەن قۇتتىقتاپ قايتالىق!» دەپ جانىما زايىبىم ساۋلەنى ىلەستىرىپ زامانداستىڭ ۇيىنە بەت تۇزەيمىز باياعى.

كۇن جاۋدى ما، الدە جاۋايىن دەپ تۇر ما، كوشە بۇلىڭعىرلاۋ بولعانىمەن – ءۇشىنشى قاباتتاعى ۇلكەن ۇيگە كىرىپ كەلسەك – بولمە ءىشى سامالاداي جارىق. توردە قارقاراداي بولىپ ايساۋلە شەشەمىز وتىر. ءداپ جانىندا وماقاداي ءۇيىلىپ ءابىش زامانداسىمىز جايعاسىپتى. اق جاۋلىق، اپپاق كويلەك كوز قارىقتىرادى.

- تۇرىكپەن ءتورىن بەرمەيدى دەۋشى ەدى، ءتوردى وزدەرىڭىز جاۋلاپ الىپسىزدار، بىزدەر قايدا تىزە بۇگەيىك، ءباتىر-اۋ.

سول ەكى ارادا مارال ىسقاقباي، ءامين تۇياقوۆ، گەرولد بەلگەر كىرىپ كەلە جاتادى ءۇيىلىپ.

- ە، تۇرىكپەن مەن ادايلار قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ اتالاس بولعالى قاشان، - دەيدى ءابىش ءازىل ءسوزدىڭ وتىن ۇرلەي جاعىپ.

داستارقان باسىندا ماقتاۋ، ماراپات سوزدەر مول ايتىلدى. اس جەلىندى. حرۋستال ريۋمكەلەر سىڭعىرلادى. ساياساتتاعى ۋاقىت – رەفورمادان سەزىلەدى، كەڭىستىك – مۇمكىندىكتەر جيىنتىعى. مىنا ءابىشتىڭ ويى، ءسوزى ءدارى سەكىلدى، جاقسا – جانىڭدى ساۋىقتىرادى، جاقپاسا – قاراداي جەر عىپ جابىقتىرادى. سول وتىرىستا ادامنىڭ قۇنى، ادام ءومىرىنىڭ باعاسى تۋرالى اڭگىمە ءوربىدى. دامىعان اقش-تا ءار ادامنىڭ ءومىرى 4-9 ملن دوللاردىڭ ارالىعىندا ەكەن، ال رەسەيدە 1,3 پەن 3 ملن دوللار ارالىعىندا، ال ءۇندىستاندا 1 ملن دوللار كولەمىندە كورىنەدى. سوزگە ەرىكسىز ارالاسىپ، جاقىندا تۋعان اعامنىڭ ساكەن ەسىمدى ۇلىن كەزدەيسوق كەلەڭسىز ۇيعىر جۇرگىزۋشى جەكەمەنشىك «موسكۆيچىمەن» قاعىپ كەتكەنىن، جوعارعى وقۋدى جاڭا ءبىتىرىپ، جاقىندا ۇيلەنەمىن دەپ جۇرگەن ساباۋداي بوزبالانىڭ اۋرۋحانادا اپتا جاتىپ، دارىگەرلەردىڭ ەم-دومى قونباي، جۇمادا ۇزىلگەنىن ايتتىم. الگى سالاق، سامارقاۋ ۇيعىر جۇرگىزۋشىسىن سوتقا بەرىپ، بارلىق كىناسىن مويىنداتىپ، ەكى اي جۇگىرگەنىمدە – سۋديانىڭ سۋىق ۇكىمىنەن كەيىن بوزبالانىڭ ولىمىنە دەپ الگى ۇيعىردىڭ ءۇش ءجۇز مىڭ تەڭگە ايىپپۇل تولەگەنىن ايتىپ بەرگەنىمدە عوي... سىلتىدەي تۇنىپ سىرەسىپ وتىرعان قاۋىم پالەن دەپ ۇندەمەدى... ءابىش-ەكەڭ عانا اۋىر كۇرسىندى. كۇن كۇركىرەگەندەي سەزىلدى.

 - ءومىرىمىز جاڭا بولعانىمەن زاڭىمىز كەشەگى. تەز جۇمىلىپ دۇنيەلىك ەكونوميكادان لايىقتى ورىن المادىق بار عوي – قازاق ءومىرىنىڭ باعاسى انشەيىن باقىر بولىپ قالا بەرەدى.

سوندا دەيمىن عوي.

