(حيكايات)

 ءى

سوڭعى ەكى تاۋلىكتىڭ رايى بۇلىڭعىرلاۋ، اسپاندى باۋىرى تۇنەك سۇرعىلت بۇلت شالىپ، اۋانى دىم باسقان. بۇگىن تاڭ اتا سىلبىرەپ جاڭبىر جاۋدى. موينىنا سۋ قۇيىلعان بەيمالىم جالعىز جولاۋشى شاتقالداردى شارلاپ، باسى اۋعان جاققا تارتىپ بارادى. وسى جىقپىل-جىقپىلدىڭ ارسىندا ءوزىن ەركىن سەزىنىپ، بەيقام تىرلىككە تۇسە الاتىنداي.  

اتى ارىدى. ءوزى قالجىرادى. ىڭعايى بولسا سۋىق كوزدىڭ سۇعىنان جاسىرىنىپ، ءبىراز ۋاقىت ايالداپ، سولىعىن باسۋعا قۇلقى بار. ويتكەنى مىنا سايالى قاراعاي، ءشوبى بىتىك قۇيقالى جەر تاقىمىنداعى كۇرەڭ قاسقا اتىمەن ەكەۋىنە دە جاعىپ كەلەدى. ءبىر جۇما تىنىعىپ ىركىلسە تىڭايىپ، قوڭداناتىنداي.

بايلامسىز سىرداقتاعان ويدىڭ جەتەگىنە ىلىكسە دە قارسى ماڭدايداعى قولاتتىڭ ار جاعىنان سىزدىقتاعان ءتۇتىندى اڭدادى. «مۇمكىن، بۇلىڭ-سۇلىڭ كۇننىڭ رايىمەن جەر باۋىرلاي جەلىككەن شوكىم بۇلتتىڭ قايتا اۋەلەگەن جىڭىشكە سىزدىعى ما؟» دەگەن دە دۇدامالدىق كولدەنەڭدەدى. «جوق، مىناۋ تۇتىنگە كوبىرەك ۇقسايدى». سوڭعى بايلامىن بەكەمدەپ، ەركىنە جىبەرگەن اتىنىڭ تىزگىنىن قاعىپ، ءجۇرىسىن شيراتا ءتۇستى.

ءتۇتىن تاياۋ ماڭنان بىلىنگەنىمەن ارادا ءبىر شاتقالدىڭ جاتقانىن قوڭىر ءدوڭدى اينالعاندا اڭعاردى.

تالاي كۇنگى جالعىزدىق قاۋىپ-قاتەردى ۇمىتتىردى. مۇنداي شىڭ-قۇزدا جىلقى باققان قوس بولماسا، جالپى جۇرت وتىرا بەرمەيدى. سوندىقتان سەكەمال كوڭىلدىڭ ىعىندا كەتۋدىڭ قيسىنى جوق. بىرەۋ-مىرەۋ جولىعىپ، تىلدەسەتىندەي بولسا جوق ىزدەگەن مالشىنىڭ كەيپىنە اينالا قويماق.

اجەپتاۋىر تەرەڭ سايدىڭ تابانىنا قۇلداپ، كەزەڭگە قايتا كوتەرىلگەنىندە بارىپ، كيىز ءۇيدى كوزى شالدى. ءتۇتىن سول ۇيدەن بۋداقتايدى. ماڭىندا قىبىرلاعان مال كورىنبەيدى. وقشاۋ ورناتىلعان اتاعاش تا بوس.

كۇرەڭ قاسقاسىن اياڭداتقان قالپى كەلىپ، ەردەن ءتۇستى. اتىن بايلاپ، ۇيگە بەتتەدى. تىرشىلىك بەلگىسى جوق. اشەيىندە كەز-كەلگەن جىرتىق قوستان ۇشقاسا كەتەتىن قايقى قۇيرىق ارپىلداقتار دا ءىزىم-عايىم. ايتەۋىر، ىشتە وت جانىپ جاتىر.

– اسسالاۋماعالەيكۇم! – ماڭدايشاعا شەكەسىن سوعىپ المايىن دەپ، يىلە تابالدىرىقتان اتتادى.

– ۋاعالەيكۇماسسالام!

سالەمىن الاتىن بىرەۋدىڭ بولعانىنا قۋانىپ قالدى. 

ءتۇتىن مەن كۇڭگىرتتىك جايلاعان الاكوبەڭ ۇيدە ەشكىمدى تاپ باسىپ اڭعارماسا دا تىماعىن بوساعا جاقتاعى كەرەگەنىڭ كوزىنە ءىلدى.

– تورلەت.

ەندى باجايلاپ قارادى. ورتاعا وشاق قويىلىپتى، وعان اسىلعان قازان شىمىرلاي قاينايدى. اش وزەگىن شۋلاتىپ، ءيسى مۇرنىن جارا جونەلدى. التى قانات ورتاڭقول ءۇيدىڭ وڭ جاق تورىندە شالجيىپ، كەسكىنى كەلىسكەن اتان جىلىك ازامات جايعاسقان. بۇل كىرگەنگە شىنتاقتاعان جاستىعىنان كەۋدەسىن كوتەرىپ، مالداس قۇرىپ جايلانعانعا ۇقسايدى. مەيماندوستىق ۇنىنە ءىشى جىلىدى. ادىمداپ بارىپ، قوس قولىن ۇسىندى.

– ات-كولىك امان با؟

– شۇكىر. وزدەرىڭىز قۋاتتىسىزدار ما؟ – سويلەگەن قالپى ءۇي يەسىنىڭ جانىنان الشاقتاماي تىزە بۇكتى. تومەنگى جاقتا ءتۇتىننىڭ نوبايى سۇيىقتاۋ بايقالدى.

– امانشىلىق. سىرت پوشىمىڭ بۇرىن كورمەگەن ادامىما ۇقسايدى، الىستان كەلەسىڭ بە؟

ەسىككە بەتىن بۇرىپ جامباسىن جەرگە باسقاندا اڭدادى، بوساعا جاقتا ءبىر بويجەتكەن شوكيىپ وتىر. بۇعان مويىلداي كوزىن جالت ەتكىزىپ، توڭكەرە قارادى. جولاۋشى جىگىتتىڭ وزەگى وت قارىعانداي دۋىلداي جونەلدى. كەڭسىرىگىن كەۋلەگەن ەت ءيسى مەن ىشەگىن شۇرقىراتقان قوماعايلىق تۇيسىك ىدىراپ، ونىڭ ورنىن الدەبىر وزىنە دە بەيمالىم كۇي جايلاعانداي.

– الىستان، سىردىڭ بويىنان اتقا قونىپ ەم.

– م-م، قاشىقتان كەلەم دە. سەن ات باسىن تىرەگەن مىنا قاراتاۋدىڭ ءۇستىرتى ول ماڭنان ون كۇندىك جەر عوي.

جولاۋشى جىگىت ۇندەمەدى. جالعىز جورتقان تىرلىگىنە وپىندى ما، الدە قيسىنسىز اڭگىمەگە ۇرىنارمىن دەدى مە، ودان ءارى سۋىرىلىپ سويلەمەدى. جاۋىرىنىن سۇيەك توسەككە بەرىپ، اياعىن وشاققا قاراي كوسىپ جىبەردى. سۋىقسىراعان دەنەسى مازداعان وتتىڭ جىلۋىنا بالبىراپ، بەي-جاي كۇيى وتىرا بەرگىسى كەلدى. بۇل قۇلقىنا قاراي ءۇي يەسى دە تاقىمداپ ەشتەڭە دەمەدى. شىنى-اياقتىڭ تۇسىنداعى بويجەتكەننىڭ قاراشىعى نۇر شاشقانىمەن قاباعىندا كەيىس بار سياقتى. تەك وسى كەسكىن عانا كوكەيىندە ساۋالدىڭ سەلەۋەتىن كولبەڭدەتكەن.

جولاۋشى جىگىتتىڭ كوزى ءىلىنىپ كەتىپتى.

– مىرزا، ءجۇر، سىرتقا شىعىپ قول شايالىق، – دەگەن قوجايىننىڭ قوڭىرقاي ۇنىنەن وياندى. 

قارا تۇياعىنان ءالى كەتكەن ماستەكىدەي حال بايقاتقانىنا ىڭعايسىزداندى. بىراق بۇل بوساڭدىعىن اڭداتپاۋعا تىرىسىپ، ورنىنان شيراق كوتەرىلىپ، تىسقا بەتتەدى.

قىز قازاننان ەتتى شانىشقى تاياقپەن ءىلىپ الىپ، استاۋعا ءتۇسىرىپ جاتىر ەكەن.

ءۇي يەسى سوڭىنان ىلەستى.

كوك اسپاندى قارا تۇنەك قۇرساپ، دالانى الگىندەگىدەن دە كۇڭگىرتتەندىرىپ جىبەرىپتى. ىمىرت ءۇيىرىلىپ، كوز بايلانۋعا اينالعانداي. كۇرەڭ قاسقا دا شىلبىرىنا باسىن سۇيەپ، كىلگىرە مۇلگيدى. جانۋاردىڭ وتتاعانىنان ەمەس، بايلاۋدا تۇرىپ تىنىققانىنان تەز ءال جينايتىن قاسيەتى بار ەدى. وسى ءبىر سىرىن بىلەتىن يەسى ىشتەي ەلجىرەدى.

الپامسا دەنەلى قوجايىننىڭ جاس مولشەرى وزىمەن شامالاس سياقتى. قاقپاقتاي جاۋىرىنىنا لايىق اپاي ءتوس. قۇرىشتان قۇيعانداي سوم تۇلعاسىندا قىرىم ەت جوق. سۇڭعاق بويى مەن بولەك بىتىمىنە قاراي شيراق قوزعالادى. ون ەكى مۇشەسى جولبارىستىڭ تۇرقىنداي شالىمدى دا الىمدى ەكەنىن تانىتىپ، ادىرناداي كەرىلىپ-سوزىلاتىن قالپىن بايقاتادى.

– بۇل جەردە جىلقى باققان قوستاي نەگە جالعىز ءۇي وتىرسىزدار؟ –ابايسىزدا كومەكەيىن بۇلكىلدەتكەن ساۋالىن تەتكىپ ۇستاي الماي قالدى.

– نەگە دەرىڭ بار ما ... ءجۇر، اس ءىشىپ، الدەنىپ الالىق.

ەكەۋى ىشكە ەنگەندە ساتەننەن داستارحان جايىلىپ، استاۋ ەت سونىڭ ۇستىنە قويىلىپتى. قوس جىگىت ءوز ورىندارىنا مالداس قۇرا جايلاندى.

قوجايىن جانىنان كەزدىگىن شىعاردى. بۇل دا كىسەسىندە جۇرەتىن پىشاعىن قىننان الدى.

– ال، بۇيىرعان اس ەكەن، جەلىك. – ءۇي يەسى بۇعان توقپان جىلىكتى ۇسىنىپ جاتىپ، وڭىنە بارلاي ءبىر قارادى. جولاۋشى جىگىت ونىڭ جۇزىنەن اقايراڭ جولاقتاردى اڭدادى.

– «مىڭنىڭ ءتۇسىن بىلگەنشە، ءبىردىڭ اتىن ءبىل» دەگەن، نىسپىڭ كىم، ەلىڭ قايدان، ايتا وتىر.

– ەسىمىم – انيكە، ەل-جۇرتىم سىر وڭىرىندە.

– وردا جاقتان ەكەنسىڭ، باۋىرىم.

ەكەۋى سۇحباتتاسا استاۋداعى استى ءبىراز ەڭسەرىپ تاستادى. قىز داستارحانعا تايانباي الدەنارسەلەرمەن الدانىپ ءجۇردى دە ءبىر قاۋىم ۋاقىتتان سوڭ تومەنگى جاقتان جايعاستى. ءبىر-ەكى تال قابىرعانى الىپ، تالعاجاۋ ەتەيىن دەگەندەي ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن ەتىن سىدىرىپ جەدى.

اڭگىمە، جالپى، ەل جايلى وربىگەندىكتەن ءۇي يەسىنە مەيمانى، مەيمان جىگىتكە شاڭىراق يەلەرى بەيمالىم قالپى قالا بەردى.

– مىنا ولكەنى كىمدەر مەكەندەيدى؟ – اڭگىمەنىڭ الپەتىن انيكە ادەيى وسى وڭىرگە بۇرۋعا تىرىستى.

– بۇل ءوڭىر كىمگە پانا بولمادى دەيسىڭ؟ – قاباعىن ءسال كەرىپ، ەكىۇشتىلاۋ جاۋاپ قايىردى. – بىراق بارىنە وپا اپەرمەدى.

جولاۋشى «مۇنىسى قالاي؟» دەگەندەي بەتىنە باجايلاي ءبىر قارادى. ءۇي يەسى مۇنى قاساقانا اڭعارعىسى كەلمەگەندەي ءتوستىڭ كىرتىلدەك مايىن كەرتىپ اپ، اۋزىنا جونەلتەدى.

– كىمنىڭ ۇيىنە ءتۇستىم، كىممەن دامدەس بولدىم دەپ ايتام؟

– «جاپانداعى جاھان» دەسەڭ ات اياعى جەتەتىن ەل تاني بەرەدى.

– ءجون-اق ەكەن. – ءسوز ايالعىسى بولعاننان كەيىن عانا قوشتاعانداي، ايتپەسە اڭگىمەنىڭ ءمانىسىن كەلتىرمەدى. ەكەۋىنىڭ اس ءىشۋى عانا ۇيلەسىم تاپقانىمەن، ءسوز سىڭايلارى قيۋلاسا قويمادى. ىلعي شولاق قايىرىلىپ، ۇزىلە بەردى. مىنە، تاعى دا ەت شايناعان جاق پەن تاناۋدىڭ پىسىلى ەستىلەدى.

– وپاسىز جالعان قىزىعىنا دا باتىردى، شىجىعىنا دا سالدى، – دەدى ءبىر كەزدە سۇرەڭسىز تىنىشتىقتى بۇزىپ جاھان. – داڭققا دا بولەدى. اقىرى وپاسىزدىعىنا باسىپ، قىرىن اينالىپ بارادى. ءۇش ارمانىم بار. – قوڭىر داۋسى اۋەزدى ەستىلدى.

جولاۋشى جىگىت ىشتەي «اۋەلگىدەن وسىلاي بولۋى كەرەك ەدى-اۋ» دەپ، يەسىنىڭ لامىنە قۇلاعىن ءتۇردى.

 

... جاھان ون ۇشىندە جاۋعا شاۋىپ، ون تورتىندە نە ءبىر مەن دەگەن باتىرلاردى جەكپە-جەكتە دەگەلەك قاقتىرعان. اسىرەسە ماۋرەناحر جورىعىندا ماڭدايى جارقىراپ اشىلىپ، ايبىنى دا، ابىرويى دا اسقاقتاپ ەدى. ماڭعىلاي سۇبە ولكەسىندەگى دۋلات امىرلەرى بالا جىگىتتى قولپاشتاپ، ناساتىن اسىرا تۇسكەن.

وعان دەيىن ويىن قۇمار كوپ بالانىڭ ءبىرى ەدى. ءوزى قۇرالپى ۇلدارمەن كەشكە دەيىن شاپقىلاپ، ءۇي بەتىن كورمەيتىن. سوڭعى كەزدە تىڭنان ەرمەك تاپتى. جار قاباقتاعى كوك قارعانىڭ ۇياسىنان بالاپانىن الىپ قىزىقتايتىن. سوتاناق توپ بالا وزەككە جاقىنداعاندا-اق كوك قارعا قيقۋعا سالىپ، توبەلەرىندە شىرق ۇيىرىلەتىن. بۇلار ونى جاۋ شاپتىلاپ، قولدارىنداعى تاياقتارىن سەرمەپ، جاسىتاتىن. سوسىن، تىك جارقاباققا ورمەلەپ، قاپتاعان شۇرىق تەسىكتىڭ بىرىنە باشپايىنىڭ باسىن سۇعىپ، كەلەسى شۇقاناققا ءبىر قولىمەن ۇستانىپ، نازارى اۋعان ەندى بىرىنە قولىن يىعىنا دەيىن سۇڭگىتىپ جىبەرەتىن. ۋىسىنا جۇپ-جۇمساق قىزىل شاقا بالاپان ىلىككەندە قۋانىپ كەتەتىن.

كۇندە سولاي. جازىعى جوق قۇستاردىڭ بالاپانىنا بىقپىرتتاي ءتيدى. بىردە، الدىعا ەكى-ءۇش بالانى جىبەرىپ، ۇيرەنشىكتى ادەتىمەن جار قاباقتاعى شۇرىق تەسىكپەن ورمەلەپ بارا جاتىر ەدى. ار جاعى ەسىندە جوق.

ەسىن جيعاندا جىلامسىراعان اناسىنىڭ ءۇنى قۇلاعىنا شالىندى.  بىراق كوزىن اشا المادى. ءدال سونداي حالدە قانشا كۇن ازاپ شەككەنى بەيمالىم. ەرنىنە كوپىرتىپ اكەپ بىردەمەنى جاعادى، ارا-تۇرا قاسىقپەن الدەبىر جىلىمشى نارسەنى تامشىلاتا تامىزادى.

         كەيىننەن ءبىلدى. سويتسە ەكى بالا بىردەي بيىكتەن وماقاسا قۇلاعان. بۇلاردىڭ قاپەلىمدە جاردان ۇشىپ تۇسكەنىن كورىپ، وزگە كىشكەنە ۇلدار شۇپىرلەسە قاستارىنا جينالادى.

ەكەۋىنىڭ ءبىرى – بەكماحان تورە دە، كەلەسىسى – جاھان. كۇندە جار بەتىندە جارعاناتشا جابىسىپ تۇرا بەرەتىن كانىگى ىسمەرلەرگە نە بولعانىن سۋمۇرىندار تۇسىنبەي الەك. تەك بەكماحاننىڭ «قولىم، قولىم» دەپ زار قاققان ءۇنى ۇرەيلەرىن ۇشىردى. قايسىبىرى اۋىلعا قاراي تۇرا جۇگىردى.

         ۇلكەندەر كەلگەندە كىشكەنە ويىنپاز ۇلدار تىلدەن ايىرىلىپ، سۇلق جاتىر ەدى. كوپتى كورگەن كونەلەر «جىلان شاقتى» دەپ ۇيعاردى.

جىلاننىڭ ۋىن قايتارۋ ءۇشىن قازاقتار ەجەلدەن اتتىڭ تەرىن جانە بۇرقىراپ شىققان اق كوبىگىن پايدالاناتىن. سول سەبەپتى ءتورت اتتى قاتار بوز بوران شابىسپەن قان سورپا قىلدى. بوربايىنىڭ اراسىندا سابىندانعان اق كوبىگىن ساۋساقپەن سىلىپ العان بەتتە بالالاردىڭ اۋزىنا جاقتى. ال، ۇمادان تامعان تامشىعا ىدىس توسىپ، تاقىر شاپتان ساۋلاعان سوردى قاسىقپەن قىرىپ اپ جيناپ، ونى دا اۋىزدارىنا تامىزدى.

تارازدان بالگەر مەن باقسى الدىرتۋعا كىسى شاپتىردى. بىراق، بەكماحان تورە سول كۇنى ءجانتاسىلىم ەتتى.

ەكى-ءۇش تاۋلىكتىڭ شاماسىندا جەتكەن قۇشىناشتارعا مىنا ابىلەتكە قارسى ءبىر امالىن قاراستىرۋدى وتىنگەن. باقسى جىنىنا ءمىنىپ، بالگەردىڭ اۋليەلىگى ۇستاپ ايتقاندارى جىلان شاققان دەگەنگە سايدى. بىراق، ەشبىر بالا سول كوك قارعالاردىڭ ۇيا سالعان جار قاباعىندا ويناپ ءجۇرىپ، ونداي سۋماڭ ەتكەن ەشتەمەنى بايقاماعان. ەگەر بىرەۋى كورگەن بولسا، قايتىپ ول ارانى اتتاپ باسار ما ...

جاھان ازاپپەن ارپالىسىپ، ءىسىنىپ-كەبىنە ون كۇندەي جاتتى. اۋزىنا جىلقىنىڭ تەرىن قۇيۋ قاربالاسى ۇزدىكسىز جالعاستى.         اقىرى، كورەيىن دەگەن جارىعى بار شىعار، ءبىر كۇندەردە كوزىن اشتى. ءبارى «اللا، اللا» دەپ، ءتاڭىردىڭ راقىمىن سالعانىنا قۇلدىق ۇردى.

         كوپ ۇزاماي تۇلا بويى دومبىققان بالانىڭ بەتى بەرى قاراپ، جاعدايى وڭشالا بەردى. تەك جۇزىنە اق جولاقتار ءتۇسىپ، الاپەس بولعان ادامداي رەڭگە ەندى. بىراق بالا ونى ەرەن كورمەدى، بۇرىنعىسىنشا قۇلدىراڭ قاعىپ شاپقىلادى دا جونەلدى.

الايدا، سودان كەيىن كوك قارعالاردىڭ ۇياسىنا ەشكىم قيانات جاسامادى. ولاردىڭ قارعىسىنا ۇشىرامايىق دەپ، ءبارى اياقتارىن اڭداپ باساتىن بولدى.

ارادا ەكى جىلداي ۋاقىت ارالاپ، جاھان تارازدىڭ بازارىنا مال ايداسىپ بارعان. ادام ىعى-جىعى، مال ودان دا بەتەر. ءشارىنىڭ تىرلىگى بالاعا قىزىق تا جات بولىپ كورىندى. ءبىر قايران قالعانى – ادامداردىڭ تانىسىن-تانىماسىن سويلەسە كەتەتىنى. ءتىپتى كۇندە ارالاسىپ جۇرگەندەي. بىردە قاسىنا سالدە وراعان اق ساقالدى قاريا كەلدى. بۇل «اسسالاۋماعالەيكۇم» دەپ سالەم بەردى. سالەمىن العان بەيتانىس قاريا ءجون سۇراي باستادى.

– كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟

– بالەنشەنىڭ.

– قايدا تۇراسىڭ؟

– قاراتاۋدىڭ بويىن مەكەن ەتەمىز.

بەيتانىس ادام مۇنىڭ وڭىنە ءالسىن-ءالسىن قاراپ قويادى.

– جىلان شاققاننان ساۋ ما ەدىڭ؟ – دەدى الگى كىسى تىپتەن قايران قالدىرىپ.

– جىلان شاقپاعان سياقتى، بىراق جىلان شاقتى دەپ ايتادى.

– ايتقانى قالاي؟ – قاريا اڭتارىلا مۇنىڭ اۋزىنا ءۇڭىلدى.

– وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن بالالار كوك قارعانىڭ ۇياسىنان بالاپانىن الىپ وينايتىن ەك. بىردە جارقاباقتان قۇلاپ، سودان ەس-ءتۇسسىز اۋرىپ جاتىپ، ازەر وڭالدىم. ۇلكەندەر «جىلان شاقتى» دەپ، اتتىڭ تەرىمەن ەمدەپتى.  تارازدان الدىرعان بالگەر مەن باقسى دا تامىرىمدى ۇستاپ، جىلان شاققان دەگەن بايلام جاساعان.

تۇرەگەپ تۇرعان قاريا جۇرەلەپ وتىرا قاپ، مۇنى ەكى يىعىنان قاپسىرا ۇستادى. بەتىنە باجىرايا قاراپ، ءتىلى بايلانعان كۇيى بالانىڭ جۇزىندەگى اق جولاقتارعا شۇقشيا ءۇڭىلدى. ءبىر كەزدە بارىپ:

– سول جەردى ماعان كورسەتەسىڭ بە؟ – دەدى.

– كورسەتەيىن. اكەلگەن مالدى ساۋدالاپ بىتكەننەن كەيىن بىرگە ءجۇرىڭىز.

– ماقۇل.

ءجۇز قارالى جىلقى مەن ءبىر وتار قوي تەز ارادا وتە قويمادى. الگى بەلگىسىز قاريا دا بازارعا كەلۋىن ۇزبەدى. جاھانمەن تىلدەسىپ، ونىڭ توڭىرەگىندەگى ۇلكەندەرمەن دە تانىسىپ، شىعىسىپ الدى.

ونشاقتى كۇننىڭ شاماسىندا كىرەشىلەر ارتىنىپ-تارتىنىپ اۋىلعا جولعا شىقتى. ۋاعدالاسقانداي قاريا دا بىرگە ىلەسە ءجۇردى. ونى ۇلكەندەر جاعى قاۋمالاپ، سويلەسە كەلە ۇققانى، بۇل ادام يبن سينا ىلىمىمەن اينالىسادى ەكەن. جاھاننىڭ بەتىندەگى اق جولاقتاردى كورىپ، ول جولاقتار بۇل ىزدەپ جۇرگەن جىلاننىڭ ۋىنان قالعان ءىز ەكەنىن بىلگەن. ويتكەنى، كىتاپتا سولاي بولۋى ىقتيمال ەكەنى ايتىلعان. الگى ابىلەتتىڭ شاققانىنان كەيىن بىردە-ءبىر ءتىرى جان امان قالمايدى-مىس. اللانىڭ كورسەتەتىن جارىعى تاۋسىلماعاندىقتان شىعار، بۇگىندە مۇشەل جاستاعى بالا ءتىرى قالىپتى. الدە، شاشىراتقىسى ءتيدى مە ەكەن؟

بۇل كەز مامىر ايىنىڭ سوڭى بولاتىن.

اۋىلعا كەلگەننەن كەيىن قاريانى كوك قارعالار مەكەندەگەن جارقاباققا الىپ باردى. اقساقالدىڭ سۇراۋى بويىنشا وقيعانىڭ قاي تۇستا بولعانىن جانە ءبىر تاپتىشتەپ ايتىپ بەردى. سودان كەيىن وزدەرى قاريانىڭ قاسىندا بوگەلمەي، ونى وڭاشا تاستاپ كەتە بەرگەن. ول كوپ ۇزاماي اۋىلعا ورالىپ، ءبىر مارقانى وڭگەرىپ، قايتا كوك قارعالار مەكەنىنە جونەلدى. مارقانى اپارىپ باۋىزداپ، بۇيرەك مايى مەن قۇيرىق مايىن ءبولىپ الدى. ەكەۋىن دە بىلەمدەپ كەسىپ، ءار تىلىكتى جەكە-جەكە جالبىزعا وراپ، كوك قارعالار ۇياسىنىڭ اۋزىنا قويدى.

ونىڭ بۇل تىرلىگى جانىندا جۇرگەن ءبىرلى جارىم كىسىگە سولەكەت ءىس سياقتى كورىندى. بىراق، وقىمىستى ادامنىڭ امالى ءۇمىتسىز دە ەمەس. جۇمىرتقانى جاڭا جارىپ شىققان بالاپاندى جۇتىپ دانىككەن اجداھا مىنا جىلى-جۇمساقتىڭ ءيىسىن سەزىپ، ءىننىڭ اۋزىنا كەلۋى ىقتيمال. ونىڭ ۇستىنە بۇل كەزدە بالاپاندار قاراقاناتتانىپ، ۇيادان ۇشىپ تا كەتكەن. قازىر وبىردىڭ ازىق ەتەر قىلاۋى تاۋسىلىپ، بۇرلىعىپ تا جاتۋى مۇمكىن.

جالبىزعا ورالعان ماي ءىننىڭ اۋزىنا بولار-بولماس ءىلىنىپ تۇر. تۇمسىعىمەن تۇرتكەندە جەرگە قۇلايدى دا اش قۇلقىن ونىڭ سوڭىنان بىرگە ىلەسەدى.

يبن سينا ءىلىمىن سەرىك ەتكەن وقىمىستىنىڭ بۇعان ەش ءشۇباسى بولمادى. تەك جىپىرلاعان تەسىكتى مۇقيات، ءجىتى كوز الماي قاداعالاۋ كەرەك. بۇل جىلان كادىمگى شۇباتىلعان جىلاندارداي ەمەس، شورتان بالىققا ۇقساس، جەڭدى بىلەكتەي.

ونىڭ ۇستىنە كوك قارعالار جار قاباقتاعى مەكەنىنەن ۇشىپ، اشىق اسپان استىنا، توعايلارعا كەتكەن. مىنا ءىننىڭ اۋزىنا ءىلىندىرىپ قويعان ۇلپەرشەك مايعا ولاردىڭ ءدال قازىر كەدەرگىسى جوق. بۇل ويلاعان ءىستى ناتيجەلى اياقتاۋعا سەپتىگى تيەتىن دايەك.

ءتۇس اۋعاندا قاريا سىرتى توقىلعان ۇلكەن قىش قۇمىرانى ارقالاپ، اۋىلعا كەلدى. ەلدىڭ ءبارى وعان ۇدەرە قارادى. الگى ابىلەت قولعا ءتۇسىپتى.

– كافير نەمەنىڭ ءتۇرى قانداي ەكەن؟

– ابىلەتتى ارقالاۋدان تايىنبايدى ەكەن-اۋ، ءا-ءا ...

– مىنا بيىك قۇمىرانىڭ ىشىنە قالاي ۇستاپ سالدى دەسەڭشى؟

وسى تاقىلەتتەس ساۋال قويعانمەن ەشكىم ماڭىنا تاياي المادى.

– اقساقال، مۇنى نە ىستەيسىز؟ جاننان تۇڭىلگەننەن ساۋمىسىز؟ – دەدى ەلدىڭ ىشىنەن بىرەۋى.

– جانعا قاس ەكەنى – قاس. بىراق تاۋەكەلمەن ءىس بىتىرمەسەڭ، كەلەسى زاۋالدى جويا المايسىڭ.

– ول نەندەي زاۋال؟

– گۇلستان ەلىندە ايداھار شىعىپ، سۋدىڭ ءبارىن لاستاۋدا. ىزدەسەڭ ۇستاتپايدى، قاپيادا كىسىگە قاۋىپ توندىرۋدە. سۋعا بارعان بويجەتكەندەردى جۇتىپ قوياتىن كورىنەدى.

تۇرعانداردىڭ كوزدەرى اتىزداي بولىپ، ۇرەيلەرى ۇشتى.

– ءبىر سۇمدى ءبىر سۇمعا قارسى قولدانباق ويىم بار.

– قالاي قولداناسىز؟

– ايداھاردىڭ سارى ىزىنەن قالماي تاۋىپ، مىنانى سونىڭ جۇرگەن تۇسىنا جىبەرەمىز. ەكى اجداھا ءبىرىن-ءبىرى جۇتىپ، ولەدى.

سالدەلى قاريا سول كۇنى ەشتەڭەگە ايالداماي گۇلستان ەلىنە قاراي اتتانىپ كەتتى.

– مەنىڭ ەسىمنەن كەتپەيتىن جايت – وسى. – «جاپانداعى جاھان» ءبىر مەزەت ءتىلسىز بوگەلىپ قالدى. بۇل ۋاقتا قاراڭعىلىق دۇنيەنى تۇمشالاعان. ءۇي ىشىنە سەلەۋى ءتۇسىپ تۇرسىن دەدى مە ەكەن، قىز قوزداعان شوققا ءبىر-ەكى قۋ بۇتاقتى تاستادى. ول شىرت-شىرت سىنىپ، جانا باستادى. ءۇي يەسىنىڭ بەتىنە وتتىڭ شالىعى شاۋىپ، جۇزىندەگى اق جولاقتارى ساۋساقتىڭ سالاسىنداي تاربيىپ جاتتى. الدەن ۋاقىتتا اڭگىمە ارمەن قاراي جالعاستى.

 

... سۇمبىلە[1] تۋىسىمەن-اق الاڭداتاتىن نارسە – جىلقىنى جايلى قونىستا قىستان امان شىعارۋ. الداعى ءدالۋدى[2] جاۋىرىنعا ءۇڭىلىپ بولجاي بەرەتىن قازاق، شارۋاسىن دا، ونىڭ ىشىندە جىلقى جايىن كۇن ىلگەرى قاراستىرادى. بيىل دا سولاي ۇلكەندەردىڭ ۇيعارىمىمەن بەس قوسقا بولىنگەن جىلقىشىلار تابىندى وڭتۇستىك باتىسقا قاراي جايىپ، داريانىڭ كۇنگەي بەتىن قىستاپ شىقپاق بولىپ اتقا قوندى.

بەس قوستىڭ قىل قۇيرىقتىسىن دۇركىرەتىپ قۋىپ ايداماي، ءىلبىتىپ قانا وتىردى. سارجاق باتىر باستاعان توپ ءبىرىنشى قوسقا يە بولدى. قاراماعىندا 17 جىگىت بار. موڭكە ەكىنشى قوستىڭ باسشىسى. مۇنىڭ دا قاسىنا وڭكەي ساۋسىلداعان وننىڭ ۇستىندە نوكەر جيىلعان. بەستورسىق ءۇشىنشى قوستىڭ ۇلكەنى. قۇزىرى 15 ازاماتقا جۇرەدى. بۇلاردىڭ اراسىندا بوزبالا جاھان دا بار.

         ءدال وسىلاي قالعان ەكى قوستىڭ دا باسشىلارى بەلگىلەنگەن ەدى.

         بۇل جىگىتتەردىڭ ءبارى – «جىلقىشىلار» دەپ اتانعانىمەن، موعولستانعا قارايتىن دۋلات امىرلەرىنىڭ سايىپقىران ساربازدارى. مىنا قالىڭ مال ەرتەڭ جاۋعا شاباتىن باتىرلار مىنەتىن كولىك. سوندىقتان، جۇكتەلگەن جاپۋاپكەرشىلىك جوعارى. ءوزارا شارتتى تۇردە بولىنگەنىمەن بارلىعى ءبىر تۇتاس ەلدىڭ ادامدارى.

         قاپتاي ورگەن جىلقىدان جەر قايىسىپ، ۇلان-اسىر كوش باياۋ ءىلبىپ وتىردى. اسىقپاي جىلجىعان جۇرت، قاي جەرگە بارىپ تابان تىرەپ توقتايتىندارىن بولجالداپ كەلەدى. ول – قاراسپان تاۋىنىڭ ارعى قويناۋى، سەيحۋننىڭ باسى. الگى جەر جىلقىعا قولايلى، ادامعا جايلى – قىسى جۇمساق. ايتكەنمەن، اتتان تۇسپەي قىراعىلىق تانىتۋ – باستى قاعيدا.

         بەس قوس مەجەلى جەرگە جەتكەندە ارالارىن ونشا الشاقتاتپاي ارقايسىسى ءبىر ءدوڭدى يەمدەنە جايعاستى. ءتۇس اۋا ۇزەڭگىگە اياق ارتقان جىگىتتەر ورىستەگى مالدى بارلاپ، شاشاۋ شىققانىن جيىستىرىپ، تۇندە تابىننىڭ باسىندا تۇنەيدى. تاڭ اتىپ، ابدەن ساسكە بولعاندا قوسقا ورالادى. شايلانىپ، سۋلانىپ العان سوڭ اتتارىن وتقا جىبەرىپ، تىنىعۋعا جاتادى.

ءتۇس اۋا كەلەسى بەس جىگىت ارنايى سايلانىپ، جىلقىعا بەتتەيدى. ءسويتىپ الما-كەزەك كۇنەلتەدى. ال، كەزدەيسوق بالەنىڭ شەتى بىلىنسە، بارلىعى دۇرك كوتەرىلەدى. جانە، وزگە قوستاعى جىگىتتەرمەن كۇنبە-كۇن حابار الىپ، ءبىرىنىڭ جاعدايىن ءبىرى ءبىلىپ وتىرادى.

 جىلقىداعى بۇل كەز ساۋىققۇمار جىگىتتەر ءۇشىن جاننىڭ راحاتى. قىسىردىڭ ءسۇتىن ءىشىپ، قازى-قارتانى شەتىنەن كەرتىپ جەپ جاتادى. تاۋسىلمايتىن قىزىقتى اڭگىمە، حيسسالار دا شەرتىلەتىن تاماشا ۋاق. سوندىقتان، ءوزىن بارلىق قىرىنان تانىتا بىلگەن جاۋجۇرەك جىگىتتەر عانا مۇنداي موينى قاشىق شاراعا قاتىسىپ، شادىمان شاقتى ءوز كوزدەرىمەن كورمەك.

كەيدە سۇلتانداردىڭ ءوزى وسى جاۋاپتى ناۋقاندى اتقارىسۋعا اتقا قونىپ، جاز شىعا ەلمەن بىرگە جۇرتقا ورالادى.

قىتىمىر قىستىڭ قاقاعان ايازى قايتىپ، جىلىمىق ءبىلىندى. لەپتىڭ اسەرىمەن قوڭىر بۇيراتتاردى جاپقان كۇرتى قاردىڭ قابىرعاسى ويىلىپ، القانداي جەر اشىلدى. ول ەرتەڭىندە توقىمداي، كەلەسى كۇنى تالىستاي، ودان كەيىنگى كۇندەرى تەرلىكتەي بوپ جايىلا بەردى. وزەكتەردەگى سۋ تاسىپ، جەر-انانىڭ ەبىل-دەبىل اقتارىلعان شاعى.

ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ قوستان شىقسا، جىگىتتەردىڭ بارلىعى دابىرلاسىپ، الدەنە جايلى كەۋ-كەۋلەسىپ جاتىر ەكەن.

– داريانىڭ ار جاعىنا اۋىل قونىپتى.

– سىلاڭداعان قىز-كەلىنشەكتەردىڭ عانا قىلپى بىلىنەدى.

– بۇل نەندەي اۋىل بولدى ەكەن، ءا-ءا؟ – دەگەن تاقىلەتتەس ساۋالعا تولى ءسوز بىردەن ەلەڭ ەتكىزدى. ولار قاراپ تامسانعان جاققا جاھان دا مويىن بۇردى. مىنە عالامات، جەتى اتاسىنان بەرى بايلىقتىڭ قورى ۇزىلمەگەن ناعىز قارا كوك بەكزاتىلار عانا تۇتىناتىن قازدىڭ جۇمىرتقاسىنداي اپپاق اق وردالار ساپ تۇزەپتى. ماڭىندا قىزىلدى-جاسىلدى كيىنگەن ايەل بالاسى عانا كولبەڭدەيدى.

كەرمەدە اشەكەيلى ابزەلدەرى جارقىراعان ارعىماقتار بايلانعان.

جىگىتتەر قىمىز بەن ەتكە قاراماي، سىرتتا ءجۇرىپ الدى.

– سۋ تاسىپ كەتتى، مىنا داريادان قالاي ءوتىپ باردىق ەندى؟

– جايشىلىقتا بولسا، ءبىر ءسات تە بوگەلمەي، «قونىس قۇتتى بولسىن!» دەپ، جەتىپ بارار ەدىم.

قۋاقىلارى ءار ساققا قاشىرتىپ اڭگىمە ايتىپ، قىزىل ءتىلدى ءبىراز بەزەپ تۇردى. جاھان ولار سياقتى ەلىتپەگەندەي ءتۇر تانىتىپ، قوسقا قايتا ەندى. ەتتەن قاربىتا جەپ، قىمىزدان سىرەپ ءىشتى. سوسىن، ەرتەرەك اتىن قامداۋعا تىسقا بەتتەدى. بۇگىنگى كەزەك بۇلاردىكى.

بەلدەۋدەن ۇزىلمەيتىن سانداقتاردىڭ بىرىنە اياق ارتىپ، مىنگى اتتاردى ايداپ اكەلۋگە بەتتەدى.

– ءاي، جاھان، سەن بۇگىن ەرتە قوزعالدىڭ عوي، جايشىلىق پا؟ – باسىنداعى دالباي تىماعىن شىقشىتىنا ءتۇسىرىپ، الىعالي كۇلە ءۇن قاتتى. – الدە، داريانىڭ ار جاعىنداعى اۋىلدىڭ اجارى دەگبىرىڭدى الدى ما؟

جىگىتتەر قارقىلداي كۇلدى.

اتتاردى ايداپ اكەلدى دە اقتاڭگەر شابدارىن ەرتتەپ، جىلقى باعۋعا شىعۋدىڭ قامىن جاساپ قويدى.

ءتۇس اۋا بەس جىگىت اتقا قوندى. وزدەرى جىلقىعا بەتتەگەندەرىمەن كوزدەرى دە، كوڭىلدەرى دە جۇمباق اۋىلدىڭ ۇستىندە.

تابىنعا جەتكەننەن كەيىن جاھان وزىنە قاراستى جەتى ءۇيىردى تۇگەندەپ، ارالاپ شىقتى. قارا قاسقا ايعىر مەن بوز ايعىرعا بۇگىن باسقا كوزبەن قارادى. سوسىن داريانىڭ جاعاسىنا بارىپ، ءيىن-يىننەن قۋ قامىستى ورا باستادى. بويى اتتى ادامنان اساتىن قۇلا قامىستىڭ تۇلكى ءجۇن كۇلتەسى بۇرقىراپ، جەردە جال-جال بولىپ جاتتى. ونىڭ كولەمىن تەڭدەي قىلىپ، ءتورت بۋناققا بۋىپ تاستادى. سوسىن شابدارىن ءمىنىپ، جىلقىنىڭ شەتىندە قۇرىق سۇيرەتكەن جولداستارىنا قوسىلدى.