ءابىش كەيىپكەرىم قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرمادى. تورعاي قالاسىندا وتكەن ۇلكەن جيىندا شاقشاق جانىبەك تۋرالى ەڭ تۇشىمدى ءسوز ايتتى، بيلىك ءۇشىن ەمەس، قازاق مەملەكەتتىلىگى ءۇشىن كۇرەسىپ ات ۇستىندە كوز جۇمعان سۇلەي تۋرالى اتان تۇيەگە جۇك بولعانداي سالماقتى ءسوز سول ەدى. ادامشىلىق ديقانشىسى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءجۇز جيىرما بەس جىلدىعىنا سويلەپ، ءبىراز كىسىنىڭ قاي-قايداعىسىن ەسىنە سالىپ كوزىنە جاس العىزدى. سۇلتانماحمۇتتىڭ ءجۇز جىلدىعىندا جىر سۇلتانى تۋرالى كوشەلى ءسوز ساباقتاپ، اكادەميالىق تەاتر لىق تولى حالىقتى دۇرك كوتەرىپ، قىرشىن كەتكەن اقىننىڭ ارۋاعىنا باس يگىزدى. شاكەن ايمانوۆ تۋرالى: «تىڭعا تەرەڭدەپ ەنگەن تۇرەننىڭ ىزىندەي تىم ءجيى، تىم قازىلىڭقى اجىمدەر، ميىعىنا ماڭگى باقي ءىلىنىپ قالعانداي جۇمباق مىسقىل مەن جۇمباق ءاجۋا سول جەتكىزبەي كەلە جاتقان ماقساتتىڭ، ورىندالا قويماعان ارماننىڭ كوزگە ۇرىپ تۇرعان سالدارلارى سياقتى ەدى»، دەپ كىرپياز شىندىقتىڭ شىمىلدىعىن اشا تەرمەلەدى. ءوزى دە تەبىرەندى، وزگەنى دە تەبىرەنتتى. كوشەلى ويلارعا قيال قايىعىن سالىپ، بىراۋىق مالتي ءجۇزىپ، ءوز-وزىمنەن كەمەل ويعا كەنەلەمىن باياعى.

ءۇيىرىن ىزدەگەن ساياق جىلقىداي جازۋ ۇستەلىنە اينالىپ كەلەمىز. تاعى دا قالامدى قاتتى ۇستاپ جازۋعا وتىرامىز. «جازباسا وتىرا المايتىن»، «باسى وتتا تۇرعان قازان سەكىلدى» دەپ جۋرناليست اعايىندار سىرتىمىزدان وزىنشە تون ءپىشىپ ماقالا، سىرسۇحبات جازىپ جاتادى. مەيلى دە. الگى سوزدەردىڭ استارىندا كوبىنە كەكەسىن جاتادى. جازباسا وتىرا المايتىن بولسا - ابدەن قاعاز بەن قالامنىڭ كەپيەتى ءوتىپ كەتكەن، جۇرت قىرعا قاراي تىرمىسسا، ءوزىم ويعا قاراپ موڭىرەيتىن قيالي بولعانىم-داعى; باسى وتتا تۇرعان قازان دەسە – ءبىر كۇندەرى قايناي-قايناي بار ىلعالى بۋ بوپ ۇشىپ سارقىلىپ قالادى-داعى. ايتقان اۋىزعا قاقپاق ىزدەۋ كۇپىرلىك. بىرەۋدىڭ باسىنا قونعان باعىن، بىرەۋدىڭ ورلەگەن ءتورىن قىزعانىپ جۇرگەندەر جەتەرلىك. قازاقتىڭ وكپەشىلدىگى ءوز باسىنىڭ سورى. ءوزىنىڭ دۇنيەقوڭىزدىعىن جاسىرۋ ءۇشىن وزگەنى دۇنيەقوڭىز، مانساپقور، جالاقور، استامشىل دەپ قاراداي جازعىرىپ جۇرگەن كوشەدە ۇشىراسا كەتكەن قاشانعى كوزتانىس زامانداسقا بۇرىلامىن.

«اۋ، بىزدەر نەعىپ ءجۇرمىز وسى؟»

كوزتانىس وكپەشىل زامانداسىم شىرپىداي شارت كەتەدى. الگى ءسوزىم شامىنا تيەدى.

« - نەعىپ جۇرگەنى قالاي!.. استاناعا توڭكەرىلە كوشىپ كەلىپ ءۇي الدىق، ۇل-قىز وسىردىك، ۇلىم بولاشاق باعدارلاماسىنا ەنىپ مەملەكەت ەسەبىنەن لوندوندا ديزاينەردىڭ وقۋىن وقىپ ءجۇر، قىزىم مينيسترلىكتىڭ بىلدەي مامانى، بايتەرەكتىڭ تۇبىندە تۇرادى. ءوزىمنىڭ ەسىل بويىندا ساياجايىم بار، بىرەر دۇڭگىرشەك اشىپ جالعا بەرىپ قويعام. وتىز توننالىق كاماز-دان ەكەۋىن ساتىپ العام، جورعالاسا – كىرىس قالتام ءۇشىن جورعالايدى. كوكەشىم، بۇل اعاڭدا «شىعىس قالتا» دەگەن الدەقاشان جوعالعان، بوي-باسىمنىڭ ءبارى «كىرىس قالتا!»

« - نەمەنە، مىناۋ دەگەن ازاماتقا اي سايىنعى ءۇش مىڭ دوللار تابىس از بولىپ كورىنەدى مە!.. ارينە، انا ماشكەەۆيچتەرگە ۇقساپ ميللياردتاردى سانامايمىن، ايتسە دە وزىمە جەتەتىن داۋلەتىم بار» - دەيدى الگى كوزتانىسىم.

« - جارىق دۇنيەگە داۋلەت جيناپ، اس ءىشىپ، اياق بوساتۋ ءۇشىن كەلگەندەي بوپ كورىنبەي مە مىنا ءجۇرىسىڭ.»

بۇدان ءارى سويلەسەم الگى قاشانعى كوزتانىس زامانداسىم اشۋ ءۇستى جاعا جىرتىساتىن ءتۇرى بار، ءجۇزى پارت بوپ قىزارىپ، قان قىسىمى كوتەرىلدى. شامشىلدىق ۇدەسە – شادىرلىق توسكە شىعادى. ماڭايلاسقان ادامعا ءتىلىنىڭ سۇعىن قاداپ، وڭباي تۇرعان مىنا زامانعا ۋ ءزارىن توكتى-اي كەلىپ! الدەكىمدى قاپتەسەر، جولكەسەر دەپ سىرتىنان سىبادى. «قانىمداعى قانتتى كوبەيتىپ جىبەرگەن سولار»، - دەيدى. امال جوق، اڭگىمە باسىنداعى كوكەيىمدە قوزداعان ساۋالدى زامانداسقا ەمەس، ءوز ويىمدى ءيىپ كەلتىرىپ – وزىمە  قاراتىپ قويامىن.

« - ءابىش زامانداسىمنىڭ زامانعا قاراتىپ جاس ۇرپاقتىڭ اتا-بابا تاريحىنا، رۋحاني سالت-داستۇرىنە قۇرمەت سەزىمىن وياتىپ اش كۇزەنشە بۇگىلىپ وتىرىپ اق قاعازعا ويتولعاق جازىپ جانتالاسىپ جاتقانى اناۋ. تاۋەلسىز – تابارىگىم دەپ تاعى توپتاما ولەڭ كەستەلەپتى. ءابىشتى 18 جاسىمنان بىلەمىن، ول مەنى ءسابي شاعىمنان بىلەتىن سياقتى. سىرداڭ كوڭىلگە سىر قونبايدى، سىلدىر سوزدەن سىر تابىلمايدى. اسىل دوس قوي – ءسىزدىڭ سىرداڭ ەكەنىڭىزدى، الدە سىرباز ەكەنىڭىزدى ءبىلىپ الماي تۇرىپ ءدىن اشپايدى، سىر تارتپاي تۇرىپ سىرلاسپايدى. تىرشىلىك ساپارىندا سىرلاسا ءجۇرىپ مول رۋحاني قازىناعا كەنەلىپپىن. ەندى سول ءابىش سەكىلدى زامانداسىممەن، رۋحاني دوسىممەن سالىستىرعاندا مىنا ءوزىم ناعىپ ءجۇرمىن؟!» 

كىتاپ سوڭىنان كىتاپ شىعارعاندار ۇلتىنا قاراتىپ نە ءجون ءسوز ايتتى؟

ال مىنا ءوزىم نە قيراتىپ تاستادىم؟!

شىرق اينالىپ قازىعىن تاباتىن جاراۋ جۇيرىك سەكىلدى قالت ەتىپ قولىم بوساي قالعاندا اينالىپ كەلىپ جازۋ ۇستەلىنە وتىرامىن، اق قاعازعا مارجانداي ەتىپ وي ورنەگىن تۇسىرگىم كەلەدى. كەيىنگى كەزدە كوزىم تەز شارشايتىن بولىپ ءجۇر، بەلىم دە سىرەسىپ ۇستاپ قالاتىنداي ما. سول كەزدە ۇيىمنەن، جازۋ ۇستەلىنەن اتا شىعىپ ءتول ادەبيەتتەگى ءابىش اللەياسىن ىزدەيمىن.