 بەلگىلى مەجەدە بەسەۋىنىڭ باستارى بىرىكتى.

– ونشاقتى بيە قۇلىنداپتى، – دەدى قاۋعا ساقال كارتامىس جىلقىشى.

– ءبىرلى-جارىم بولماسا بيىل ىشتاستاعاندارى جوق.

– ءبىر ايدىڭ شاماسىندا قوس تۇگەل قۇلىنداپ بىتەر، سوسىن اماندىق بولسا ات باسىن ەل جاققا بۇرامىز.

– شاشاۋ شىققانى جوق پا؟ – قاۋعا ساقال اڭگىمەنىڭ الپەتىن قايتا مالعا بۇرىپ اكەلدى.

– قار كەتىپ، جەر قۇيقاسى كورىنگەننەن كەيىن ۇيىرلەر ءبىر-بىرىنەن ۇزاپ جايىلاتىن بولدى.

– ەندى قىزعانىش ۇدەپ، ايعىرلاردىڭ قىدىڭدايتىن مەزەتى باستالۋعا شاق.

– ءتىپتى، قايسىبىرى ءۇيىرىن شىعانداتىپ ايداپ اكەتىپ، كوزدەن تاسالاناتىنى دا بار.

– ساق بولعان ءجون.

– قىراعىلىق قاشان دا قاجەت.

وسىلاي اجۇك-كۇجىك اڭگىمەلەسىپ، اركىم وزىنە تيەسىلى ۇيىرلەردىڭ ورىسىنە قاراي بەتتەدى. جاھان تىكەسىنەن تىك قارا قاسقا ايعىردىڭ ۇيىرىنە تارتتى. بارعان بەتتە جىلقىنى كەڭىنەن اينالىپ، جيىستىرا باستادى. ءۇيىر شوعىرلانعان كەزدە جانىنا قىر كورسەتە تايانعان ايعىرعا شالمانى تاستاپ كەپ جىبەردى. كەڭ دالادا ەركىن كوسىلگەنىمەن مىنگى جۋاس مال، موينىنا ارقان ىلىنگەننەن كەيىن بىردەن تۇرا قالدى. ونى نوقتالاپ اپ، ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى. ەندىگى بەت الىسى اق بوز ايعىردىڭ ءۇيىرى.

ۇيىرگە تايانباس بۇرىن قارا قاسقا ارعىماقتى قىزىل اعاشقا تاس قىپ بايلادى. سوسىن بەيتاراپ قالپى بوز ايعىردىڭ ۇيىرىنە اياڭدادى. جاۋ شاپقانداي قۋالاماي جىلقىنى جيىستىرىپ، قاپتالىنا تايانعان توقپان جال بوز ايعىرعا شالمانى ۇيىرە لاقتىردى. ابدەن جىرىندى بوپ العان بوزبالا ءمۇلت كەتپەدى. شالما ايعىردىڭ موينىنا ءتۇستى.

بوز ايعىر دا جۋاس ەدى. سارجاق باتىر جورىققا ءمىنىپ، بەلى بەرىكتىگىنەن تۇقىمىن الايىق دەپ ۇيىرگە سالعان. سودان بەرى تۇزدە ازىناعان ازۋلى ايعىر.

ەكى ايعىردى جەتەگىنە الىپ، بۋداق قامىس بايلانعان تۇسقا كەلدى. بۇل كەزدە قاس قارايعان ەدى.

اۋەلى قۇشاق تولار قوس بۋداقتى ارالارىنا ءبىر ادىمداي تاستاپ، ۇزىنىنان قويدى. قامىستىڭ كۇلتەسىن بىرىڭعاي جىبەردى. سودان كەيىن ءۇش كەزدەي قالدىرىپ، بەلۋارىنا تامان ەكى تۇسىنان ارقانمەن قازىقباۋ شالىپ بايلادى. ارقاننىڭ اراسى دا ءۇش-ءۇش جارىم كەزدەي عانا.

بوز ايعىردى اكەلىپ، بۋناقتىڭ ءبىرىن ۇستىنەن اسىرىپ تاستادى. كەلەسى قاناتى وڭ قاپتالىندا قالىپ قويدى. جۇك تەڭلەگەندەي قوس بۋناق قامىستىڭ ات ءبۇيىرىنىڭ بىردەي تۇسىنان كەلۋىن بايقادى. وسىدان كەيىن بارىپ، ارقاننىڭ ۇشىن اتتىڭ باۋىرىنان الىپ، بۋناققا وراپ اپ تارتپاداي تارتىپ بەكىتتى. سوسىن، ارقاندى اتتىڭ ومىراۋىنان دا، سانىنان دا اينالدىرىپ، ءشىلياداي شەگەندەدى.   

ءدال وسى امالمەن قارا قاسقا ارعىماقتى دا قامىس سالمەن قومدادى. بۇدان سوڭ ەكى اتتى پارلاپ، ارقانمەن بەلدەرىنەن تارتىپ وراپ، اجىراماستاي قوسارلادى. ەندى ازۋلى ايعىرلار بىرىنەن-ءبىرى وزباي نە الشاقتاماي قاتار جۇرەتىن بولدى.

وسىلاي ابدەن سايلانعاننان كەيىن، قوس ارعىماقتى جەتەگىنە الدى. ءتۇن قاراڭعىلىعىن جامىلىپ، داريانى جاعالاپ وتىرىپ، ارعى بەتتەگى جۇمباق اۋىلدىڭ تۇسىنا تاياندى. سول جەردە اقتاڭگەر شابداردى قىزىل اعاشتىڭ بىرىنە بايلاپ، ءوزى سال ارتىلعان قوس ارعىماققا ءمىنىپ، دارياعا قويدى دا كەتتى. تاسىپ اققان سۋ اعىزدى دا جونەلدى. جاھان ەكى اتتىڭ ورتاسىنداعى سالعا تىزەرلەپ، اتتاردىڭ ساۋىر تۇسىنا جايعاستى. قوس ارعىماقتىڭ ومىراۋلارى كوتەرىلىپ، ىلگەرى ۇمتىلدى. تاستاي قاراڭعى ءتۇن، قارا تۇنەك داريا ەشتەمەنى كورسەتپەي قاپ-قارا الەمگە ايداپ بارادى. اندا-ساندا پىرىلداپ قويىپ، قابىرعالى جانۋارلار جانتالاسا جۇزەدى. جاۋگەرشىلىكتە نە ءبىر سۇرگىندى كورگەن سەتەرلەر مىنا ابىلەتتەن سەسكەنبەدى. بىراق ءۇش ارقان بويى جەردە جاتقان جاعالاۋ جۋىق ارادا جەتكىزە قويمادى. قوس جانۋار جاندارىن جالداپ، ۇستىندەگى ادامنىڭ قۇلقىن پارمەنىنەن اڭعارىپ، تىنىمسىز ورشەلەنەدى. ارپالىسىپ ءجۇرىپ، ءبىر كەزدە ارعى بەتكە الدى دا شىقتى.

ءوز امالى مەن تاۋەكەلىنە ىشتەي ءسۇيىندى. دولىرىپ اققان دۇلەي داريادان وتسە دە كيىمى قۇپ-قۇرعاق، تەك شەكپەنىنىڭ شالعايى سۋعا مالىنىپتى. 

جاعالاۋدان ونشا الشاق ەمەس جۇمىرتقاداي اپپاق اق وردالارعا قوس اتتى پارلاپ مىنگەن جىگىت سالدىرتىپ جەتتى. ءۇي ىرگەسىنەن وقشاۋلاۋ بىتكەن جيدە اعاشىنا قوس ارعىماقتى قاڭتارىپ بايلاپ، الىپ قاشقان البىرت كوڭىلدىڭ جەتەگىمەن الشاڭداي باستى. قاساقانا شەتكى ۇيگە باس سۇقپاي، ورتاسىنداعى وردالاردىڭ بىرىنە بەتتەدى. كيىز ەسىكتى ءتۇرىپ، «اسسالاۋماعالەيكۇم» دەپ، كىرىپ باردى.

وڭ جاق قاپتالداعى ساندىقتىڭ ۇستىندە ماي شام جانىپ تۇر ەكەن. ورنەگى قانىق تەكەمەتتە ەسىك پەن توردەي جەردى الىپ، الپاۋىت اق تازى جاتتى. ودان باسقا جان بالاسى جوق. مۇنىڭ سىرىقتاي بويى مەن قاقپاقتاي جاۋىرىنىن كورىپ يت بوگدە ادامنان تايىندى ما ورنىنان تۇرىپ، قىڭسىلاي كەرىلدى دە جۇكتىڭ ۇستىنە ءبىر-اق ىرعىدى. جىلقىنىڭ جاق سۇيەگى مەن اق كۇمىستەن قاقتاپ جاساعان جيھاز ايبارىن سىرتقا تەۋىپ، ماي شامنىڭ ساۋلەسىمەن شاعىلىسادى. شىلتەرى توگىلگەن يراني شىمىلدىق توسەكتىڭ تۇرقىن تۇتاس كورسەتپەي ەكى جاعىنان جارتىلاي كولەگەيلەپ قالعان.

«نە دە بولسا سايات پەن ساۋىقتى جاقسى كورەتىن قوجايىنى بار شاڭىراققا تاپ كەلدىم-اۋ» دەپ ويلادى. ىلگەرى تاعى ءبىر ادىمداپ، ەندىگى قيمىلىنىڭ قالاي بولاتىنىن بىلمەي تۇرعاندا، سىڭعىر ەتكەن ءۇن تۋ سىرتىنان ەستىلدى. موينىن بۇرعانى سول، ەسىك اۋزىندا شولپىسى يىعىنا توگىلىپ، ءتومىلجي كۇلىمسىرەپ ءساۋلىم سۇلۋ تۇر ەكەن.

– قوش كەلدىڭىز، مىرزا! تورلەتىڭىز، – دەدى.

– ەسەنبىسىز، قالقا!

مىنا قىزدىڭ اپپاق ماڭدايىنان قۇيىلعان نۇردان ءۇيدىڭ ءىشى ودان ارمەن ساۋلەلەنىپ، جارقىراي تۇسكەندەي بولدى. ءتىلى تاڭدايىنا جابىسىپ، كومەيىنەن داۋىسى سىبىرلاي شىقتى. جاۋدىڭ جەر قايىسقان قولىن كورگەندە سەلت ەتپەگەن جۇرەگى اتقالاقتاپ، تىزەسى دىرىلدەيتىندەي.

سويتكەنشە قىز جيۋلى جۇكتەن ءتور كورپە الىپ، سول جاق قاپتالعا توسەدى دە ۇستىنە قوس جاستىق تاستادى.

– جايعاسىڭىز.

وسىنى ايتتى دا ءوزى سىرتقا بەتتەدى.

جىگىت مىنا اۋىلدى سىرتىنان كورىپ تاڭدانعانىنان بولەك، ىشىندەگى مىنا رايدى بايقاپ، ودان بەتەر ايران-اسىر كۇي كەشتى. «كىمنىڭ اۋىلى؟ نەندەي ادامدار؟ بەيمەزگىل ۋاقىتتا مۇندا نەعىپ كوشىپ كەلدى؟ ەر-ازاماتتارى قايدا؟» وسىنداي لەكىگەن ساۋالدىڭ قاۋمالاۋىندا ءجۇرىپ، شەكپەنىن كەرەگەنىڭ كوزىنە ءىلدى. قۇيرىق باسىپ جەرگە وتىرا كەتىپ، ەتىگىن سىپىرىپ، بوساعا جاققا تاستادى. ءبىر جامباستاپ سىرعىپ، سالۋلى ءتور كورپەنىڭ ۇستىنە قيسايدى. سول-اق ەكەن بويى بايسال تارتىپ، مامىق دۇنيە بالبىراتىپ الدى دا جونەلدى. ايتەۋىر ەرەكشە كۇي كەشىپ، ءتاتتى دە جۇمباق ءلاززاتتىڭ بۋىندىرۋىنا تۇنشىعىپ بارا جاتتى.

ءبىر ۋاقتا كيىز ەسىك تۇرىلە اشىلىپ، قولىنا اق داستارحان ۇستاعان الگى جۇمباق جان كورىندى. ونىڭ سوڭىنان تەگەنە كوتەرگەن جانە شىنى ۇستاعان ەكى ارۋ بىرگە ىلەسە ەندى.

– ارمىسىز، مىرزا! – دەپ، ءسال باستارىن تومەن سالىپ، سالەمدەستى.

– شۇكىر ...

جىگىتتىڭ جايعاسقان تۇسىنا داستارحان جايىلىپ، بويجەتكەندەر كول شەتىندە وتىرار اق شاعالاداي تىزىلە تىزە بۇكتى. سويتكەنشە، ءار نارسە ۇستاعان قالپى ورداعا جانە ءۇش-ءتورت ارۋ بۇرالا باسىپ كىردى. ءبارى ەرىندەرىن جىبىرلاتىپ سالەمدەسەدى دە، قولدارىنداعى زاتىن داستارحانعا قويىپ، شۇپىرلەي كەپ قونعان قۇستاي جايعاسا بەردى.

جاھان مىنانداي كەرەمەتكە ەسى اۋىپ، ەندى تازا ءتىلى بايلاندى. كوزى جاۋتەڭ قاعىپ، ءاربىر سۇلۋدىڭ كەيپىنە سۇراۋلى كەپتە ەمىنە قارايدى.

– قىمىز الىڭىز، باتىر، – دەدى بىرەۋى. بۇل العاشقى جولىققان بويجەتكەن ءتارىزدى، سويتسە، اۋەلگى كەزدەسكەن قىز ودان تومەنىرەك وتىرعان سياقتى. «شىنداپ ەسىمنەن جاڭىلعان شىعارمىن» دەپ ويلادى.

ءبىر-بىرىمەن سىڭقىپ سويلەسىپ، سىزىلا قيمىلدايدى. جىگىت «جامباسىم سىنعانداي سۇلاپ جاتقانىم ابەستىك بولار» دەپ، مالداسىن قۇرىپ، تىكتەنىپ وتىردى.

– قاي جاقتان كەلە جاتىرسىز؟

– داريانىڭ ارعى بەتىنەن.

– وندا ناعىز جۇرەك جۇتقان ەكەنسىز.

– اساۋ داريا مۇندايدا ەشكىمگە وتكەل بەرمەيتىن ەدى ...

– سىزدەردى سىرتتارىڭىزدان كورگەننەن كەيىن، شەشىنگەن سۋدان تايىنباستىڭ كەبىمەن بەرى وتە شىقتىم.

مۇنىڭ ءۇنى وجارلاۋ ەستىلدى مە، قىزدار دۋ كۇلىپ، ءبىر مەزەتتە بىرنەشە كۇمىس قوڭىراۋ سوعىلعانداي سىڭعىرلاي جونەلدى. «حور قىزدارى وسىنداي-اق بولار ...»

داستارحان سىقاپ تۇر، قۇستىڭ سۇتىنەن باسقانىڭ ءبارى تابىلادى.

قالىڭ قىزدىڭ ورتاسىندا ءازىل-قالجىڭمەن ۋاقىتتىڭ قالاي وتكەنىن اڭعارمادى.

– مىرزا ۇزاق جولدان شالدىعىپ كەلە جاتقان شىعار، توسەگىن جايلاپ بەرەيىك، – دەدى ءبىرى. بۇدان سوڭ جاھان اس قايىرىپ ەدى، دۇرك كوتەرىلگەن اققۋداي ارۋلار ورىندارىنان تۇرىپ، اكەلگەن زاتتارىن ارقايسىسى ءوزدى-ءوزى ۇستادى دا جونەلدى. ءاپ-ساتتە يەن ۇيدە جالعىز قالدى. ءتىپتى، جاڭاعىنىڭ ءبارى كورگەن تۇستەي. موينىن سوزىپ، توسەكتىڭ ۇستىنە قاراپ ەدى شىتىرالى قارعىباۋى شامنىڭ نۇرىمەن ارباسىپ، اۋەلگىدەگى ۇكى تازى جاتىر.

كيىز ەسىكتەن اش بەل، اپپاق ءوڭدى الگىندەگى ارۋ ىشكە ەندى.

– باتىر، كەزدىگىڭىزدى وزىڭىزبەن الىپ جاتساڭىز، ءبىر توسەك سالايىن.

توبەسىنەن بىرەۋ مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي، ەكى كوزى اتىزداي بولدى.

– باتىردىڭ كەزدىگى ءاماندا جانىندا جۇرمەيتىن بە ەدى...

ساندىقتىڭ تۇسىنان قۇس توسەك سالىندى. اتتان ءتۇسىپ، بەل شەشىپ ۇيىقتاماعالى جارتى جىلدان اسىپتى. بۇگىنگى كەشتەن لاززاتقا بولەنگەن جانى ودان سايىن راحاتقا قۇنىعىپ، بورپىلداق كورپەگە قويدى دا كەتتى. بەشپەنتىن شەشىپ، قىز دا جانىنا قيسايدى.

جۇماققا بەرگىسىز ءتۇن كوزدى اشىپ جۇمعانشا زىرقىراپ وتە شىقتى. تاڭ قۇلانيەكتەنگەندە جىلى توسەكتەن، سۇلۋدىڭ قوينىنان قيماي-قيماي ازەر تۇرەگەلدى.

وزىمەن ىلەسە تۇرعان بويجەتكەن مەيمانىنا قىمىز ساپىرىپ قۇيىپ بەردى. ەكى بىردەي ساپار كەسەنى توقتاماي جۇتقان جاھان سۇلۋ اجاردىڭ ارايىنا اربالىپ، انتەك بوگەلدى. تىرسەگىنە تۇسكەن توقپاقتاي قوس بۇرىم، بوتالاعان قاراقات كوز، البىراعان قىپ-قىزىل ەرىن «مەنى قالاي قيىپ كەتىپ باراسىڭ؟» دەيتىندەي.

– مەنەن سىزگە ءبىر بەلگى بولسىن.

قىز جانىنان شىعارىپ، قىپ-قىزىل جىبەك ورامالىن جاھانعا ۇسىندى. 

ماڭدايىنان ءوپتى دە كىلت بۇرىلىپ، تابالدىرىقتان اتتادى. اق تازىنىڭ اق كۇمىسپەن بەزەنگەن توسەكتەن سەكىرىپ تۇسكەنىن جاۋىرىنىمەن سەزدى.

جۇلدىز سيرەپ، اسپان استى بوزارعان. قاڭتارىپ بايلاعان قوس پىراعى ورنىنان تابىلدى. مۇنىڭ قارالدىسىن بايقاپ، جارىسا وقىراندى.

– جانۋارلارىم-اي... – اۋزىنان وسى ءسوز قالاي شىققانىن اڭعارمادى. ويتكەنى، «ەر جولدىسىنان ات جولدىسى جاقسى» دەگەن قاعيدا كوكەيىندە سايراپ تۇر ەدى...

قارا قاسقا مەن اق بوزدىڭ اراسىنداعى سالعا جۇرەلەپ وتىرىپ، تىزگىندى ءسال بوساتقان ەدى، قوس ارعىماق جەلقايىقتاي ەسە جونەلدى. سول قالپىمەن ىركىلمەي دارياعا قويدى دا كەتتى.

قىزىل اعاشقا بايلاعان شابدارى دا ەلەڭدەي قارسى الدى. شابدارعا اۋىسىپ ءمىنىپ، قوس ايعىردى جەتەلەپ جىلقىعا تارتتى. تابىنعا تاقاۋ بارىپ، قارا قاسقا مەن بوز ايعىردى سالىن سىپىرىپ اپ ۇيىرىنە قويا بەردى.

ءوزى جىلقىنىڭ نوبايىن بايقاعان سوڭ، قوسقا بەتتەدى. ۇيقى قىسىپ كەپ، ىشىككە ورانعان قالپى ىرگەگە قيسايعان. ابىر-دابىردان وياندى.

– قاپ، اتتەگەن-اي، تىم بولماسا جوندەرىن دە بىلۋگە جارامادىق.

– جاۋ تۇسىرگەن وڭشەڭ باتىر جيىلىپ، ارعى بەتكە وتە المادىڭدار ...