ءابىش اللەياسىنىڭ ەكى جاعىندا سامساعان سامىرسىن، ەمەن، اق تەرەك سەكىلدى كىلەڭ قازاقتىڭ يگى جاقسىلارى ساياباق تورىندە اعاش كەيپىندە ساپ تۇزەپ تۇرعانداي. سۋدىراعان مىنى سىرشىل قايىڭ قازاق ساحناسىنىڭ سەرىسى قالتاي مۇحامەدجانوۆ، سەركەسى سەركە قوجامقۇلوۆقا ۇقسايدى; جۇپار اتقان قۇباقان جيدە سارى مۇڭلى جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتى ەلەستەتەر; سىپتىعارداي سىرەسكەن تەرەك عابيدەن مۇستافين بولىپ اسپاندايدى; كارى ەمەندەي ءيىر-قيىر بۇتاعى شورلانعان ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ اعامىز ول; اسپانعا توبەسىن تيگىزەم دەپ ۇمتىلعان تەرەك تاحاۋي احتانوۆ بولار; سۋدىراعان كۇمىس جاپىراعى كۇمىس قاعىنا ۇقساعانداي كەربەز قايىڭ – ساقال-شاشى قۇپ-قۋ ءاسانالى اشىموۆكە ۇقسايدى; ءوز-وزىنەن بۋسانىپ، باسىنا بۇلت، بۇتاعىنا بوران شاقىرىپ ارقانىڭ جەلىمەن قوسىلا ازىناعان الىپ قاراعاش شىڭعىس ايتماتوۆ بولىپ ەلەستەيدى. ونەر ورەندەرىنىڭ باس-باسىنا ءابىش سيپاتتاما، ساراپتاما ماقالا جازعان. باس-باسىنا نازار سالىپ، ءبىر قولىندا كۇرەگى، ءبىر قولىندا شۇمەگى بار، كانىگى باعبانداي ءۇڭىلىپ ءجۇرىپ، باپتاپ كۇتىپ، سۋعارىپ، وزىنە ءتان ونەر اللەياسىن ءوسىردى. ءوزى دە ءوستى، وزگەنى دە ءوسىردى. بۇراتىلا سىبدىراعان باقتىڭ اۋاسى شىنىداي ءمولدىر. سارىارقانىڭ قىستا قاسقىرشا ۇلىعان بورانى، شىلدەدە اڭقانى كەپتىرگەن اڭىزاق ىستىعى وسىناۋ باقتى اينالىپ وتەدى. اعاشتىڭ سۋىلى، تەڭگە جاپىراقتىڭ سىبدىرى جەر ءۇستىنىڭ جانناتىن ەسكە سالادى. مەيىرىڭىز قانادى.

ءابىش قالامى ءومىر تۋرالى اڭگىمەنى وزەكتى ورتەر باستى اپوگەي ەتىپ، ەرىككەندەر جازاتىن قوسالقى، بۇرالقى كەپ قىلمادى. جازۋشىعا ىزگىلىكتىڭ اپوگەيى – سۇيىسپەندىك، مەيىرىم; جەك كورۋشىلىكتىڭ اپوگەيى - ءولىم; ءومىر ءۇشىن كۇرەس - ونەر ءۇشىن كۇرەسكە الماستى. سويلەگەن سوزىندە، جازعان رومانىندا وكپەشىلدىڭ، ءوزىمشىلدىڭ، وركوكىرەكتىڭ زارەدەي سويىلىن سوققان كىسى ەمەس، ءاردايىم ىزگى مۇراتتىڭ، بولسىن دەگەننىڭ، كورە بىلگەننىڭ شەرىن شەرلەدى. كەرەڭدىكپەن كۇرەستى، تەرەڭدىككە جەتەلەدى.

ءابىش دارىنى تابىنۋعا ەمەس، تاعلىم تۇتۋعا جارالعان!

ادام پەندە ەمەس پە، كەيدە كەلەڭسىزدىكتەن قاجيمىن، قوڭتورعاي، قاراپايىم جۇرەمىن دەپ بەتكە ۇرىپ، توسكە شىققانداردان بايقاۋسىزدا قاعاجۋ كورىپ قالامىن، شىتىرمان دۇنيەدەن شىندىق ىزدەيمىن دەپ ءجۇرىپ شارشايمىن، اڭدىپ ءجۇرىپ اياعىن توسقاندارعا سۇرىنە جىعىلىپ ەڭسەمدى ازەر جازامىن; سىلدىراقتى - سىرشىل، كوكە مىلجىڭدى – كوسەم دەپ قالام; قولىمداعى قالت-قۇلت ەتىپ جىپىلىق اتقان ونەر – مايشامىن ءوشىرىپ الا جازدايمىن! سونداي كەزدە ءابىش اللەياسىن ساعىنامىن، كىتاپتارىنا قايتا ۇڭىلەمىن. «وسى مەن نە ءبىتىرىپ ءجۇرمىن دەيمىن؟!»

استانادا، ابىلايحان داڭعىلىنىڭ كۇنشىعىس بەتكە سوزىلعان بەل ورتاسىنىڭ – كۇنباتىس قاباعىندا – ۇلتتىق مەديتسينالىق ورتالىق اۋرۋحاناسى مەن پرەزيدەنت ساياباعىنىڭ ورتاسىنان ويىپ تۇرىپ ورىن تەپكەن «Vip-گورودوك» قالاشىعى بار. سوندا تۇرام. ۇيىمنەن جايلاپ شىعام. سىمتەمىر قورشاۋىنان سىرتقا سىتىلام. اياڭداپ كۇنباتىس بەتتە، جاپ-جاسىل باۋى سىبدىر، سۋدىر قاعىپ جەلكىلدەپ جاتقان ساياباققا ەنەمىن. جان-جاعىما كوز سالام. انە ءبىر كىندىك ورتادا پرەزيدەنت تىككەن تال، ودان ارىدە سابيلەر سەيىل قۇراتىن ويىن الاڭى، ءدامحانا، شايحانا، ءاۋىزى شاپشىعان گۇلزار باق، كۇنسالا كوز ساپ – الاڭداپ تۇرىپ تاعى دا ءابىش اللەياسىن ىزدەيمىن.

ءتۇيىن

ءار بۋىن ۇلكەن بەلدەن اسقاندا كوش تۇگەندەسىپ جاتپاۋشى ما ەدى. بىزدەردى وتكەن حح عاسىردىڭ 60-شى جىلدار بۋىنى دەيدى. قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا وسىلاي دەپ جازىلىپ كەتتى. بۇل بۋىن قاعاز شيمايلاۋدى نان تابارىم دەپ ۇقپاي، كەيىپكەردىڭ مىنەزىن قازبالايمىن دەپ زامانعا، زاماننىڭ قالىبىن قازبالايمىن دەپ ادامعا قىزمەت جاساپ، شىعارماشىلىقتى كۇندەلىكتى كۇرەسىنە، ماڭدايىنا ۇستاعان تەمىرقازىعىنا اينالدىرىپ ۇلگەرگەن قالامنىڭ جانكەشتىلەرى سانالدى. سونىڭ ءبىرى - ءابىش.

2007 جىلدىڭ شىلدە ايى استانانىڭ اسپانى اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي، سىرىڭكە شاققانداي جانىپ كەتتى. ۇيدەن ازداپ قىمىز ءىشىپ، ەندى بىراۋىق جەلدەپ، سالقىنداپ قايتالىق دەسىپ، ءۇي ىرگەسىندەگى، باتىس بەتتەگى پرەزيدەنت ساياباعىنا ەنگەن بەتىمىز. انا ءبىر جىلدارى پرەزيدەنت تىككەن قاراعاش زورايىپتى، تۇبىنە تاس تاقتا قوندىرىپ، كەلىستىرىپ جازۋ جازىپتى. جاپىراعى كۇن يىستەنىپ، سىبدىر قاعادى. قاراعاش ىرگەسىنە كەلىپ بۇيىرلەسىپ تىزە بۇككەنىمىز وسى. اڭگىمە وشاعىنا تامىزىق تاستايمىن.

- ءبىزدىڭ ەلدەگى جازۋشى قاۋىمى جەتى جۇزدەي. كەيدە بۇل سان كەميدى، كەيدە كوبەيەدى، ايتەۋىر وسى 700 قاۋىمنىڭ مەجەسى سەكىلدى. ايتايىن دەگەنىم، اقىن-جازۋشىنىڭ يا كوپ، يا ازدىعى ەمەس، - دەيمىن ابىشكە ەڭسەرىلە بۇرىلىپ، - تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى پرەزيدەنتىمىز ءبىر سۇحباتىندا: «اقش-تا بەس-التى عانا كاسىبي قالامگەر بار دەيدى، ال بىزدە جەتى ءجۇز، تىم كوپ ەمەس پە، جولداستار»، - دەگەنى قۇلاعىمدا قالىپتى. زاماننىڭ دۇبىرىنە ەمەس، جۇرەگىنىڭ دىرىلىنە قالام تەربەيتىن بىزدەگى كاسىبيلەر كوپ پە، از با، ابەكە؟

- ە، ونى اناۋ وداق باسشىسىنان سۇرا، - دەپ نازارى قيعاشتاندى، - سوزبەن سۋرەت سالۋ كىم كورىنگەننىڭ باسىنا قونعان باق ەمەس. ءوزىڭ وقىعان فيلولوگيا فاكۋلتتەتىن ەلۋ ستۋدەنت تامامداپ شىقتى، سولاردىڭ دەنى قاعاز شيمايلادى، كىتاپ شىعاردى. 1992 جىلى ەلۋ جاسقا تولعان جيىرما بەس اقىن-جازۋشىنىڭ باسىن قوسىپ، ىشىندە ءوزىڭ دە بارسىڭ، «قازاقفيلمنىڭ» زالىندا بايانداما جاسادىم. پوەتيكالىق ينتونناتسيادان، ازاماتتىق پوزيتسيادان اۋىتقىماي دۇنيەعاپىل دىردۋدا تۇتاس سوم سۋرەت سالۋعا ۇستا، تارازىعا سالارى بار بۋىن وزدەرىڭ دەگەنمىن. سول بۋىن دا قازىر ءبىراز ەكشەلىپ قالدى.