– قالاي ءبىر تۇندە ءىزىم-عايىم كوشكەن دە كەتكەن ...

مىنا اجۇك-كۇجىك اڭگىمەنى ەستىگەننەن ەرىكسىز ورنىنان اتىپ تۇرىپ، سىرتقا ۇمتىلدى. مىنە، قىزىق، اق جۇمىرتقاداي تىزىلگەن اق وردالار جوق.

– ءاي، جاھان، نەگە اۋكەڭ سالبىراي قارادىڭ؟ قۇلقىڭ شاپقانمەن ىرقىڭ جەتپەي ءۇيدى اينالدىڭدار دا قالدىڭدار. – الىعالي ءبىر جاعى وكىنە، ءبىر جاعى سەرىكتەرىنىڭ نامىسىنا تيە ءتىل قاتتى.

جىگىت جان قالتاسىن قارمانىپ، قىزىل جىبەك ورامالدى سۋىرىپ الدى.

ءبارى ونىڭ قولىنداعى جەلمەن الاۋداي جەلبىرەگەن شىتقا ەمىنە قارادى.

وسى تۇستا جاھاننىڭ باتىلدىعىنا سۇيىنگەن انيكە ورنىنان قوزعالاقتاپ، جوتكىرىنىپ قويدى.

         – ەسىمنەن ۇنەمى كەتپەيتىن ەكىنشى جايت وسى.

         شىنىندا دا كوڭىلگە قونبايتىن جۇمباق ۋاقيعانىڭ جايى انيكەنى اقىلىنان الجاستىرىپ وتىرعاندا، ءۇي يەسى ۇزاق-سونار اڭگىمەسىنىڭ كەلەسىسىنە كوشكەن ەدى.

 

... جەتە[3] امىرلىگىنىڭ حانى قىزىر قوجا ولگەننەن سوڭ ونىڭ ورنىنا شاكي جاھان، شەرعالي، شاح جاھان دەگەن ۇلدارى بىرىنەن كەيىن ءبىرى حاندىق ەتتى. بىراق امىرلىك ىشىندەگى ءوزارا تالاس-تارتىس، باقتالاستىق ورشىمەسە باسەڭدەگەن ەمەس. وسىنى اۋەلدەن بايقاپ، الدەنارسەدەن دامەتكەن جيەندەرى –  (قىزىر قوجانىڭ قارىنداسىنان تۋعان) شاعاتاي اۋلەتىنەن شىققان ءۋايىس بۇل كيكىلجىڭگە بىلەك سىبانا ارالاسىپ، ايقايعا سۇرەڭ قوستى. اقىرىندا ناعاشىسى شاح جاھاندى ءولتىرىپ، ءوزىن حان جاريالادى. اۋەلدەن كوكسەگەنى دە وسى ەدى.

كوپ ۇزاماي ساۋران شاھارىنىڭ امىرىنە موعولستان ۇلىس بەكتەرى مەن بەكزادالارى باستاعان توپ كەلىپ، سۇيىكتى بايبىشەسىنەن تۋعان توعلاڭ-بەگىمدى ءۋايىس حانعا ءۇشىنشى بايبىشەلىككە سۇراعان. ساۋران ءامىرى جىلى جىميىپ، ول قىزىنا سامارقان ءۋاليى قۇدا ءتۇسىپ قويعانىن كولدەنەڭ تارتتى. اڭگىمە سونىمەن دوعارىلىپ، بەكزادالاردى قوشامەتتەپ كۇتىپ، ەرتەڭىندە جولعا سالعان. بىراق كوڭىلىنە قىپىل ەنىپ، قىزىن كوپ ۇزاتپاي ناعاشى جۇرتىنىڭ بيلىگىندەگى ماۋرەناحر ولكەسىنە اتتاندىرىپ جىبەرگەن. الايدا وسى جاسانعان كەرۋەنگە الدەكىمدەر تۇتقيىلدان لاپ قويىپ، اسىل قازىنا مەن مول ولجانى وپ-وڭاي اكەتپەك قامعا كوشكەن.

ۇزىن جولدىڭ بويىندا توسىپ العان بەيمالىم جاساق حانشايىمدى قاۋمالاعان جانىنداعى كۇتۋشىلەرى مەن نوكەرلەرىن بىقپىرت تيگەندەي سابادى. كەنەت ويلاماعان تۇستان اق بوز ارعىماققا مىنگەن الدەبىر قىز وڭتۇستىك شىعىسقا قاراي اتقان وقتاي اتىرىلدى. اۋلەكى ىستەرىنە ەلىككەن اتجالمانداي جۇلىمىر جىگىتتەردىڭ جيىرما شاقتىسى سوڭىنان تۇرە قۋدى.

مىنا كۇتپەگەن وقيعاعا ءسال ابدىراپ قالعان باسقىنشى توپتىڭ وزگەلەرى ەسىن جيعانشا، جانە ءبىر الاياق كەر اتتى بەيمالىم ادام باتىسقا قاراي قۇيعىتا جونەلدى. ونىڭ سوڭىنان ەكى-ءۇش قۋعىنشى ىلەستى.

ءۋايىس حاننىڭ جىگىتتەرى اق بوز اتتاعى قىز توعلاڭ-بەگىم دەپ توپشىلادى.

مىنا كورىنىستەن كەيىن ىزبارى بەتىنە شاپقان جاساق كەرۋەننىڭ وزگە ادامدارىن قويشا ءيىرىپ، قارسى كەلگەن ءبىر-ەكەۋىن شانشىپ ءولتىردى. قالعاندارى ءلابباي قاعىپ، ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا جۇرۋگە بەيىل بولدى.

دۋلات امىرلەرىنىڭ سىر بويىنداعى تاپسىرماسىن تىندىرىپ، قۇباقان اتىمەن سالدىرتىپ كەلە جاتقان جاھان جىڭعىلدىڭ اراسىمەن ۇباق-شۇباق شاپقان سالت اتتىلاردى سونادايدان كوزى شالدى. الاياق جىلقى ورشەلەنە وق بويى ۇزاعان. سوڭىنداعى ءۇش قۋعىنشى جاق تارتىپ، الدىلارىنداعى كوزدەگەن نىسانالارىنا تيگىزە الماي الەك.

جىگىت قۇباقاننىڭ تىزگىنىن تەجەپ، ولاردىڭ مىنا ارەكەتىنە ءبىراز قىزىقتاپ قاراپ تۇردى دا، جالعىز بەيشاراعا ارا تۇسۋگە ۇمتىلدى. كيىكتەي ورعىعان قۇباقان قۋعىنشىلارعا تايانىپ قالدى. بىراق ول قىزىل كوز بالەلەر وزدەرىنە بىرەۋدىڭ توسىننان شۇيلىككەنىن اڭعارماي، ىلگەرىدەگى ىلدىرمەي بارا جاتقان قاشقىنعا كوڭىلدەرى اۋعان.

سويتكەنىنشە بولماي جاھان الگى تىزبەكتىڭ سوڭىنداعى سالت اتتىنىڭ تۇسىنا تاقاۋ باردى. بەيساۋات جاندى ەندى بايقاپ جالت بۇرىلعان ول قۇرىش بولاتتان قۇيىلعانداي بالۋان دەنەلى، ايعىز ءجۇزدى جىگىتتىڭ قايدان تاپ كەلگەنىن بولجاي الماي ابدىرادى. جاھان ويلانباستان ونى شوقپارمەن تىزەنىڭ تۇسىنان سالىپ جىبەردى. جانىنا باتقان سوققى بەيشارانى ەر ۇستىندە قاڭعالاق ويناتىپ، ءاپ-ساتتە توپ ەتكىزىپ جەرگە جۇلىنداي ۇشىردى.

جاھان ەندى كەلەسىسىمەن قۇيرىق تىستەستى. الگىنىڭ باسىنا وراعان سالدەسىنىڭ ۇشى شۇباتىلىپ، دالاقتاي جەلبىرەيدى. قاپتالىنا جۋىقتاعان قاۋىپتى اڭعارمادى. تەك جەرگە ۇرشىقتاي ءۇيىرىلىپ، توبەسىمەن شانشىلعانىن بىراق ءبىلدى.

الدىندا ساداعىن تارتۋعا وڭتايلانىپ، ۇرىمتال تۇسىن ىزدەگەن تارعىل اتتى بىرەۋ بار. نازارىن ودان اسىرىپ قاراپ ەدى، الاياق كەر ات ءوز اۋانىمەن زىرقىراي شاۋىپ بارادى. ۇستىندەگى ادام بوزبالاعا ۇقسايتىن سىڭايلى، سىرتقى قىلپى تالدىرماشتاۋ كورىندى.

بۇل تاقىمىن ءسال قىسىپ، قۇباقانعا ەمەۋرىن ءبىلدىرىپ ەدى، جاق ۇستاعان جاساققا توپەلەتىپ الىپ جەتتى. اتىنىڭ باسى ونىڭ ۇزەڭگىسىنىڭ تۇسىنا ىلىككەندە ء«اي، كىمسىڭ؟!» دەدى. اناۋ وقىس ۇنگە جالت قاراعاندا توپشىدان قاعىپ جىبەردى. جامبى تيگەن اسىقتاي شىر كوبەلەك اينالىپ، جەرگە بىلش ەتە قۇلادى. نە بولعانىن تۇسىنبەگەن قالپى توپىراققا كومىلىپ قالا بەردى.

جاھان ء«شۇ-ۋ» دەپ، الاياق كەر اتتىنىڭ سوڭىنان سالدى. قۇباقان بۇكتەتىلىپ، جازىلىپ، ورشەلەنە ەكسىمدەندى. الگىندەگى توپ جىڭعىل اۋدەم قالىپ، ەكەۋى بۇيرات-بۇيرات جازىققا ويىسىپ بارادى. ءبىر جۋساندى بەتكە كەلگەندە الاياق اتتىڭ باسقان ىزىنە ىلىكتى.

– توقتا، تارت تىزگىنىڭدى! – دەپ ايقايلادى. – قورىقپا، قۋعىنشى جوق.

ءوزى دە سوڭىنا ارەدىكتە قاراپ كەلە جاتقان سالت اتتى، الدەقانداي جاردەمشى پايدا بولعانىن اڭداعان. سوندىقتان تاقىمىنداعى كەر اتتى جەر اپشىسىن قۋىراتىنداي شابىسىنا سالماي، تىزگىنىن ىرىككەن.

جاھان قاتارلاسا بەرىپ، شاۋجايىنان الدى. سول كەزدە ات ۇستىندەگى ادامنىڭ وڭىنە قاراپ، ايران-اسىر كۇي كەشتى. مىناۋ ءوزى ويلاعانداي جىگىت ەمەس، ەر ادامشا كيىنگەن بويجەتكەن. قاسى قيىلىپ، باداناداي كوزدەرى ۇركە جاۋتاڭدايدى.

 اتتارىنىڭ ارىنى باسىلىپ، اياڭعا كوشكەندە جىگىت:

– جول بولسىن، حانىم! – دەدى، مۇنىڭ جاي ادام ەمەس ەكەنىن اڭعارىپ.

– ايتسىن!

– مىنالار نە ءۇشىن شۇيلىگىپ ءجۇر؟

قىز بولعان ۋاقيعانىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن ايتىپ بەردى.

– بۇلار ءۋايىس حاننىڭ كىسىلەرى بولسا كەرەك. – قايرانى تاۋسىلا اڭگىمەسىن ءۇزدى. – تۇتقىندا قالعان ادامداردى قالاي قۇتقارامىن؟

– الاڭداما، ءجونى بولار. ەڭ باستىسى ءبىر قاتەردەن ءوز باسىڭدى اراشالاپ قالدىڭ.

– ادامدارىمنان، نوكەرلەرىمنەن اجىرادىم. جۇرەر جولىمدى بىلمەيمىن، سوندىقتان باسىمنىڭ قايدا قالاتىنى ازىرگە بەيمالىم.

– ولاي دەمە، حانىم. مەن سەنى قانداي جاۋدان بولسا دا امان ساقتاپ قالامىن، تەك ... ماعان كۇيەۋگە شىق.

قىز ەر ۇستىندە وكسي جىلادى.

– ءبىر بالەدەن قۇتىلعانىممەن، ەكىنشى ارانعا ۇرىندىم.

ەكەۋى اياڭداپ، قاۋلاي وسكەن قامىستىڭ ءيىن-ءيىنىن قۋالاپ ءجۇرىپ كەلەدى.

– مىنا جەردە ساق بولماساق، جولبارىس بارىن بىلەرسىڭ.

– مەن ەندى ەشتەمەدەن قورىقپايمىن.

– قورىقپايتىنىڭدى بايقادىم، ساقتانۋدىڭ قاجەت ەكەنىن عانا ەسكە سالدىم.

ەكەۋى ءبىر ۋاقتا داريانىڭ شەتىنە ىلىكتى. اتتان ءتۇسىپ، ءۇن-ءتۇنسىز اققان تەڭىزدىڭ تۇسىنا كەلدى.

– ءسىز ارى بارا تۇرىڭىز، مەن جۋىنىپ الايىن، – دەدى بويجەتكەن.

– ماقۇل، حانىم.

ەكى اتتى جەتەلەپ، كەرى بۇرىلدى. بەلى سۋىسىن دەپ ايىلدارىن بوساتىپ، بايلايتىن كولەڭكەلى اعاش ىزدەدى.

ات موينىنان اسىرىپ قىز جاققا ءبىر قاراعاندا ول سىرت كيىمىن شەشىنىپ، دارياعا بەتتەپ بارادى ەكەن. «مەنەن قىسىلار، قاشىعىراق كەتەيىن» دەگەن ويدىڭ سۇرەسىمەن سونادايداعى اعاشتارعا بەتتەدى.

ماۋەلى جيدە اعاشىنىڭ كولەڭكەسى جانعا جايلى ەكەن. قوس اتتى بايلاپ، جۇمباق قىزدىڭ تاقىمىنداعى الاياق كەردىڭ اۋەلى تۇرقىنا، سوسىن ابزەلدەرىنە نازارىن اۋداردى. تۇقىمى بولەك جۇيرىك مال ەكەنىن باعانا شابىسىنان كورگەن. ال، ۇستىندەگى ەر-تۇرمانى مىڭنىڭ ءبىرى يەلىك ەتەتىن نارسەلەر ەمەس. تەك حان مەن بەكزاداعا عانا تيەسىلى، سولاردىڭ عانا قولى جەتەتىن كۇمىستەپ، اسقان شەبەردىڭ جاساعان نارسەلەرى. سوندىقتان بۇل قىزعا قادالاتىن سۇق، ۇمتىلاتىن دۇشپان كوپ.

ءوز ويىمەن ءوزى ارپالىسىپ تۇرىپ، ءبىراز ۋاقىت ءوتىپتى. داريا جاققا مويىنىن سوزىپ قاراپ قويدى، بارۋعا باتا المادى. ءبىر كەزدە «وسىنشاما ۋاقىت شومىلا بەرە مە؟» دەپ، جاعالاۋعا كەلدى. ەشكىم جوق. سىرت كيىمى سول قالپى جاتىر. ال تىلسىم داريانىڭ بەتى شىمىرلاپ، تەرەڭنەن ۇساق-ۇساق بۇرشىكتەر بايقالادى. «الدە، دارەتكە بارىپ ءجۇر مە؟» ءدۇدامال حالدە توڭىرەكتى نازارىمەن شولىپ شىقتى. ەشكىم كورىنبەيدى. سوسىن تىلسىم تەڭىزدىڭ بەتىنە قايتا ءۇڭىلدى. جاڭاعى شىمىرلاپ جاتقان بۇرشىكتىڭ اراسىنان قىزعىلتىم رەڭ بىلىنەتىندەي. ەندى سوعان ەڭسەسىن سالا تۇقيدى. كەنەت سۋدىڭ بەتى تومپايىپ كوتەرىلىپ، كۇنمەن شاعىلىسا ۇلكەن قارا جون كورىندى. قوس كەزدەي جالى ايبالتانىڭ جۇزىندەي جارقىرايدى. دەرەۋ ساداعىن الىپ، شىرەنە تارتتى. ەكىنشى جەبەنى دە جىبەرىپ ۇلگەردى. بىراق ونى ەرەن سانايتىن ناحان نەمە جوق، جايىن داريانى ءبىر تولقىتىپ تەرەڭگە سۇڭگىدى دە كەتتى. بۇل، وكىنىشتەن «قاپ» دەپ، سانىن ۇرىپ قالا بەردى.

 

– مىنە، وسىنداي ارماندا كەتكەن ءۇش نارسەم بار.

– ءيا، وكىنەتىندەي-اق جاي ەكەن. – انيكە شىنىندا دا قىنجىلىس ءبىلدىردى.

– انا، ءبىلىمدار اقساقالدىڭ اتى-ءجونىن سۇراماپپىن. جۇمباق اۋىلدىڭ جايىن بىلمەپپىن. قولىما ءوزى قونعان حاننىڭ قىزىنان قاراپ تۇرىپ ايىرىلدىم.

ءۇيدىڭ ءىشى كۇڭگىرتتەنگەن ۇستىنە كۇڭگىرتتەنىپ، الاكوبەڭ رەڭگە بوگىپ تۇر. وشاقتاعى الگىندە الاۋلاپ جانعان وت قوزداپ، شوققا اينالعان. ءۇي يەسى تەرەڭنەن دەم العانداي بولدى.

– سول حاننىڭ قىزىنىڭ باسىنداعى ءحال تۋرا مەنىڭ قارىنداسىمنىڭ باسىنا ءتۇسىپ تۇر. ەرتەڭ اراشالاپ الىپ قالا الام با، الا المايمىن با – ءبىر قۇدايعا ايان.

– ءتونىپ تۇرعان نەندەي حيكمەت؟

– ەجەلگى بىتىسپەس وشپەندىلىك.

– بىرگە بارايىق.

– ول – ەكەۋدىڭ شاماسى جەتەتىن شارۋا ەمەس.

جولاۋشى ەندى تومەنگى جاقتا وتىرعان بويجەتكەنگە قارادى. وشاقتاعى قايىڭ شوعىنىڭ لىپىلداعان الاۋى جۇزىنە شاۋىپ، قىزارتا نۇرلاندىرىپ جىبەرگەن ەكەن.

وشپەندىلىك پەندەلىك قىزعانىشتان وربىگەن ءشيلى جاراعا اينالعان. ون ءۇش جاسىنان جاۋعا شاۋىپ، باتىرلىعى اسقان جاھاننىڭ سوڭىنان ءبىر رۋلى ەل ەرەتىن ءجونى بار ەدى. ءامىر تۇقىمىنان تاراعانىمەن جالعىزدىعى ءۇنىن شىعارماي، باتىرلىعى جاۋعا شاپقاندا عانا قاجەت امالعا اينالىپ، ءوزى اشەيىنگى وجار كەيپىندە كورىنگەن دە قويعان. مىقتىمسىعان بيلەر مەن بەكزادالار ەندى جالعىز قارىنداسىن ءۋايىس حاننىڭ جاماعايىنى مەسقارىن ءالى سۇلتانعا اپەرمەكشى. سويتسە عانا بۇل قازىرگى اتاقونىسى شىڭعىربايدى جايلاپ قالا بەرمەك. ونداي بايلامعا كەلمەسە مىڭعىرعان جىلقىسىن شاۋىپ، ءوزىن مەكەنىنەن قۋىپ، قارىنداسىن كۇشپەن تارتىپ الماق.

انيكە سۇلتان ومىرلەرىنىڭ ۇقساستىعىنا تاڭدانبادى، پەندە قۇلقىنىڭ بارلىق جەردە بىردەي بولاتىنىنا قايران قالدى. وي ۇستىندە وتىرىپ:

– قيامەتتى ءبىر كىسىدەي كورگەن ەكەنسىڭ، شاماسى، جاسىمىز دا قارايلاس شىعار، قۇرداس دەسەم ايىبى بولماس، – دەدى.

– ەش سوكەتتىگى جوق.

– ولاي بولسا ءوز جايىمنان قىسقا قايىرىپ ايتىپ بەرەيىن.

جاپانداعى جاھان بەيقام قالپىندا مۇنى ءۇنسىز تىڭدادى.