بۇدان ءارى ءابىشتى قازبالاۋ كۇپىرلىك بولار ەدى.

باياعى ۇستازى اۋەزوۆتىڭ وڭ جاق تىزەسىنەن وسى قازىر تۇرىپ كەلىپ وتىرعانداي. ونەردەگى ءوزىن سىيلاۋ ءبىر باسقا، وزىندەگى ونەردى سىيلايتىن كىسى شورە-شورە بوستەكى اڭگىمەگە بارمايتىنىن بىلەمىن.

وسىندايدا كوزىمە قازاقتىڭ ءبارى بىلەتىن ءداستۇرلى سالىم، كوكپار ويىنى ەلەستەيدى. جەلدىڭ ەڭبەگىن ويىپ جىبەرەردەي جۇيرىك ات پەن بۇلقىنعان بىلەك كۇشىنىڭ، ابجىلدىكتىڭ، جۇرەكتىلىكتىڭ سىنعا تۇسەر كەزەڭى. ىزى-قيقۋ، اياقتان شالىپ، كەۋدەلەي تارتىپ، يتجىعىس تۇسەتىن وسى ويىندا ءباز بىردە كوكپار-لاق ورتاعا ءتۇسىپ قالادى. تاقىمى قايىستاي، بىلەگى تالىستاي ءبىر كوكپارشى الگى لاقتى جەردەن ءىلىپ اپ، تاقىمعا باسامىن دەگەنشە – ەكىنشى، ءۇشىنشى كوكپارشى كيلىگىپ، دۇنيە شىركوبەلەك اينالىپ، يتجىعىس تارتىس باستالىپ كەتەدى. الگىلەر ءبىرىن-ءبىرى الا الماي جاتقاندا، وزگە كوكپارشىلار ۇستىنە ءۇيىلىپ كەلىپ، الگى تۇستى دوڭگەلەنگەن يىرىمگە اينالدىرىپ جىبەرەدى. اتتىڭ كوپتىگىنەن كوكپار-لاق تۇسكەن جەر شۇڭەيتتەنىپ كەتەدى. مۇنى دودا دەيدى. ءجۇز قارالى اتتىلى ءبىر جەرگە ۇمار-جۇمار توپتاسقان، شىرماۋىقتاي ۇيىسقان دودانى ىدىراتىپ، كوكپار-لاقتى سۋىرىپ الىپ شىعۋعا جىگىتتىڭ جىگىتى، اتتىڭ اتى شىدايدى. دودانى داكەشە سوگەتىن سالىمشى جىگىتتەر بولادى. سىر ەلىندە دوداكەش-سالىمشىلار تۋرالى تاراۋ-تاراۋ ماداق جىر ايتىلىپ، باسىنا ۇلەك باستاتقان بايگى تىگىلەدى.

شەندەستىرۋ، اللەگوريا جانر جۇزىنە قان جۇگىرتەر كۇرەتامىرى. وسى مىنا تىزەلەسىپ وتىرعان ءابىش ادەبيەت الەمىنىڭ دوداكەش-سالىمشىسى سەكىلدى ەلەسەتەيدى. «وسى قالاي بولار ەكەن؟» دەگەن ۇمار-جۇمار ءسوز دوداسىندا ءابىش-ەكەڭ قازاقتان قالعان اتالى ءسوزىن ايتىپ، بايگەتورىسىن ءاردايىم ءبىرىنشى كەلتىرىپ ءجۇردى. تاڭقالعانىم: ۇرداجىقتار كەۋدەلەپ كەلگەندە – ءبىز سەكىلدى قارسى شابام دەپ ۇرىنىپ قالماي – دەر كەزىندە اتىنىڭ باسىن بۇرىپ اكەتەدى; رۋ بوپ، جىك بوپ، پارتيا بوپ اجەپتارقى تارتىسقا تۇسەمىز دەپ، ءبىراز زيالى قاۋىم ءتۇتىلىپ، تۇگەسىلىپ جاتقاندا - ءابىش ءوز ۇلتىنىڭ كوسەم پەرزەنتتەرىن ءۇنسىز عانا ۇلىقتاپ، الگى دىردۋدان دەر كەزىندە سىتىلىپ شىعىپ كەتەدى. شاشاسىنا شاڭ جۇقتىرمايدى. بايگەتورى بولماعاندا نەسى قالدى!

باياندىلىعى تابيعاتتىڭ وزىندەي.

ءابىشتى وقىعانداعى تاڭقالۋىممەن ونىڭ وزىمەن سويلەسكەندەگى تاڭقالۋىم ەكى بولەك. پانيلىك ءۋايىمى ءاردايىم ۋاقىتپەن ۇندەسىپ جاتادى.