– جوشىنىڭ ۇرپاعى تاققا مۇراگەر بولعانى ءۇشىن ءبىرىنىڭ باسىن ءبىرى جۇتقانى جالپاق جۇرتقا ءمالىم. قانشا زامان اينالىپ تۇسسە دە وسى قاسىرەت بيلىك توڭىرەگىندەگىلەردى يەكتەپ كەتپەدى. وسىنداي سەبەپپەن باسىنا قاتەر تونگەندە كوپتەگەن سۇلتاندار پانا ىزدەپ، ءبىر قيىردى ءبىر قيىرعا قوستى. الدا-جالدا بارعان جەرىنەن سايا تاۋىپ، اياعىنا نىق تۇرسا – كوكەيىنەن كەتپەيتىن حان تاعىنىڭ تاقسىرەتىن تارتىپ، تۋعاندارىنا دەگەن كەگى اسقىنداي تۇسەتىن. سوسىن، سول كەك قايتادان ۇزىن جولدىڭ بويىندا سابىلتاتىن.

ارىدەن باستالعان اڭگىمەنىڭ جەلىسى ءۇي يەسىن باۋراپ، ءبىرتىن-ءبىرتىن يىرىمىنە تارتا بەردى.

... سونداي بەكزادانىڭ ءبىرى توقتامىس ەدى. ول – التىن وردانىڭ ىشىندەگى وزىنە تونگەن قاتەردەن كۇن ىلگەرى باس ساۋعالادى. سامارقانعا قاشىپ بارىپ، ءامىر تەمىردىڭ قولتىعىنىڭ استىنا ەندى. بۇل ۋاقىتتا بيلىكتىڭ ءدامىن تاتىپ، قاراقاناتتانعان ءامىر تەمىردىڭ ويى مۇلدە باسقا. ىرگەسىندە جاتقان كورشىلەس ەل – اق وردا مەن موعولستاندى جاۋلاپ، قارا باسىنىڭ قۇزىرەتىن اسىرا ءتۇسۋدى كوكسەدى. سوندىقتان، توقتامىس سياقتى سۇلتاندى قۇشاق جايا قارسى الدى.

مەيماندوستىقتىڭ سىرى كوپ ۇزاماي اشىلدى. قۇلقى كەتىپ، اڭسارى اۋعان «بايتاق جۇرتقا يەلىك ەتسەم» دەگەن ويىن ءبىلدىردى. نيەتىنە تەزىرەك جەتۋ ءۇشىن، توقتامىسقا مۇزداي قۇرسانعان مىڭعىرعان قول بەرىپ، اق وردا ەلىنە – ۇرىس حانعا قارسى ايداپ سالدى. «ىزدەگەنگە – سۇراعان» دەگەن وسى شىعار. توقتامىس تەلپەگىن اسپانعا اتا قۋاندى. سەبەبى، التىن وردانى شاپقاندا ۇرىس حاننىڭ الماس قىلىشى ونىڭ اكەسى تۇيقوجا وعلاننىڭ ولىمىنە سەبەپكەر بولعان ەدى.

قيان كەسكى ۇرىستىڭ امال-شارتىنا بالەندەي كانىگى ەمەس توقتامىستىڭ بۇل جورىعى ءساتسىز اياقتالىپ، جەڭىلىسكە ۇشىرادى. بىراق، كەسكىلەسكەن شايقاستا ۇرىس حاننىڭ بالاسى قۇتلۇق بۇقا قازا بولدى.

ءامىر تەمىر مەملەكەتىنەن قايىرا قارۋلى قول العان توقتامىستىڭ ەكىنشى جورىعى دا تويتارىس تاپتى. ۇرىس حاننىڭ ۇلى توقتاقيا باسقارعان اق وردا عاسكەرلەرى شىداتپادى. ءۇشىنشى شايقاس ەكى جاقتىڭ قولى بەتپە-بەت كەلگەنىمەن بولمادى. ءتورتىنشى جورىقتا ۇرىس حان مەرتىگىپ كوز جۇمدى. تاققا ۇلى توقتاقيا وتىرادى. بىراق، باقتالاستىقتان اق وردانىڭ ىشىندە ءوزارا تارتىس باستالادى. وسىنىڭ كەسىرىنەن توقتاقيا قاستىقپەن ءولتىرىلدى. ءسويتىپ، توقتامىس ۇرىس حان ولگەننەن كەيىن نە بارى ەكى جىلدىڭ ىشىندە اق وردا حاندىعىنىڭ تاعىن يەلەندى. سول-اق ەكەن، ۇرىس حاننىڭ تۇقىم-تۇقيانىنىڭ باسىنا زوبالاڭ تۋىپ، وڭمەنىنە كوك نايزانىڭ سۇڭگىسى قادالدى.

مەن سونداي تەپەرىشتەن ەلىنەن اۋىپ كەتكەن توقتاقيا حاننىڭ ۇلى – انيكە-بولاتپىن. حاندىق 15-16 جىلدىڭ شاماسىندا ءبىزدىڭ اۋلەتكە قايتىپ ورالىپ، اق وردا داۋلەتىنە اكەمنىڭ جەتىنشى ءىنىسى قۇيىرشىق پاتشالىق ەتىپ ەدى... ونى دا كوپ ۇزاتپاي ءولتىردى. ەندى، بودان جۇرتقا اينالدىق.

جاۋىرىنىن كەرەگەگە سۇيەپ، سەلقوس قالپى جايلانعان جاھان باتىر كەۋدەسىن كوتەرىپ الدى. 

جان-جاقتان تونگەن قىسىمنان، باسىنا ۇيىرىلگەن قاتەردەن اق وردا مەملەكەتىنەن اۋىپ كەتكەن قۇيىرشىق حاننىڭ ۇلى باراق سۇلتان بۇل كەزدە التىن وردادان سامارقانعا ورالعان. اكەسى مەن باباسىنىڭ التىن تاعى ەسىن الىپ، تىنىم بەرمەيتىن. سوندىقتان ول دا تۋرا توقتامىستىڭ ەسكى سۇرلەۋىمەن ءجۇرۋدى كوكەيىنە ءتۇيىپ قويعانىن بۇلار ەكەۋى دە بىلمەيتىن ەدى.

– سەن حاننىڭ ۇلىسىڭ با؟ – كوڭىلى سەنبەگەندىكتەن قايتا قايىرىپ سۇرادى.

– كۇمانىڭ ورىندى – جالعىز اتتى، ساباۋ قامشىلى حالىمدە كورىپ تۇرسىڭ...  مەنەن قانداي كومەك قاجەت؟ – جاھانعا نازارىن اۋدارىپ، ءۋاجىن كۇتتى.

– مەنىڭ جالعىز باۋىرىم، قارىنداسىم جاۋھاري-سۇلتان-جامال بەگىمدى امان ساقتاۋعا ۋادە ەتەسىڭ بە؟

– ۋادە.

– قوساعىڭ ەتىپ الىپ، قۇرمەتتەپ ءوت.

انيكە مىنا كۇتپەگەن جايعا اڭىرىپ، ابدىراڭقىراي قوس تىزەسىن كۇرەكتەي الاقانىمەن سيپالاي بەردى.

– ەرتەڭ مەن جاۋعا قارسى سۇلۋشوقىنىڭ ەتەگىنە بارام. سەندەر شىڭعىربايدىڭ بيىگىنەن قاراپ تۇرىڭدار. ەگەر قالىڭ قول ارى-بەرى ساپىرىلىسىپ، توقتاماي شابۋىلداسا – وندا مەنىڭ ۇرىس سالىپ جۇرگەنىم، ياعني، ءتىرى بولعانىم. ەگەر، قالىڭ ءنوپىر ءبىر جەرگە شوعىرلانىپ ۇيمە-جۇيمە توقتاپ قالسا، مەنىڭ جەڭىلگەنىم، ولگەنىم.

قارىنداسىنىڭ كوزى بوتالاپ، سولقىلداپ جىلادى.

– ايەل بالاسى قايدا قالماعان، مەنى بەر دە اتامەكەندە ۇرپاعىڭدى ءوسىر.

– ءاي، بالامىسىڭ... – كۇرسىندى. – ولاردىڭ ايتىپ وتىرعانى جەلەۋ عانا، مەنىڭ كوزىمدى قالاي قۇرتۋدىڭ امالىن بىلمەي دىڭكەلەپ ءجۇر.

قىز وكسىپ جىلاپ، تىلگە كەلمەدى.

– تاڭەرتەڭ تابىننان بوز بيەنى ۇستاپ بەرەم، سونى جەتەلەپ ەلىڭە بەت تۇزەڭدەر. وزگە جىلقى ونىڭ سوڭىنان ءوزى ەرەدى. ال، تىنىعايىق، – دەدى.

تاڭ ساز بەرگەندە-اق انيكە تىسقا شىقتى. ىزىنشە جاھان دا توبە كورسەتتى. دارەتىن الىپ، نامازىن وقىدى. سوسىن ەكەۋى جىلقىعا بارىپ، بوز بيەنى جەتەلەپ قايتتى. قۇلىنىن ىزدەگەن بيە ەكى-ءۇش قايتارا وقىرانىپ ەدى، ءنوپىر جىلقى بۇلارمەن بىرگە تومەن قۇلادى. 

الدەن ۋاقىتتان كەيىن جاھان ەسىك پەن توردەي شۇبار اتىن ەرتتەپ، بەس قارۋىن اسىندى. جاۋھاري-سۇلتاننىڭ ماڭدايىنان يىسكەپ، «وزىڭە ءبىر اللا جار بولسىن!» دەدى. ىزىنشە شۇبارىنا قارعىپ ءمىنىپ، سۇلۋشوقىعا قاراي شوقىتا جونەلدى. ارتىنا قايىرا بۇرىلىپ قارامادى.

– اعا، امان-ەسەن كورىسۋگە جازسىن! – وسى ءبىر-اق اۋىز ءسوز ايتىپ، ابدىراي وڭ قولىن كوتەرگەن قالپى باۋىرىنىڭ سوڭىنان ەلجىرەي ءسۇزىلدى. قارىنداسى ءۇشىن جولعا ازىرلەپ، ەر-تۇرمانىن سايلاپ بەرىپ كەتكەن قارا جورعا كۇلىك الدەبىر قاتەردىڭ توڭگەنىن نەمەسە الدىندا ۇزاق-سونار ءجۇرىستىڭ تۇرعانىن سەزگەندەي ءىشىن تارتتى.

كوشكەن جۇرتتا قالعانداي قۇلازىعان ۇيدە بۇدان ءارى بوگەلۋدى ءجون ساناماعان انيكە قالىڭدىعىن ەرتىپ، جاھان سىلتەگەن سىلەمگە بەتتەدى. شىڭعىربايدىڭ بيىگىنە جەتكەندە سۇلۋشوقىنىڭ ەتەگىندە سويىل سوعارلار قىم-قۋىت قايشالىسىپ جاتتى. الىس بولعاندىقتان كىمنىڭ كىم ەكەنىن اجىراتۋ قيىن، ايتەۋىر، جالپى نوبايى بايقالادى.

ەكەۋى سول جەردە ءمىز باقپاي ساسكە اۋعانشا قاراپ تۇردى. ارى-بەرى ساپىرىلىسقان، شاپقىلاسقان اتتىلار تۇسكە تاقاۋ ىعى-جىعى ءبىر جەرگە جينالدى.

باعانادان بەرى ەرنىن تىستەلەپ الابۇرتقان قىز كوزدەرى بوتالاپ، سىڭسىپ جىلاي باستادى. 

– جالعىز جاھانىمنان ايىرىلعانىم با! قانىشەرلەر-اي ... قاتىگەزدەر-اي ...

ەگىلگەن قارالى جاندى انيكە ەشتەمە دەپ جۇباتا المادى. ءبىر كەزدەردە بارىپ، قىزدىڭ شىلبىرىنان الدى دا تومەن قۇلديلادى.

جەتەكتەگى كۇڭىرەنە كىسىنەگەن بوز بيەنىڭ سوڭىنان اقتىلى جىلقى شۇرقىراي ەردى.

بۇل كەتىپ بارا جاتقاندار – قازاقتىڭ تۇڭعىش حانى كەرەيدىڭ اتا-اناسى انيكە-بولات پەن ونىڭ قۇداي قوسقان جارى جاۋھاري-سۇلتان-جامال بەگىم ەدى. ەكەۋ ارا جالعىز ۇل ءسۇيدى. مۇمكىن بالانىڭ «جاپانداعى جاھان» ناعاشىسىنا تارتقاندىعى بولار. كەيىن كەرەي ەكى كىشى ۇلىن ساندجور-جاھان، جاھان-باحتى دەپ اتادى.

 

 

ءىى

 

اتامزامان اقيرەك الىمجەتتىكتىڭ، باتىرلىقتىڭ، جاۋگەرشىلىكتىڭ ۋاعى ەدى.

ول كەزدە كىمنىڭ تەگەۋرىنى باسىم، سول – توڭىرەگىنە قاھارىن شاشىپ، جورىققا اتتانا بەرەتىن. ونىڭ ۇستىنە ورتالىققا مويىنسۇنۋ كوپ جاعدايدا شارتتى تۇردە بولاتىن. ءتىپتى، ءبىر ەلدىڭ ىشىندەگى رۋلار شۇيگىن ءورىس پەن مول سۋاتقا تالاسىپ، كوڭىلىنە جاقپاسا، ءالى جەتكەنى ءالجۋازىن باۋداي ءتۇسىرىپ شاۋىپ الاتىن. كۇش كورسەتىپ، ايبات شەگۋ ءومىر قاعيدالارى رەتىندە قالىپتاسقان ەدى. ءسويتىپ، وكىمەتسىزدىكتىڭ ورەسكەلدىكپەن ورشىگەن قيلى قاراكەتى ۇيرەنشىكتى جايعا اينالدى.

قاراتاۋدىڭ قويناۋىن مەكەندەگەن دۋلاتتار – مەدينەسى المالىقتاعى موعولستان بيلىگىن ءتان الا بەرمەيتىن. ويتكەنى، بۇل وڭىردەگى بيلىك ۇزاق جىلدار ءامىر قاماريدەن دۋلاتيدىڭ قولىندا بولدى. ونى كورىپ وسكەن ۇرپاعى ءۋايىس حاننىڭ كەزىندە دە ۋاجگە كەلۋى قيىن-تىن.

ال، اق وردا مەن موعولستان – ءامىر تەمىر اۋلەتىنىڭ ەجەلدەن كوز قۇرتى. ءارى ولار ىشكى باقتالاس، باقا كۇندەستىكتى ءورشىتىپ، جۇرتتى بىرىنە-ءبىرىن ايداپ سالۋدا كانىگىلىككە جەتكەن. سوندىقتان، حانداردى بىلاي قويعاندا ءبىر ەل ىشىندەگى ۇلىس بەكتەرى ءجيى شايناسىپ قالا بەرەتىن. سونداي قولتىعىنا سۋ بۇركۋدىڭ امالىمەن كەيبىر ۇلىس بەكتەرى وزدەرىن، ءتىپتى، حان دارەجەسىندە كورەتىن.

وسىنداي ىرىڭگەجەكتىكتى باقىلاپ وتىرعان سىرتقى جاۋ دا ۇرىمتال تۇستا تۇركى تۇقىمداس ەل – قازاق رۋ-تايپالارىن تارپا باس سالاتىن. اۋىق-اۋىق شىعىس جاقتان ويرات جوڭعارلارى قاپتاي ەنىپ، بەيقام ەلدى شاۋىپ، ولجاعا قارىق بوپ ارتىنىپ-تارتىنىپ كەتەتىن كەزدەر ءجيى ۇشىراستى. ال، اتا جاۋ قالماقتىڭ شابۋىلى – تايبۋىرىلدى قوبىلاندى باتىر زامانىنىڭ ار جاعىنان باستاۋ العان ەدى.

سونداي زاۋالدى باراق حان دا باسىنان از كەشكەن جوق.

دەشتى قىپشاق مەملەكەتى – اق وردانىڭ حانى، اكەسى قۇيىرشىق قاسكويلىكپەن ءولتىرىلدى. ەندىگى قاۋىپ تاق مۇراگەرلەرى – بالالارىنىڭ باسىنا ۇيىرىلگەن. مۇنى قاپىسىز ۇققان كوكىلتاش[4] باراق سۇلتاندى ەدىل مەن جايىقتىڭ وڭىرىنە جاسىرىن اكەپ جەتكىزدى. حان تۇقىمىنا سارايشىقتان ونشا قاشىق ەمەس، تەڭىزگە تاياۋ نۋلى جەردەن مەكەن ءتيىپ، التىن وردانىڭ ىقىلاسىن تانىدى. وسى جەردە بۋىنى بەكىپ ءوسىپ، الدى-ارتىن ەكشەدى.

سۇلتاننىڭ وزىنە قاراستى ەل-جۇرتى بار، ۇلكەن قاۋىم-تىن. بىردە، قارۋ ۇستار ەر-ازاماتتاردىڭ دەنى شارۋا قامىمەن سىرتقا كەتىپ، اۋىل يەن قالعاندا تەلەۇت قالماقتار تۇتقيىلدان ءتيدى. بەيقام وتىرعان جۇرت قاپەلىمدە نە ىستەرىن بىلمەي ابدىراپ، كەيبىر جاۋجۇرەك ايەلدەر سىرىق پەن باقاندى الا جۇگىردى.

اينالاسى بيە ساۋىم ۋاقىتتا قاندى بالاق جويىتتەر اۋىلدى ۇيپاپ، كوزگە تۇسەر كەلىستى قىز-كەلىنشەكتەردى ءتىزىپ اكەتتى.

ەكى كۇننەن كەيىن عانا ورالعان سۇلتان جامان حاباردى ەستىپ، ءىشى قازانداي قاينادى. اسىرەسە، جاقىندا قوسىلعان جارىنىڭ ولجاعا اينالعانى قابىرعاسىنا باتتى.

جولدان كەلگەن تورى توبەل اتتىڭ ايىلىن تارتىپ ءمىنىپ، جاۋدىڭ سوڭىنان جالعىز اتتاندى. قىلىش ۇستاپ، شوقپار سەرمەر جىگىتتەردى ادەيى ەرتپەدى. قالىڭ قولعا قارسى بارىپ تەككە ارانداپ قالامىز با دەپ تايىندى.

مۇندايدا جاپانداعى جالعىز ادامدى يەكتەيتىن نارسە – وي. زىعىردانى قالماققا قايناعاننان كەيىن دە قالماق ۇلىسى تۋرالى سۇرلەۋدى شيىرلادى.

وسىدان تۋرا ءبىر عاسىر بۇرىن، ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز ون ءۇشىنشى جىلى وزبەك حانمەن بىرگە يسلام ءدىنىن قابىلداۋعا كەلىسپەگەن التىنوردالىق كوشپەندىلەردى «قالماقتار» دەپ اتاي باستادى. ويتكەنى ولار ەجەلگى سالتتى وزگەرتپەي، ءوز داستۇرىندە قالماق بولدى. وزبەك حاننىڭ ەلدى وتىرىقشىلىققا يكەمدەپ، باسقارۋ ىسىنە يسلام ءدىنىن ارالاستىرۋعا بۇلار ءۇشتى-كۇيلى قارسى شىقتى. سوندىقتان قالماقتاردىڭ ۇلىس بەگى شيبانيد باداعۇل حورەزمگە شابۋىل جاساعان. كەيىن ونىڭ ءىنىسى ءشيبانيدتىڭ ۇلى كۇگەدەيدى الىپ، سىبىرگە اۋعان. سول جەردە ەكەۋى ياسبۇعا ۇلىسىندا بيلىك ەتتى.

ءدال وسى كەزدە وردا ەجەن ۇلىسىندا ماڭعىتايدىڭ ۇلى قالباق بار ەدى. كوبىنە «قالباق» دەگەن اتى «قالماق» بوپ ەستىلەتىن. ءتىپتى «قالماق» ءسوزى اۋىزعا ورامدى بوپ، جۇرە كەلە دارگەيىندەگى جۇرتىنىڭ اتاۋى ونىڭ ەسىمىمەن شىعا باستادى.

سونىمەن، وزبەك حانعا باعىنىپ، وسيەتىن قۇپ كورگەن قىپشاقتار وزدەرىن «وزبەكتەر»، ال قالماقتىڭ قۇزىرىنا قاراعاندار «قالماقتار» دەپ اتالا باستادى. ءدال وسى سارايدىڭ باتىسى مەن تەرىستىگىن جايلايتىن بۇلار – اق قالماقتار – تۇركى تىلدەس تەلەۇتتەر ەدى.

سول، اۋانىنان قايتپاي بەرىشتەي قاتقان جۇرتتىڭ سىلتەگەن قىلىشى سۇلتاننىڭ ۇلپەرشەگىن جارىپ ءتۇستى. ەندى، الگى ۋىتتى قىلىشتىڭ ءجۇزى وزەگىن قىز-قىز قايناتىپ مۇنى قىجىرتىپ-اق كەلەدى.

ءۇش-ءتورت كۇننىڭ ماڭايىندا قۇبان-قۇلا تايشىننىڭ اۋىلىنا جەتتى. بىردەن اقيىپ بارعاندا تۇك تە بىتىرە الماسىن ءبىلدى. كونەتوز كۇپى كيىپ، كوپ مالشىنىڭ ءبىرى بولا قالدى.

بۇل اۋىلدا جىرعال دەگەن ەسكىدەن سىرالعى دوسى بار ەدى. ەدىلدىڭ بويىندا سايات قۇرىپ ءجۇرىپ تانىسقان. سودان بەرى قاتىناستارىن ۇزبەي، ىلعي ءتۇز توسىندە اڭشىلىقتا جولىعاتىن.

سۇراستىرا ءجۇرىپ، سونى تاۋىپ الدى.

اۋەلگىدە دوسى كۇتپەگەن جەردەن ۇشقاسقان بۇعان توسىرقاي قارادى. ويتكەنى باراق سۇلتاننىڭ يىنىندەگى كيىز كۇپى ونىڭ شىن كەسكىنىن جاسىرىپ تۇرعان ەدى.

– جىرعال جامپوزىم، ءتۇز توسىندە تاي شاپتىرىمنان جازباي تانىپ، كوپشىلىكتىڭ اراسىندا جاڭساقتىققا جول بەردىڭ.

– وي، بارقادارلى باراق سۇلتان، ءوزىڭىز بە؟! – قاپەلىمدە مۇنداي كەزدەسۋدى كۇتپەگەن ول ەكى قولىن ەكى جاققا جايىپ، اڭىرا قارادى.

– سابىر، دوستىم.

جىرعال ەندى جىعا تانىدى. ۇمتىلىپ بارىپ، قاراشانىڭ كيىمىندەگى قادىرلى دوسىن قۇشاقتاي الدى.

– سىزدەي بەكزادانى ءوز ءۇيىمنىڭ بوساعاسىنان كورەمىن دەپ ەش ويلاماپ ەدىم.

– ءومىر سولاي. – سۇلتان ءىشى الاي-تۇلەي بولسا دا ونى سىرتقا شىعارماۋعا تىرىسىپ، جايدارى كەپتە ءسوز سىرالعىسىمەن جاۋاپ قايىردى.

ەسكى تانىستار تابالدىرىقتان اتتاپ، التى قانات كيىز ءۇيدىڭ تورىنە جايعاستى. ىزىنشە ايەلى تەگەنەمەن قىمىز كوتەرىپ ىشكە ەندى. ءتىلى تاڭدايىنا جابىسىپ، ابدەن شولدەگەنىن باراق سوندا بارىپ ءبىلدى. قوس ساپار كەسەنى بىرىنەن كەيىن ءبىرىن باسىنا توڭكەرگەننەن سوڭ كەپكەن كەنەزەسى كەڭىپ، دەمىن الدى.

– قاتالاپ قالىپسىز، ءىشىڭىز. – جىرعال مۇنىڭ شىنىسىن ايەلىنە ۇسىندى. – ءاي، باعلان اكەلىڭدەر، ءشول قىسقان باتىردىڭ قۇرساعى دا بوس شىعار. – ءۇي سىرتىندا جۇرگەن كومەكشىلەرىنە توردە وتىرىپ، پارمەن بەردى.

ءبىرازدان كەيىن دوسى ەكەۋى وڭاشا قالىپ، ات سابىلتىپ كەلگەن جايىن باياندادى.

– بىلگەم، بىلگەم. ءوزىم دە ىشتەي سولاي توپشىلاپ قويىپ ەدىم. تايشىنىڭ تەگەۋرىنى جامان. – سۇلتانمەن اشىعىنان اڭگىمەلەستى.

ىڭىردە جايعاسقان بۇلار، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ءبىر-ءبىر ىشىكتى جامىلىپ قيسايدى.

ەكەۋى ۋاعدا بايلاسقاندارىنداي ەرتەڭىندە قوڭتايشىنىڭ قونىسىنا بەتتەدى. اۋەلى شارۋاشىلىقتىڭ قامى جاسالاتىن شەتكەرگى جالشىلاردىڭ ۇيلىعىسقان ۇيىنە باس سۇقتى. ايەلدەردىڭ بىرەۋى ماي شايقاپ، ەندى ءبىرى ەسىكتىڭ اۋزىنداعى جەروشاقتا ىركىت قايناتىپ، ەكى-ۇشەۋى قاتىق ءسۇزىپ جاتىر ەكەن. ۇستەرى ساۋىس-ساۋىس، قازان-اياق توڭىرەگىندەگى ءىستىڭ ادامدارى.

ءبىر كەسپەلتەك ەركەك كەرەگەگە تايانىپ اپ، ۇلكەن سابانى گۇرپىلدەتىپ ءپىسىپ تۇر.

بۇلاردىڭ سالەمىن سەلقوس الدى. جىرعالدى تانىعاننان كەيىن قاسىنداعى كۇپى كيگەن مۇسكىنگە كوڭىل دە اۋدارمادى. الدەبىر شارۋانى تىندىرتۋعا ەرتىپ اكەلگەن مالايى ىسپەتتى بىرەۋ.

سابانىڭ ءيى قاندى ما، پۇشپاعىنان تۇلىپقا قوتارىپ اپ، پىسپەكشى جىگىت جۇرە بەرىپ ەدى، جىرعال:

– قايدا اپاراسىڭ انداعىنى؟ – دەپ سوزگە تارتتى.

– حاننىڭ جاڭا وتاۋىنداعى بيكەگە. – ول ءبىر-ەكى ادىمداپ بارىپ، بۇعان يىعىنىڭ ۇستىنەن اسىرا ءتىل قاتتى.

– مىنا مالايعا كورسەتىپ جىبەر، اپارىپ كەلەدى. مەن سەنىمەن قۇلا ايعىر تۋرالى سويلەسەيىن دەپ ەدىم.

بۇل جىلقىمەن بىرگە تۇنەپ، قامبار اتامەن قاتار ءورىپ جۇرگەن ءتۇز تەلەۇتى بولسا كەرەك. قىل قۇيرىقتى دەسە قىزىنىپ كەتەتىن جىلقىسۇرەيلىگى مەن قىزىل شەكەلىلىگى جانە بايقالادى.

– ءا-ءا، قۇلان شاتىس قۇلا ايعىر ما؟ – سويلەگەن قالپى قولىنداعى شەڭبىرەك اتقان لاقتىڭ تۇلىبىن باراققا ۇستاتا بەردى. – انا شەتىنەن ساناعاندا، باسقۇرى كوك جىبەكپەن تارتىلعان ەكىنشى ءۇي. تۇلىپتى ىشكە كىرگىزىپ، ءوز ورنىنا قوي دا كومەكەيىن كەرەگەنىڭ كوگىنە بايلاپ كەت.

– ماقۇل. – كۇپىسىنىڭ يىعىن ءبىر قومداپ، سۇلتان تۇلىپتى كوتەرگەن كۇيى تۇتقىندالىپ جارى وتىرعان ۇيگە بەتتەدى.

ىشكە ەنگەندە جارتىلاي اشىلعان تۇڭىلىكتەن توگىلگەن كۇن نۇرى شىمىلدىقتىڭ ەتەگىنە قۇيىلىپ تۇردى. شىمىلدىقتىڭ ىشىنەن بىرەۋدىڭ سەلەۋەتى بايقالدى. بوتەن ۇيدەگى بوگدە توسەكتەگى بۇل – قۇداي قوسقان قوساعى ەكەنىن ءبىلىپ، باراقتىڭ شەكەسى شىڭىلدادى. قولىنداعى تۇلىپ تولى قىمىزدى بوساعاعا سۇيەي سالىپ، ىلگەرى ادىمدادى.

– ايقۇلا-بەگىم! – اۋزىنان ايەلىنىڭ ەسىمى قالاي شىعىپ كەتكەنىن اڭدامادى.

– سۇلتانىم، ءسىز بە؟

– ءيا.

– مۇندا قايدان تاپ كەلدىڭىز، قاتەردىڭ اۋزىنا... – ايەل ابدىراي سويلەپ ورنىنان تۇرىپ، شىمىلدىقتىڭ سىرتىنا شىقتى.

– ءجۇر، قاشايىق، – دەدى ايەلىنە سالعان بەتتەن.

– جوق، قيىق كوز، تاباق بەت قالماقتىڭ توسەگىنە تۇنەپ تۇرعان ايەلدە نە قادىر بار؟ قاشىپ قۇتىلعاننان مەنىڭ كەۋدەمدەگى بىتەۋ جاراعا اينالعان كەك تارامايدى. – داۋسى دىرىلدەي ءسوزىن ىركىپ بارىپ، قايتا جالعادى. – ءوشىمدى قايتارعىڭىز كەلسە، قۇبان-قۇلا تايشىنىڭ ءۇش قىزىنىڭ كەنجەسى ناۋات-بەگىمدى ايەلدىككە الىڭىز. مەنى سودان كەيىن كەلىپ قۇتقاراسىز، – دەدى.

– ونى قالاي قولىما تۇسىرەم؟

– كۇندە ءتۇس اۋا ءۇش قىز اۋىلدىڭ تۇستىگىندەگى الماباققا بارىپ، سەيىل قۇرادى. سول جەردەن ۇستايسىز. ال، ەندى بوگەلمەڭىز، بىرەۋ-مىرەۋدىڭ كوزىنە شالىنىپ جۇرەرسىز...

– ماقۇل، امان بول!

ەلەۋسىزدەۋ قالپى قايتادان كۇتۋشى قىزمەتشىلەردىڭ باسى تۇيىسەتىن قاراشا ۇيگە باردى. جىرعال قۇلان شاتىس قۇلا ايعىر تۋرالى اڭگىمەنى ءالى اياقتاماپتى.

– الەمنىڭ ۇلى پاديشاعى تەمۇجۇن تەلەۇتتىڭ عاسكەرى جورىققا مىنگەن جىلقىنىڭ ءبارى قۇلان تەكتەس ەدى. سوندىقتان ولار بولدىرىپ، قالجىراۋ دەگەندى بىلمەيتىن. بۇيىرىپ، ءبىزدىڭ دە بيە قۇلاننان قۇلا توبەل ەركەك قۇلىن تۋدى. قازىر ول دوكەي بەستى ايعىر. قالماق جۇرتى مىنەتىن جىلقىنى سودان وربىتەمىز.

الگى باراقتىڭ قولىنا تۇلىپ تولى قىمىز ۇستاتقان جىلقىشى مالاي:

– كەلەسى جىلى قۇلالار كوبەيۋى ءۇشىن مەن كىلەڭ تۋ بايتالداردى الىپ بارامىن، – دەدى باسىنداعى دالبايى جالبىراپ.

– جارايدى، وندا قۇلا ايعىردىڭ ءۇيىرىن تاياۋ ماڭدا ۇستايىق.

باراقتى ەندى بايقاعان مالاي:

– قىمىزدى اپاردىڭ با؟ – دەپ سۇرادى.

– ءيا.

– وندا ءبىز جىلقىعا كەتتىك، ەرتەڭ ۇيىرگە ءۇيىر قوسالىق. – جىرعال كەلىسىپ سىرتقا بەتتەدى. سوسىن باراق ەكەۋى كوپ ۇزاماي، قۇلا ءتۇزدىڭ توسىنە جاپاندى بەتكە الىپ بارا جاتتى. 

جىرعالدىڭ جىلقىسىنان ءبىر بوز ايعىردى جانە ءۇيىرى بوتەن قۇلا بايتالدى جەتەلەپ، ەكەۋى تاڭ اتا قايتا ورالدى. بۇل جۇپارى مۇرىن جارعان الما باققا ەنگەندە دوسى امان-ساۋلىق ايتىپ، اتىنىڭ باسىن كەرى، دالا قوسىنا بۇردى. سۇلتان جىرعالدىڭ ەندىگى جانىندا ءجۇرۋى وعان قاستىق بولاتىنىن ۇعىپ تۇر.

– ساعان اللا رازى بولسىن.

سول ساتتە باراقتىڭ اق وردا مەن التىن وردانىڭ حانى بولاتىنىن، ول جىرعالدى تەلەۇتتەردىڭ بەگى قوياتىنىن ەكەۋى دە بىلگەن جوق.

ايعىر ءجون-جوسىقسىز ازىناپ، سىرت كوز بەن بوگدە قۇلاققا سىر بەرمەس ءۇشىن تاناۋىنىڭ ۇستىنەن قازىق باۋ شالىپ بايلاپ، نوقتالاپ تاستادى. ەلەگىزبەسىن دەپ جانىنا بايتالدى قويدى. اتىن سول ماڭعا ارقانداپ، ءوزى ەرىن جاستانىپ، توقىمىن توسەنىپ، كوز شىرىمىن الۋعا جاتتى.

ساسكە تۇستە ۇيقىسى قانىپ، بويى قۋناق تارتىپ وياندى. جىلقىلار تۋرا جايعاعان قالپىندا تۇر ەكەن. ارقانداعى اتىن ارىققا سۋعاردى. تۇلپارىنىڭ اياق باسىنا قارادى – كەشەگى اققان تەردىڭ بوربايىنداعى شاڭ قونعان تۇسى بولماسا، ارقالىعىنداعى سورتاڭى بىلىنبەيدى. ابدەن سۇرگىن جۇرىسكە ءپىسىپ العان قىلبۇراۋ قالپىن تانىتتى. سوسىن شەشىنىپ، جايباراقاتتانىپ وتىرىپ جۋىندى. قايتادان اتىن ارقاندادى. بايتال مەن ايعىردىڭ تۇسىنا تايانىپ، سىقپىتتارىن ءبىر ءسۇزىپ ءوتتى. تاڭ اسقاندارى ءجون بولعان ەكەن، ءسال شيراپ ىسىلعانداي.

ەكەۋىن كەزەكپە-كەزەك جەتەلەپ اپارىپ، سۋعارىپ قايتتى. كۇننىڭ كوزىنە قاراپ، ۋاقىتتىڭ مولشەرىن بولجالدادى. شامامەن قىزداردىڭ باققا كەلۋىنە ءالى ەكى بيە ساۋىمىنداي مەزگىل بار.

ەردىڭ قاسىندا جاتقان تۇلىپتى الىپ، شايقاپ-شايقاپ، پۇشپاعىنان قىمىزدى قىلعىتا جۇتتى. اۋزىن بۋىپ سايالاۋ جەرگە تاستادى دا باقتىڭ ءىشىن ارالاي، تايشىنىڭ اۋىلىنا قاراي اياڭدادى. ويى – اۋىلدان شىققان قىزداردىڭ قانداي سوقپاقپەن باققا كەلەتىنىن جانە سەيىلدەپ قاي تۇسقا دەيىن باراتىنىن بولجاۋ. بۇعان قاجەتى – ولاردىڭ توعايعا دەندەپ ەنگەنى.

باۋدىڭ شەتىن باسپالاپ، ۇيدەن بەرى بەتتەيتىن جولدى بارلادى. ونى مۇقيات كوڭىلىنە توقىپ اپ، جىنىستىڭ ىشىندەگى جىقپىلداردى قۋالاي گۇلى مول اعاشتاردى شولدى.

قىزداردىڭ كوڭىلىن الاڭداتىپ، وزىنە تارتۋى ءۇشىن بايتال مەن ايعىردى قاي تۇسقا بايلاۋى كەرەك ەكەنىن توپشىلادى.

ءوستىپ، ءبىر قىدىرۋ ۋاقىت جۇرگەنىندە بيە ساۋىمىنداي مەزەت جىلىستاپ وتە بەردى.

ورنىنا قايتىپ ورالىپ، اتىن ەرتتەدى. بايتالدى جەتەلەپ، قالىڭنىڭ ىشىنە اپاردى. سوسىن ايعىردى اكەلدى. ويتكەنى، ەكەۋىن قاتار جەتەلەپ ءجۇرۋ قيىن. ايعىر قىدىڭداپ، اۋرەگە سالادى.

وسىلاي ءبىر شارۋانى رەتتەپ العان سوڭ، ءوزى قايتا باۋدىڭ اۋىل جاق بەتىنە بارىپ، قىزداردىڭ جولىن توسىپ جاتتى. زاۋزا[5] ءتۇنى تامىلجىعان جايلى بولعانىمەن، كۇنى – قاپىرىق ىستىق. ىستىق قايتپاي بيكەلەردىڭ بوي كورسەتۋى ءدۇدامال نارسە. كەشىكسە دە، ايتەۋىر، كۇندەگى داعدىلارىنان جاڭىلىپ، كەلمەي قويىپ جۇرمەسە ...

كوڭىلى قوبالجىعانىمەن مىنا باۋدىڭ كولەڭكەسى، جۇپارى اڭقىعان لەبى وزىنە دە، اتىنا دا جايلى. دولىعى شىعىپ شالدىققاندا سولىعىن باسىپ، تىڭايىپ قالدى.

«نۋدىڭ ىشىندە وسىنداي جانعا جايلى سايا تۇرعاندا حاننىڭ قىزدارى ۇيدە قالاي قامالىپ وتىرا بەرمەك؟» دەگەن بايلامعا بوي ۇرا بەرەدى. ايتقانىنداي قۇلاما بەسىندە ءۇش قىز بۇرالا باسىپ، بەيقام قالپى باققا بەتتەدى.

بۇل كەرى ورالىپ، قىزداردىڭ جولى – اپپاق گۇلدەرى قۇلپىرعان ماۋەلى الما اعاشىنىڭ تۇبىنە قۇلا بايتالدى بايلادى. ۇيىردە ءجۇرىپ ساياق قالىپ كورمەگەن تاعى نەمە كۇمبىرلەتە كىسىنەدى.

باراق ات پەن ايعىردىڭ قاسىنا قايتىپ كەلدى. بوز ايعىر دەگبىرى كەتىپ، تىنىشسىزدانا جەر تارپيدى. كىسىنەيىن دەسە جاعى اشىلماي دىڭكەسى قۇرىدى. قۇلاعىن تىگىپ، مويىلداي بادانا كوزدەرىن بايتال جاقتان المايدى. اۋىق-اۋىق شىلبىردى جۇلقيدى.

سۇلتان دا اپالى-سىڭلىلەردى توسىپ، بۇقپانتايلاي قۇلاعىن تۇرەدى. ءبىر كەزدە سەيىل قۇرعان حانشالاردىڭ ءۇنى جەتتى. ۇزىك-ۇزىك دىبىستىڭ اراسىنان ءبىرى:

– مىنا جىلقىنى نەگە بايلاپ قويعان؟ – دەدى. سول كەزدە سۇلتان ويىنا العان ءىستىڭ دەر شاعى ەكەنىن ءبىلىپ، بوز ايعىردىڭ اۋزىنداعى ورامىن الىپ، شىلبىرىن شۇباتىپ قويا بەردى. ول ازىناعان قالپى قۇلا بايتالعا بارىپ، تاناۋىنان يىسكەپ، شابىنان تىن تارتىپ، ءبىر كەزدە ەسى كەتە ەلىتە سەكىردى.

بۇل ابەستىكتى كورگەن ەرەسەك قىزدار بەتىن باسقان بولىپ، ساۋساعىنىڭ اراسىنان قارادى. ءجۇزىن تومەن سالعان بولىپ، كوزىنىڭ استىمەن باعدارلاي ىرعىنعا باتتى. ال، ءالى اناسىنىڭ ءسۇتى اۋزىنان كەتپەگەن بالاڭ بۇراڭبەل بۇعان اشۋلانىپ، دوڭ لاقتىرىپ، مىنا ايۋاندىققا توزبەي شاڭ-شۇڭ ەتتى.

مۇنىڭ ءبارىن سىرتتاي باقىلاپ تۇرعان سۇلتان وسى ءبىر حاراكەتىنەن قۇبان-قۇلا تايشىنىڭ كىشى قىزى سول ەكەنىن ۇقتى. ءارى، سىقپىتى دا وزگە ەكەۋىنەن كىشىلەۋ كورىندى.