كوبىنە تەرەڭ ويعا باتىپ، پۇشايمان بولعان دەگدار كىسىدەي، ۇكىدەي ءۇرپيىپ وتىرعانى. الدىنا قويعان مەجەنى جەر تۇبىنەن شالادى. قازاقى ءتوزىمى توبەسىندەگى شولىركەگەن قاراعاشقا كەلەدى. «وسى قالاي» دەگەن كولدەنەڭ كورىنىستىڭ سوم سۋرەتىن سالۋعا ۇستا.

«كۇندەردىڭ كۇنى اسكەري قارۋسىزدانۋ جۇزەگە اسار» دەيدى. «ايتسە دە ادىلەتتىڭ باسىنان اتتاپ، اداگەرشىلىكتى اياقاستى ەتەتىن يدەيالىق قارۋسىزداندىرۋ ومىرشەڭ، ول ەشقاشان جەڭىلمەيدى» دەيدى كەيىپكەرىم. «ادامگەرشىلىككە كەلەر ءار قياناتقا ادەبيەت قانا قارسى تۇرار قاۋقارلى قارۋ. كەششەلىك، كەرەڭدىك، قاراۋلىق، وزىمشىلدىك، وكپەشىلدىككە كوركەم ءسوزىن قارسى قويىپ كەلە جاتقان سارابدال سۋرەتكەر عانا» دەيدى.

وسى جۇرت ءابىش اشۋلانبايدى دەپ ويلايدى.

ولاي ەمەس. ءابىش قيسىنى كەلگەندە باسىنان ءسوز اسىرمايتىن دۇلەي اشۋشاڭ، كولدەنەڭ كەزىككەن قيسىقتى قاعىپ جىبەرەتىن اقسايتانى ءازىر. اسىرەسە توقتىعىن كوتەرە الماعان توڭمويىنعا، بىلگەنىن داۋعا، جيعانىن تويعا شاشىپ داعدىلانعان داڭعويعا قارسى ەرەۋىلدەپ تۇرعان ماكسيماليستىك كوزقاراسى قاي شىعارماسىندا بولسىن ورتشە بەت شارپيدى. وسى كۇنى ءبىر باسى نەشەمە جوعارعى وقۋدى بىتىرگەن، كورىنگەنگە قىزىعىپ، وزىندىك پىكىر ءتۇيىپ، وزىندىك پوزيتسيا تاپپاعان ديلەتانتتار كوبەيگەن زاماندا - ءوزىن-ءوزى ۇزدىكسىز قامشىلاپ، ۇزبەي جەتىلدىرىپ، ءارى وقىپ، ءارى توقىپ، ينتەللەكت قازىناسىنا قول جەتكىزگەن، قايتالانباس قۇبىلىس! وزىندىك – اتوم!

سوزدىك قورى باي ستيليست. سويلەپ كەتسە شەشەن. سويلەمى بەينە كوكالا تەڭىزدىڭ كوكبۇيرا تولقىنى سەكىلدى، دەمبە-دەم كەلىپ جاعانى ۇرعانى وزگەشە ءبىر جاراسىم، ۇناسىم، ىرعاقپەن جەتىپ جىعىلىپ، جىلى الاقانمەن سيپاعانداي، جىلى كورپە جاپقانداي ادەمگە اسەرگە بولەيدى. قارا سوزبەن جازىلعان جىردى تۇشىناسىز. كوبىنە ساباقتاس سالالاس سويلەمىنىڭ سوڭى، اقىرعى ءورىمى – ۇيقاسپەن تۇيىندەلىپ جاتادى. قۇلازىتپايدى.

وزىمشىلدىك – دەرت. وزىمشىلدىك دەرتىمەن مىنا جۇرگەن ونەر ادامدارى ءبىرى از، ءبىرى كوپ اۋىرادى. جازىلماي كەتەتىندەرى قانشاما. رۋحاني ىزدەنىسى ورەلى بولعاسىن با، الدە جان الەمى كەڭ جايلاۋعا ۇقساعان سوڭ با، كەيىپكەرىمىز الگى دەرتكە كوپ شالدىقپاي، تۇماۋ سەكىلدى جەڭىل وتكىزىپ جىبەردى.

وسى جۇرت ءاىشتى ساياساتكەر دەيدى.