ەندى بوگەلۋدىڭ ءجونى جوق ەكەنىن ءبىلىپ، تورى توبەل اتىمەن الما اعاشتارىنىڭ اراسىنان شىعا كەلدى. كەلگەن بەتتە ەر ۇستىندە تۇرىپ قۇلا بايتالدىڭ شىلبىرىن شەشتى. بۇل نە جانتالاس ەكەنىن تۇسىنبەي وقىرانا تايانعان بوز ايعىردىڭ شاۋجايىنان شاپ بەرىپ ۇستادى. بايتالدىڭ شىلبىرىن باسىنا ءتۇردى. ايعىردىڭ شىلبىرىن تاقىمىنان وتكىزىپ، ەردى اينالدىرا وراپ باسىپ الدى.

– نەگە بۇل جەرگە مىنا حايۋانداردى اكەلگەنسىڭ؟ حان باعىندا نە عىپ ءجۇرسىڭ؟ – ەشكىم بەتىنەن قاقپاعان قىز جىگىتكە تاياي ءتۇسىپ، تاپ-تاپ ۇمتىلدى.

سۇلتانعا دا كەرەگى سول ەدى، تالدىرماش اقماڭداي ارۋدى تارپا باس ساپ، الدىنا كولدەنەڭىنەن وڭگەرىپ جونەلدى. ء«شۇۋ» دەپ بەرگەندە جەتەگىندەگى بوز ايعىر لىپىپ بىرگە اتىرىلدى. ونىڭ سوڭىنان باۋىر باسىپ قالعان قۇلا بايتال ەس تارتىپ، قالماي قوسا ىلەستى.

مىنا وقىس كورىنىسكە يلانباي، جىگىتتىڭ نە شايتان، نە جىن ەكەنىن ۇقپاي قوس اپالى-ءسىڭىلىلى نۋ توعايدىڭ اراسىندا ابدىراپ قالا بەردى. قالىڭ اعاشتىڭ ىشىنە ءسىڭىپ جوق بولعان جۇمباق جاننىڭ قايدا بەت بۇرىپ، قالاي كەتكەنىن تۇسپالداي دا المادى.

ال، اۋەلگىدە لاقشا باقىرعان قىزدىڭ ءۇنى اۋدەم جەر ۇزاعاننان كەيىن ءوشتى. ەر ۇستىندە ەكپەتىنەن جاتقان ونىڭ باۋىرى ەزىلىپ، ءوتى اۋزىنا قۇيىلا جازدادى. تىنىسى تارىلىپ، ايقايلاماق تۇگىلى ىڭىرسىپ جىلاۋعا شاماسى زورعا جەتتى. سودان كەيىن ونى ەرگە وڭاشا وتىرعىزىپ، تور توبەلدىڭ تىزگىنىن قارىنا ىلگەن قالپى باراق اق بوز ارعىماققا جايداقتاي قارعىپ مىنگەن.

اسكەرمەن بارىپ، حاننىڭ اۋىلىن شاۋىپ، قىزىن تارتىپ السا بۇلاي اۋەكتەتپەي، ات ارتىنا تەرىس سالىپ اكەلەرى ايان. ويتكەنى قاسىندا نوكەرلەرى بار، ەشتەڭەدەن تايىنباي، جايىمەن جۇرەر ەدى. قازىر جالعىزىلىكتى بولعاننان كەيىن قام-ايلا، ساقتىق جانە شاپشاڭدىق اراننىڭ اۋزىنان الىپ شىعۋى ىقتيمال. سوندىقتان باتپاننىڭ ءبارىن تورى توبەلگە ارتپاي، اق بوز ارعىماقتىڭ ارىنىن بايقاماق. ءبىر سۇيىنگەنى، قۇلا بايتال دا قالماي جەتەكتەگەن جىلقىداي ىلەسىپ كەلەدى.

ەكىنتىنىڭ كەزىندە دۇرك ەتىپ قوزعالعان سۇلتان اقشام ۋاعىنا دەيىن ۇرى جولدارمەن سۋىت ءجۇرىپ وتىرىپ، بۇلاعى بار قالتارىسقا بوگەلدى. ونداعى ويى – مىنا كەزدەسكەن تۇمادان ءبىر تۇلىپ سۋ الماق. ەندى ىشكى تۇسپالى بويىنشا تاڭ ساز بەرگەنشە تىنىم كورمەيدى. جۇرە بەرۋى كەرەك، جۇرە بەرۋى كەرەك. تەلەۇتتەردىڭ مەكەنىنەن الىستاعان سايىن تىنىسى اشىلىپ، جانى جاي تاپپاق.

تۇلىپتى شايقاپ توگىپ، شورىلداقتان سۋ تولتىرىپ جاتقانىندا قىز:

– مەنى قايدا اپاراسىڭ؟ – دەدى.

– ەلىمە.

– نە ءۇشىن ازاپقا سالدىڭ؟

– اكەڭنىڭ قورلىعى ءۇشىن.

– اكەم سەنى ورتا جولدا ولتىرەدى.

– ەگەر تابا السا.

– مەنى تۇتقىنداپ ۇستاماقسىڭ با؟

– قاتىن عىپ ۇستايمىن.

– سەن سياقتى جالشىعا قاتىن بولمايمىن.

اشۋىن سىرتىنا سالعان ناۋات-بەگىمنىڭ وڭىنە بارلاي ءبىر قارادى. سوسىن تۇلىپ تولى سۋدى قىزدىڭ ارتىنا بوكتەردى دە ءجۇرىپ كەتتى. بۇل كەزدە توڭىرەك الاكەۋىم تارتىپ ءبىرلى جارىم جۇلدىزدار دا ءبىلىنىپ قالعان ەدى.

تاڭ ساز بەرە قولايلى ءبىر قولات تاۋىپ، توقتادى. كۇننىڭ كوزى باردا تىنىعىپ، قاراڭعىلىق جامىلا ءجۇرۋدى ءجون كوردى. بۇل، بىرىنشىدەن، كولدەنەڭ كوزدەن ساقتايدى. ەكىنشىدەن، كيىمى جۇقالتاڭ ءارى ازدەكتەپ باققان حاننىڭ قىزى ناۋات-بەگىمدى ىستىققا ۇرىندىرىپ، وپات ەتىپ الام با دەپ تايىندى. بىرەۋدىڭ قىزىنىڭ ولەتىنىنەن قورىققان جوق، قۇبان-قۇلا تايشىنىڭ جانىن اۋىرتاتىن امالدان ايىرىلىپ قالۋدان تارتىندى.

تۇندە جۇرگەننىڭ جانە ءبىر قولايلىسى – كولىككە ىڭعايلى.

ايسىز تۇندەردى جامىلىپ، توتە جولدى كەڭىنەن وراعىتا بەسىنشى تاۋلىككە قاراعاندا اۋىلىنا كەلدى. ەل-جۇرت ۇرپيىسە قارسى الدى. بەيتانىس، اقماڭدايلى تالدىرماش ارۋ ەر ۇستىنەن قۇر سۇلدەرى ءتۇستى. سۇلتاننىڭ دا سۇرقىنان سۇرىق جوق ەدى.

جاتا-جاستانا اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى ءمان-جايعا قانىقتى، ماقۇلداعانداي بولار-بولماس باس يزەۋ يشاراتىن ءبىلدىردى. 

بۇدان سوڭ تايشىنىڭ قىزىنان نازار اۋدارماي، كۇتىمىن جاقسارتتى. ەس جيىپ، بۋىنى بەكىگەننەن كەيىن جاس قىزدىڭ نەكەسىن قيدىرىپ، قاتىندىققا الدى. كوپ ۇزاماي ول لوقسىپ، قۇساتىندى شىعاردى.

ءبىر كۇنى، قۇرساقتاعى بالا ءۇش ايلىق شاماسىندا ناۋات-بەگىم قاپىسىن تاۋىپ، سىتىلىپ جونەلىپتى. تاقىمىنا ات تيىسىمەن بىردەن ەلىنە تارتىپ وتىرعان.

ونى نازارىنان تىس قويمايتىن كۇتۋشىلەر سۇلتان ايەلىنىڭ جوق ەكەنىن اڭداپ، بايبالام كوتەردى.

– قۇداي اتقاندا توقال جوق! ايىرىلىپ قالدىق! – ەتجەڭدى مارجاني-شاپحات كۇڭنىڭ شارقايا داۋىسى اۋىلدى تىك تۇرعىزدى. جۇرتتىڭ ءبارى جابىلىپ، توڭىرەككە جاپا-تارماعاي ىزدەۋ سالدى. بىراق ەشقانداي ۇشتىعى دا بىلىنبەدى.

باراق «نە دە بولسا ەلىنە تارتتى» دەپ، بەدەۋ اتتىڭ بىرىمەن تۇرە قۋدى. ايتقاندايىن-اق، ءتورت-بەس بەلدەن اسقاندا قياننىڭ ۇشىندا جالعىز نوقاتتى كوزى شالدى. ودان سايىن اتىنىڭ تىزگىنىن قاعىپ، شابىسىن ۇدەمەلەتە ءتۇستى. سوڭىنان قالماي وتىرىپ، ءبىر ۋاقىتتاردا قۋىپ جەتتى. ايەلدىڭ استىنداعى اق كوبىگى شىققان قويشىنىڭ مەس تورىسىن سۋىلدىرىعىنان بارىپ ۇستادى.

ناۋات-بەگىمنىڭ كوزى جالىن اتىپ، اققۇبا ءوڭى ىزبارلانا سۇرلانعان.

– مەن – قۇبان-قۇلا تايشىنىڭ قىزىمىن. اكەمە ارناپ، قالماققا باتىر تۋاتىن ەدىم، سەن الدىمدى ورادىڭ. ىشىمدەگى بالا قازاق بولمايدى، قالماق بولادى، – دەدى تايسالماي.

ونىڭ ءسوزىن ەرەن كورمەي باراق تورى اتتى شاۋجايىنان العان قالپى ۇيگە قاراي بۇرىلدى. قاشقان قاتىندى قايىرىپ اكەلگەن سوڭ سۇلتان اۋىل جۇرتىنا ايەلدەن كوز جازباۋلارىن تاپتاپ تۇرىپ تاپسىردى. سودان كوپ وتپەي قول جيناپ، بايبىشەسىن ازات ەتۋگە تەلەۇتتەرگە اتتاندى.

بەس ءجۇز قولمەن بۇيرات دالانى كەسىپ ءوتىپ، تايشىنىڭ اۋىلىنا ىلىككەندە، جىلان جالاعانداي جۇرتى عانا قالىپتى. الدىن-الا جانسىزدارى ارقىلى اسكەر شىققانىنان حابار تيگەن سوڭ ءىزىن جاسىرىپ، كوشكەنى بايقالادى. كوز كورىم جەردە ەشتەمە بىلىنبەيدى. شارقاتىن جەل الىپ قاشقان كەيۋانانىڭ كەيپىندەگى دالا توسىندە ساعىم عانا ۇزدىكسىز بۇلدىرايدى.

         سۇلتان نوكەرلەرىن جانىنا جيدى.

         – دەرەۋ ءۇش وندىق جاساقتى ءۇش تاراپقا اتتاندىرىڭدار! جەر شولىپ، بارلاپ قايتسىن، – دەدى. – ءبىز وسى باعىتىمىزبەن ىلگەرى جىلجيمىز.

         باراقتىڭ توپشىلاۋى بويىنشا تەلەۇت حانى ءتۇپ كوتەرىلە قوزعالعانىنا قاراعاندا شىققان تۇبىنە تارتۋى ىقتيمال. ويتكەنى، العان بەتتەرى سىبىرگە قاراي باستايتىن ەدى. ارعى جاعى باقاداي بىقىعان قالماق.

         وڭكەي سالت اتتى ساربازدار لاپ ەتىپ العا قوزعالدى. كۇرەڭ جورعانىڭ لىپىلداي تايپالعانى سۇلتاندى ءاپ دەگەننەن توپتان وقشاۋلاپ، قۇرىق تاستامداي، بارا-بارا ارقان بويىنداي جەرگە وزدىردى. ەر ۇستىندە قاققان قازىقتاي وتىرىپ، تالايدان مازالاعان ويىنا تاعى دا ورالدى. قۇبان-قۇلا حاننىڭ نەگە بۇعان ۇرىنعانىن تۇسىنبەي دال. ارالارىندا شالكەم-شالىستىق، جانجال بولعان ەمەس. تەك اتا جاۋلىق پيعىلى قوزىپ، قايتكەندە قازاقتىڭ قارىن سىندىرام دەگەن قاراۋلىعىنان وربىگەن ءىس ءتارىزدى. ءارى ەر-ازاماتتاردىڭ دەنى سىرتتا جۇرگەندە ۇرى يتتەي جىمىپ باسىپ، تۇتقيىلدان اۋىلعا شابۋىلداۋى حانعا لايىق قاراكەت ەمەس. ۇزىننان ءوشى، قىسقادان كەگى بولسا بالا-شاعاعا بىقپىرتتاي تيمەي مايدان دالاسىندا قىرقىسىپ، ءبىرىنىڭ-ءبىرى اۋسەلەسىن بايقاپ كورۋى كەرەك ەدى.

         كوز ۇشىنا ءبىر، باسقان ىزىنە ەكى قاراپ كەلە جاتقان سۇلتان كۇرەڭ جورعانىڭ شۇبىرعان سۇرلەۋگە تۇسكەنىن اڭدادى. ء«يا، ءسات، الىسقا ۇزاي قويماسا ەكەن» دەپ تىلەدى.

         وسىدان ءتورت اي بۇرىنعى بايبىشەسى ايقۇلا-بەگىمنىڭ ءسوزى جادىنا ورالدى: «مەنىڭ كەگىمدى قايتارعىڭ كەلسە...»

قالماقتىڭ قىزىن قاتىندىققا الدى. ءيا، ەگەر ءدال سول شارتپەن وشپەندىلىك ءورتى وشەتىن بولسا، الدەقاشان بۇل جايدى ۇمىتار ەدى. ولاي بولمادى، كەرىسىنشە كوكەيىنە باتقان كەسەل، ءوزىن اۋجال كورمەي كەۋلەدى. كەيدە اشۋ بۋىپ، دۇنيەنىڭ كۇل-تالقانىن شىعارعىسى كەلەدى. ءدال قازىر سونشاما جانىنا زاۋال اكەلگەن تەلەۇتتىڭ تايشىسى ۋىسىنا تۇسسە تامتىعىن قالدىرمايتىنى تاڭىرگە ايان. سەبەبى، ءوزىنىڭ قارا باسىنىڭ كەگى كەتىپ بارادى. ەل-جۇرتىنىڭ نامىسى اياق استىنا تاپتالدى. اقتاي العان ايەلى كۇندىز-ءتۇنى قورلىق كەشىپ، ازاپ شەگۋدە.

مۇندايدا نە ىستەۋ كەرەك؟ تىتىرەنتكەن قاھار، جانىن قۋىرىپ اقىلىن اپشىعان ايبىن سەسىمەن تەلەۇتتەردىڭ توبەسىن تەسۋى ءتيىس. «حاننىڭ باسىن حان الار شاۋىپ تۇرىپ» دەگەن ءسوزدى اتا-باباسى الدەقاشان ايتقان. وسى ءباتۋانىڭ باياندىلىعىنا شاك كەلتىرمەدى.

تاعى ءبىر ماۋرىتتە ات بەلىن سۋىتىپ، قالىڭ قول ايالداعان شاقتارىندا ماڭداي تۇستى بارلاپ ءبىلۋ ءۇشىن ون جاساقتى العا وزدىرىپ جىبەردى.

ىمىرت ۇيىرىلە ىلگەرى كەتكەن شولۋشىلار ءبىر كوش جەردە بۇلارعا قارسى سىڭسىعان قولدىڭ تۇرعانىن جەتكىزدى.

– وندا باۋىزداۋ تۇسىنا تايانعان ەكەنبىز، – دەدى سۇلتان. – بۇگىن وسى جەردە ەرۋ بوپ تۇنەپ، تاڭ قىلاڭ بەرگەندە اتقا قونامىز. قالماقتاردىڭ قابىرعاسىن سوگۋگە دايىن بولىڭدار!

ءبىر قاراڭعى، ءبىر جارىقتا ۇدەرە ورگەن باراقتىڭ قولى سۋىت ءجۇرىپ وتىرىپ، تاڭ جارقىراپ اتقاندا قوڭتايشىنىڭ اسكەرىن قورشاپ توقتادى. كوك نايزانىڭ ۇشى قيعاش تۇسكەن كۇننىڭ نۇرىنا شاعىلىسىپ، اجال ىزدەگەن اجداھانىڭ كوزىندەي جالتىرادى. مۇنى كورگەن قالماقتاردىڭ ىشكى دۇنيەسى قالتىراي بەردى.

ەكى جاق ءبىر-بىرىنە ءمىز باقپاي ءبىراز ۋاقىت قاراپ تۇردى. سەبەبى، دالا جورىعىنىڭ جورالعىسى بويىنشا مۇنداي ۇزىلىستە تاراپتاردىڭ ءبىرى جەكپە-جەك سۇراۋى مۇمكىن. قولباسىلارىنىڭ كوڭىلدەرىن بەكىتىپ، بايلامعا كەلگەنىنشە مۇرسات بەرىلۋى ءتيىس.

ارانى ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت ارالاپ، سەس پەن دەستىڭ ارباسۋى ۇزاپ بارا جاتتى. وسىنى اڭداعان سۇلتان وڭ قولىن كوككە كوتەرىپ، ءبىر ءسات قيمىلسىز تۇردى. قولىن جانىنا سىلتەپ قالعاندا مايسارى[6] – اسكەردىڭ وڭ قاناتى ساقپاننىڭ تاسىنداي دۇشپانعا لاپ بەردى. از عانا توپ بۇلارعا قارسى ۇمتىلعانىمەن دەنى كەيىن لىقسىپ كەتكەندەي اسەر قالدىردى.

العاشقى لەك دۇشپان اراسىنا ءسىڭىپ، قويان-قولتىق شايقاسقا ارالاسىپ كەتكەندە، سۇلتان سول قولىن كوككە كوتەردى. الاقانىن تومەن تاستاپ كەپ جىبەرگەندە مايمەنە – سول قانات جولداعىسىن جاپىرا جويقىن كۇشپەن قۇيىلدى.

ەستى العان ەكىنشى تولقىن اسكەر ارىستانشا اتىلعاندا جاۋ شەبى سەتىنەپ، سوڭعى جاعى ارى قاراي جوڭكىلىپ بەردى.

ىزى-قيۋ شۋ، ايقاي مەن سۇرەڭ، ىڭىرسىعان، كىسىنەگەن جانسەبىل ءسات توقتاۋسىز جالعاستى. باراقتىڭ اسكەرى شەڭگەلدى تۇبىمەن وتاعان وتىنشىداي تەلەۇتتەردى جايپاپ جىبەردى. ساسكە شاقتا جاياۋ-جالپىلاعان ءبىر توپ تۇتقىندى ايداپ، ماڭعىتاي-تۇلەن ءجۇزباسى سۇلتان تۇرعان دوڭگە قاراي بەتتەدى.

تۇتقىنعا تۇسكەن بەكتىڭ اۋزىنان ەستىگەنى حاننىڭ وتباسى، مالشى-جالشىلارى ەكى كۇنشىلىك جەردە كەتىپ بارا جاتقانعا ۇقسايدى. ال ءوزى جەتى ءتۇننىڭ ىشىندە ەڭ سەنىمدى ادامدارىمەن باس ساۋعالاي ىلگەرى جىلجىعان.

سۇلتان شۇعىل تۇردە نوكەرلەرىن جىيدى.

– جاۋدىڭ نەگىزگى قولىن تالقاندادىق. ءبىزدىڭ دە ارامىزدان شىعىندار بار. قانشا ادامنىڭ وپات بولعانىن، قانشاسىنىڭ مەرتىككەنىن بايقاپ، جارامدى اسكەردى ءۇش توپقا بولىڭدەر. ءبىر توپ، يماندى-شەگىرتاق باسقارعان، وسى ارادا قالادى. جارالىلاردى جايعاستىرىپ، تۇتقىنداردىڭ باسىن قۇرايدى. ەشتەڭەنى شاشاۋ شىعارماي، ەلگە بەت تۇزەيدى. كەلەسى كەردەلى-تەلىنىڭ جاساعى تەلەۇتتەر حانىنىڭ ىزىمەن تۇرە قۋادى. ۇستاعان جەردە قول-اياعىن بايلاپ، الىپ كەلىڭدەر. ءۇشىنشى توپ كوشتىڭ سوڭىنان تۇسەمىز. ايقۇلا-بەگىم بايبىشە مەن وزگە كوگەنكوز بەيشارالاردى سول ارادان تابارمىز. بىزگە مىنا تۇتقىندار جول باستاپ جۇرەدى.