توعىشارلىق دەندەپ، ۇرداجىقتىق كەۋدەلەپ تۇرعاندا – زاماننىڭ كوكەيكەستى مۇددەسىن تاپ باسىپ تانىپ، ۇرىمتال تۇستى جىراقتان بولجاپ، ۇعىمتال ۇرپاققا قاراتىپ ءسوز ايتا بىلەتىن ازاماتتىق بەلسەندىلىگى ەرەكشە. ال ازاماتتىق بەلسەندىلىك ساياسات ەمەس. قياناتسىز قوعام، كەساپاتسىز مىنەز، ۇلتىنىڭ جولىنا ءبىر باسىنىڭ تاۋەكەلىن تىككەن، جاعىمسىز قۇبىلىسقا، قيسىق قۇلىققا كۇرەس اشىپ، پروزامىزدىڭ كاسىبي جەتىلۋىنە، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ بويىن تىكتەپ الىپ كەتۋىنە ءۋالى ءسوزىن كەستەلەپ، كۇندى تۇنگە، ءتۇندى كۇنگە وزدىرىپ، قادالىپ وتىرىپ قالام تەربەدى. كيىزدەي قالىڭ شاشى سيرەدى، كوزىنىڭ مايى ازايدى. وسى كۇنى كەۋدەلەپ مىنبەگە ورمەلەپ، دىنگە، تىلگە قامقور بولعانسىپ، جۇدىرىعىمەن قۇر اۋانى تۇيگىشتەگەن ايقايشىدان جۇرەك ءلۇپىلى باسىم. جۇرەك وتى جاعۋلى، كوكىرەك كەنىشى قازۋلى، جاۋھارىن الا بەر دە اجەتىڭە جاراتا كور! ءسوز ءتۇيىنى ساقاعا قۇيعان قورعاسىن.

اجىك-كۇجىكپەن وتىرعاندا كۇن ەڭكەيىپتى. باتىس جاق بوزارىڭقى.

 - مەن ەندى جۇرەيىن. ءۇي ىشىندەگىلەر كەشىكسەم مازاسىزدانادى،- دەدى ءابىش ورنىنان سىقىرلاي قوزعالىپ. ءوز قولتىعىنان ءوز ءۇنى ء«اۋىپ» دەپ دەمەگەندەي، تىزەسىن باسىپ كوتەرىلدى. ماڭايىنا كوڭىلسىزدەۋ كوز سالدى. الگىدە ايتقان ءسوزى جادىمدا جاتتالىپ قاپتى. قوشتاسۋعا قيماي تۇرمىن.

- وسى كۇنى نەمەن اينالىسىپ ءجۇرسىز؟ – دەدىم اۋزىما تۇسكەنى وسى بولىپ. «نە جازىپ ءجۇرسىز» دەۋىم كەرەك ەدى، ايتىلدى – كەتتى.

- دۇنيەدە مەن اينالىسپايتىن شارۋا بار ما، ءسىرا، - دەپ بار دەنەسىمەن سەلكىلدەپ تۇرىپ كۇلگەنى. ءسوزىم ۇناسا – وسىلاي كۇلەتىن ادەتى. – اعا بۋىن توقىپ كەتكەن كوركەم ءسوز ورمەگىنىڭ ارقاۋىن بوساتىپ، توسەگىن سەلكەۋلەپ الماساق دەيمىن. جانىنا تورسىق بايلاتپايتىن باساساۋ سەناتوردى سابىرعا شاقىرامىن. ىنىلەرگە ءبولىنۋ وڭاي، بىرىگۋ قيىن، سۇيە بىلمەگەن كۇيە دە بىلمەيدى دەيمىن. پرەزيدەنتىمىزدىڭ 2010 جىلى ەۋروپالىق قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ تواراعالىعىنا سايلانۋىمەن شىن پەيىلمەن قۇتتىقتايمىن. نەمەرەلەرىمنىڭ نەمەن اينالىسىپ جۇرگەنىن تاپتىشتەپ سۇراپ، ىجداھاتپەن قاداعالايمىن، تەگى بولماي بارا جاتسا – جانىمداعى كلارا حانىمعا «ولاي ەتپەپسىڭ، بۇلاي ەتپەپسىڭ» دەپ ءسوز ۇزارتامىن. ال حوش بولىپ تۇر، - دەپ جايلاپ اياڭداپ، ساياباقتىڭ داربازاسىنان سىتىلىپ شىقتى.

داربازا سىرتىندا كۇتىپ قالعان القارا جۇيرىگىنە بۇرىلدى. ماڭ-ماڭ باسىپ بارادى.

و، قۇدانىڭ قۇدىرەتى! وسى مەزگىلدە تەڭسەلە باسىپ بارا جاتقان ءابىش مىنا قىم-قۋىت دىردۋ-دۋماندى دۇنيەنىڭ، انا اۋىر تىنىستاپ جاتقان ۇلكەن قالا تىرشىلىگىنىڭ توبەسىنەن فاكەل-شامشىراق كوتەرگەن قىزىر ءىلياس بولىپ ەلەستەدى.

دۇكەنباي دوسجان، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى

الاتاۋ شيپاجايى

2007 جىلعى جەلتوقسان.

Abai.kz