– ايتقانىڭىزعا قۇلدىق، مىرزا! – دەدى سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى شاح سەمسەر. – ءبارىن بۇلجىتپاي ورىندايمىز.

– وندا، تەزدەتىپ اسكەردىڭ جايىن ءبىلىپ كەلىڭدەر!

كوپ ۇزاماي كەردەلى-تەلى باسقارعان جاساق شەرۋ تارتىپ، تايشىنىڭ سوڭىنان قۋىپ جونەلدى. ال باراقتىڭ ءوزى تۇتقىنداردىڭ ءجون سىلتەۋىمەن كوشتىڭ ارتىنان جىلجىدى.

مىنا جەردەگى باسشىلىقتىڭ ءبارى يماندى-شەگىرتاقتىڭ دارگەيىندە قالدى.

         سۇلتان باستاعان جۇزگە تارتا ادام تىنىمسىز ءجۇرىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن مازا كورمەدى. تەك كەلەسى كۇنى اقشام يەكتەگەندە عانا كوشكە جەتتى. وڭشەڭ شال-شاۋقان، قاتىن-قالاش، بالا-شاعا، جالشى-مالشى شۇبىرعان كەرۋەندى قويشا ءيىرىپ، توقتاتىپ الدى. اراسىندا سارى ىنگەنگە جوزى ساپ مىنگىزگەن ايعۇلا-بەگىمدى تاپتى. ابدەن قالجىراپ، قۇر سۇلدەرى قالىپتى.

ساربازداردىڭ قايسىبىرى قارىنداسىن، جەڭگەلەرىن، اپالارىن ۇشىراتىپ، كوزايىم شاققا مارە-سارە. اۋىلدىڭ وزگە دە قىز-كەلىنشەكتەرى ازاتقا اينالدى.

         باراق جاۋ جاعىنىڭ ەشقايسىنا تيىسپەدى، جارىمەن امان قاۋىشقانىنا قۋاندى. تەك تايشىنىڭ ناق سۇيەرى جايعاسقان كۇيمەنى بوساتىپ اپ، بايبىشەسىن وتىرعىزىپ ەلىنە كەرى قايتتى.

         – اللا رازى بولسىن، سۇلتانىم، مەن رازىمىن. تايشىنىڭ ىستەگەنىن وزىنە ىستەپ، كىشى قىزىن قاتىندىققا اكەتىپ، ءوشىمدى الدىڭىز، – دەدى ايعۇلا-بەگىم كۇيمەگە وتىرعان سوڭ ازەر ءتىل قاتىپ. – ەندى، مىنە، ەلدىڭ كەگىن قايتارىپ، تۇسكەن ەڭسەسىن كوتەردىڭىز.

         – امان بولساق، ءالى ساعان التىن استاۋدان اس ىشكىزەمىن.

         باراق وسىنشاما ۋاقىت ازاپ كورىپ، قورلانعان بايبىشەسىن باسقاداي ءۋاج ايتىپ جۇباتا المادى.

 

***

 

تاڭ سارعايا ءبىلىندى. كۇننىڭ كوزىمەن تالاسا تۇراتىن ەل ورە تۇرەگەلدى. بۇگىن ءتىپتى اشەيىندەگىدەي ەمەس، قاربالاستىق، بەيمازدىق بايقالادى.

جىلقىنىڭ قام-قاراكەتىن ابدەن مەڭگەرگەن سىرقىندى جىگىتتەر الىمدى دا شالىمدى. ءاپ دەگەنشە توقپاقپەن تۇيگىشتەپ، كەلساپتاي-كەلساپتاي قادالاردى جەرگە جىتىرا ءسىڭىرىپ جىبەردى. ەندى ءبىرى جەڭدى بىلەكتەي قىل ارقاندى قادالارعا كەرتىلگەن تۇبىنەن قازىقباۋ شالىپ ءتۇيىپ، ءجۇز ادىمداي جەرگە سىمشا تارتىپ بايلادى. وسىنداي شامامەن قاتار-قاتار ءتورت-بەس جەلىباۋ ءتۇستى.

جىپىرلاعان ەل شارۋا ىستەپ قايشالىسادى.

جەلىباۋدان وقشاۋىراق ءۇش-ءتورت قاراشا ءۇي تىگىلىپ جاتىر. وندا دا ادام قارالدىسى بارشىلىق. بۇل ۇيلەر بيە ساۋاتىن جانە ساۋىساتىن قىزمەتشىلەرگە ارنالعان.

سويتكەنشە بولماي العاشقى بوزى كوپ جىلقىنىڭ ءۇيىرى ايدالىپ اكەلدى. الاقانعا تۇكىرگەن جاستار قۇلىندارعا بۇعالىق ساپ، شىڭعىرتىپ ۇستاي باستادى. وڭكەي الەڭكەدەي جالاڭداعان شالماشىلار مەن اتان جىلىك قارۋلى ازاماتتار جينالعان جەردە جۇمىس شاق كەلە مە، قۇلىننىڭ ءبارى تاسبيىقتىڭ تاسىنداي تىزىلە جەلىدە مويىندارى سوزىلىپ، تۇقيىپ تۇردى.

بىرىڭعاي بوز بيەدەن قۇرالعان ەكىنشى ءۇيىر جەتتى. ساۋىنعا ۇيرەنگەن ماما بيەلەر جەلىباۋعا تۇرا-تۇرا قالدى. شامالى ۋاقىت وتكەندە تاعى دا شاڭقان بوز جىلقىنىڭ ءۇيىرى كورىندى.

باس-اياعى ءجۇز ەلۋ بوز بيە ساۋىلىمعا قويىلدى.

كىلەڭ بوز بيەلى جەلىباۋدى ەشكىم كورمەگەن شىعار، كورسە دە سيرەك كەزدەسەتىن جايت. ايتپەسە، كوزگە ۇيرەنشىكتى اقتىلى جىلقى جەلىدەگى قۇلىنداردىڭ تۇسىندا شۇبىرا ۇيەزدەپ نەمەسە توڭىرەكتە بىتىراي جايىلىپ جۇرەتىن. مىناۋ كىل اپپاق اقشاڭقان جىلقىلار.

العاشقى بايلانعان بيەلەردىڭ جەلىنى سىزداپ، ۋاقىتى دا جەتتى. الگىندە تىگىلگەن قاراشا ۇيلەر جاقتان شىققان ءبىر لەك ادام لاپ بەرىپ، جاپا-تارماعاي جىلقىلاردى ساۋا باستادى.

بۇلار كۇندە وسى تابىننىڭ قاسىنداعى كىسىلەر ەدى. سوندىقتان كوپشىلىك بيەلەردىڭ سىرىن بىلەتىن. بىلەتىندىكتەن ءبىرىن بوس قويىپ، ءبىرىن بۇكپەلەپ، قايسىبىرىن كۇندەلەپ باۋىرىنا تايانا بەردى.

كەيبىر اساۋ قۇلىندار شورشىپ، ماڭىنا جۋىتپاي شىڭعىرادى. بىراق، قابىرعاسىنان الا قۇشاقتاپ، شاپتان بۇرە ۇستاعان الەۋەتتى قول تىپىر ەتكىزبەي دەدەكتەتە ەنەسىنىڭ تۇسىنا اكەلەدى. سوسىن شولدەن تاڭدايى قۇرعاپ دىڭكەلەگەن ءوزى-اق ەرىنىن يكەمدەپ، دەرتە بۇلتيعان جەلىنگە قاراي ۇمتىلادى.

وسىلاي باستالعان قاربالاس توقتالماي، كۇندە تاڭ بوزارىپ اتقاننان قاس قارايعانعا دەيىن جالعاسىپ وتىردى.

بۇل بيەباۋدان قوزى كوش جەرگە ون قانات اق وردا تىگىلدى. توڭىرەگىنە ودان كىشىرەك ۇيلەر بوي كوتەردى. اق ورداعا كۇتۋشىسىمەن بايبىشە جايعاستى.

وسى شاعىن اۋىلدان شەتكەرىرەككە، وڭاشالاۋ جانە ءبىر اق وتاۋدىڭ كەرەگەسى كەرىلىپ، قاداسى قاعىلىپ جاتتى. ءۇي تىگىلىپ بىتكەننەن كەيىن ىشىنەن ەكى-ەكىدەن قاتار ءتورت تەسىك ۇرا قازىلدى. وعان بال قاراعاي بورەنەلەرىن تىگىنەن ورناتىپ، تۇبىنە تاس پەن توپىراق تاستاپ، تۇيمەشتەدى. ولاردىڭ بيىكتىگى قارا سانعا جۋىق ەدى. سىرت نوبايى كەرەۋەتكە ۇقسادى. ەندى الشاق ەكى اراعا جەلى باۋدىڭ قازىعىنداي سوم قادا قاعىلدى. دەڭگەيىن بورەنەنىڭ بيىكتىگىمەن تەڭشەدى.

سودان كەيىن تالدى ءيىپ بەسىك جاسايتىن شەبەرلەر وسى قادالاردى كومكەرە وتىرىپ، استاۋ پىشىندەس ۇلكەن قاڭقانى ازىرلەپ شىقتى. ەنىنىڭ جالپاقتىعى ەكى ادىم دا، ۇزىندىعى ءتورت ادىمنان استام. وعان شۇڭعىلداپ، تەكەمەت توسەدى. ونىڭ ۇستىنەن يلەنگەن ءارى بىرىمەن ءبىرى قايىپ تىگىلگەن بىتەۋ تەرىنى تاستادى. ءبىر پۇشپاعى تومەنگە جىبەرىلدى. ويتكەنى قۇيىلعان سۇيىق زات سول ارقىلى قوتارىلىپ، سىرتقا اقتارىلۋى ءتيىس. اعاتىن جولىنا قىش كارىزدەر قويىلعان. كارىز ءۇيدىڭ ىرگەسىنەن شىعارىلىپ، اۋدەم جەردەگى ۇراعا بارىپ تىرەلەدى.

قاپتالىنا تەپكىشەك ورنىعىپ، كوشپەلى ەلدىڭ قولدانعان حاۋىزى ءازىر بولدى.

جاڭا ساۋىلعان كىل بوز بيەنىڭ ءسۇتى تۇلىپتارمەن اتقا ارتىلىپ، وسى شەتكەرى ۇيگە جەتكىزىلدى.

بوساعاداعى وشاققا ادىراسپاندى لاۋلاتقان ءپىرادار كەمپىر ونىڭ الاۋىمەن حاۋىزدى الاستادى. سوسىن كوزىن جۇما ەكى الاقانىن كەۋدە تۇسىنا كوتەرە ۇستاپ، الدەبىر دۇعالاردى سارناتىپ وقي باستادى. دۇعا بەل العان سايىن ەكى جاعىنا كەزەك شايقالىپ، ءۇنىن زورايتا تۇسەدى. نە قيلى زەرلى شولپى تاعىلعان اپپاق بۇرىمى سىڭعىرلاي قوسا تەربەلەدى.

وسى كەزدە داياشىلار مەن جۇمىسشىلار اكەلگەن تۇلىپ تولى ساۋمال جان-جاقتان جاپا-تارماعاي حاۋىزعا لاقىلداي قۇيىلدى. ول مەيمىلدەپ تولعان كەزدە، كۇتۋشى ايەلدەر قاۋمالاعان بايبىشە ىشكە ەندى. ايقۇلا-بەگىم ءپىرادار كەمپىر مەن دەم سالىنعان ساۋمالعا ءيىلىپ سالەم ەتتى. سوسىن حاۋىزدىڭ قاسىنا تايانىپ، جاقىنىراق تۇردى.

– ءبىسسىمىللا-راحىم-اللاحي، مەنىڭ قولىم ەمەس، ءبيبى-ءباتيما ءپىرىمنىڭ قولى. – باقسى كەمپىر قوس كۇمىس بىلەزىك تاعىنعان وڭ قولىن بىلەگىنە دەيىن ساۋمالعا مالىپ الىپ، ايقۇلا-بەگىمنىڭ ماڭدايىنا الاقانىن ءۇش مارتە تيگىزدى.

– ماڭدايىنىڭ باعىن اشا كور، قىمىزداي دەرتىپ تاسا كور، جاراتقان يەم جار بولىپ، اق نۇرىن مۇندا شاشا كور. شاشا كور، شاشا كور! ءتاۋ، ءتاۋ، ءتاۋ ...

بايبىشە ء«بىسسىمىللا، ءبىسسىمىللا» دەپ، شۇكىرانالىعىن ءبىلدىردى.

كۇتۋشى ايەلدەر بايبىشەنىڭ ۇستىندەگى كيىمىن شەشىپ، دەنەسىن جالاڭاشتاي باستادى. بىرەۋى دىزەرلەي وتىرا قالىپ، كەبىسىن سىپىردى. ىزىنشە قولتىعىنان دەمەي تەپكىشەككە تاياپ، وڭ اياعىن حاۋىزعا سالۋعا سەپتەستى. قاداعا سۇيەنىپ، ايقۇلا-بەگىم ەكىنشى اياعىن ىشكە الدى. سوسىن بوز بيەنىڭ سۇتىنە گۇمپ قويىپ، مالشىنا بەردى.

جىپ-جىلى ءسۇت الپىس ەكى تامىرىمەن قوسا قولقا-جۇرەك بار دەنەسىن ءيىتىپ اكەتىپ، جانى شىمىرلاي جاي تاپتى. ىشتەي، «كەت، بالەكەت، كەت! ارىلت مەنى حارام قاقاستان!» دەيدى جالبارىنا. كەۋدەسىن كەرنەگەن نامىستان بادانا كوزىنەن اۋىق-اۋىق ىستىق جاس تا ىتقي جونەلەدى. 

كەسەلگە ۇشىراعانداردى دۋانىڭ كۇشىمەن ارىلتۋمەن شۇعىلداناتىن سۇيىندىك-نۇرقۇلا كەمپىر كۇبىرلەپ، دۇعاسىن ۇزبەي وقيدى.

– جاراتقان يەم، شيپاڭدى بەرە گور! – تاڭىرگە جالبارىنىپ الىپ، –جارىقتىق، ەم بولا گور، – دەپ، اقتىڭ وزىنە ءتاۋ ەتەدى.

ساۋمالعا شومىلعان بايبىشەنىڭ بويى بايسال تارتىپ، بۋىن-بۋىنى بوساپ، بار دەنەسى بالبىرادى. جۇيكە جۇيەسى شىمىرلاپ، جانى سايا تابا راحاتتانادى. ءتانى ءسابيدىڭ دەنەسىندەي البىراپ، وزەگىنەن حاقاس نارسە سۋرىلىپ شىققانداي ءوزىن قاۋىرسىن ءتارىزدى جەڭىل سەزىندى.

ءار شومىلعان سايىن ءار ءتۇرلى ءلاززاتتى شاقتى باستان كەشتى. كەۋدەسىن قىجىلداتقان ابىلەت ازايىپ بارا جاتقانداي اڭعارىلدى.

قىرىق كۇن ۇزبەي وسى جورالعى قايتالاندى دا وتىردى. قىرىق ءبىرىنشى كۇنى قاسىندا قوجا يمام بار باراق سۇلتاندى كوردى.

اق وردانىڭ تورىنە ەكەۋىن قاتار وتىرعىزىپ، مولدا بىرنەشە سۇرەلەردى قايىردى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ نەكە سۋىن اكەلۋگە پارمەن ەتتى. اق شىنىنى كوتەرگەن ءپىرادار كەمپىر سۇيىندىك-نۇرقۇلا ىشكە ەندى.

ءسويتىپ، باراق قىرىق ءبىرىنشى كۇن دەگەندە نەكەسىن قيدىرىپ، بايبىشەسىمەن قايتادان قوسىلدى.

ارادا شامالى ۋاقىت وتكەندە اي-كۇنى جەتىپ، ناۋات-بەگىم بوساندى. ءسابيدىڭ ەسىمىن ءابۋ سايد دەپ قويدى. بالا كۇتىمىن بايبىشە ءوز موينىنا الدى.

قىم-قۋىت تىرلىككە تولى ءومىر اۋانىمەن اعا بەردى. كەلەسى جىلى توقالدىڭ تاعى دا اياعى اۋىر ەكەنى ءبىلىندى. ەشكىم ونىڭ كوكەيىندە نە جاتقانىن قاپەرلەمەدى. ءبىر كۇندەرى قاپىسىن تاۋىپ، ەلىنە تايىپ وتىرىپتى. قۋعىنشىلار تاعى دا اي دالادان ۇستاپ الىپ كەلدى.

– قىجالات كورىپ ءجۇرسىڭ بە، نەگە قاشاسىڭ؟ – دەدى جولدا كەلە جاتقاندا قاينىلارىنىڭ ءبىرى.

– مەن اكەمنىڭ جاعىندا بولاتىن، قالماققا قىزمەت ەتەتىن ۇل تابامىن. سوندىقتان بۇل بالانى سەندەرگە بۇيىرتپاي، قالماق ورداسىندا تاربيەلەيىن دەپ ەم.

سوندا عانا جۇرت ونىڭ نەگە ەكىقابات كەزىندە قاشاتىنىن ۇعىندى. اۋىلعا اكەلىپ، كوزدەن تاسا ەتپەي باقىلاپ وتىردى. ايتقاندايىن ۇل تۋدى. اتىن مير قاسىم دەپ قويدى.

بايبىشە وعان ءبىر كۇن دە قاراتپاي شيكى وكپەنى باۋىرىنا سالدى.

– قىپشاقتىڭ بالاسى دەشتىگە قىزمەت ەتەدى، – دەدى ادەيى توقالعا ەستىرتە. – مەن سەنى سۇلتانعا ءوزىم ايتىپ الىپ قاشتىرعانمىن. نەشە بالا تۋساڭ دا تەلەۇتكە تەزەك تە جوق.

بالىقتاي بۇلقىنعان جاس كەلىنشەك ەمشەك سۇتىمەن جانە جەرىك بولدى. اۋىلداعى اعايىن قاشانعى قىرتىستانا بەرسىن، مەيىرماندىقپەن قاتالدىعىن ۇمىتىپ، ايەلدى جايىنا قويعان. وسى بوساڭسۋدى تاپ باسىپ بىلگەن قالماقتىڭ قىزى الدىن-الا كوزدەپ جۇرگەن جۇيرىگىن سايلاپ ءمىنىپ، ەلىنە ءبىر تۇندە جالت بەردى.

قاپەلىمدە جەر سيپاپ قالعان اڭعال جۇرت، تاعى دا «قاپ، بالەم» دەپ، ورشەلەنە قۋدى.

– مىناۋ ءبىر نەشەمە جىل وتسە دە قاشۋىن توقتاتپادى، ءداتىنىڭ بەرىگىن-اي... – كۇيىنە داۋرىققان قۋعىنشىلار كەشتەتە شىعىپ، ەرتەڭىندە ساسكەدە ىزدەگەندەرىن الىستان كوزدەرى شالدى. نازارعا ىلىككەنمەن استىنداعى قان جيرەن جۇيرىك جىلقى تاعى دا ەت ءپىسىرىم ۋاقىت ماڭىنا تايانتپاي قويدى. اقىرى ءبىر كەزدەردە شالىمدى جىگىتتەردىڭ ءبىرى شاۋجايىنان بارىپ ۇستادى.

ايەل:

– كوكسەگەنىمە جەتپەدىم-اۋ، – دەپ وزانداپ جىلادى. – بۇل جولى دا ءباھادۇر باتىر تاباتىن ەدىم. قالماقتىڭ اراسىندا تاربيەلەنگەندە سەندەرگە كەتكەن اكەمنىڭ كەگىن قايتكەندە دە قايتارار ەدى...

قاتەبى باتقان جارباي تۇيەشە باقىرعان بايا-شايا ايەلدىڭ تىزگىنىن قارىنا ىلگەن نوكەرلەردىڭ ءبىرى، كەرى بۇرىلدى دا ەل قايداسىڭ دەپ تارتتى. جان-جاقتان قاۋمالاعان ساۋسىلداعان قاينىلارى جەڭگەلەرىن ورتالارىنا الىپ، ازىلدەسە وتىرىپ اۋىلعا قايتىپ ورالدى.

ايتقاندايىن اي-كۇنى تولىپ، ۇل تاپتى. اتىن مير سايد قويدى.

بۇدان كەيىن ءتورتىنشى بالاعا جەرىك بولعان ناۋات-بەگىم ءبارىبر قۇتىلماسىن ءبىلدى مە، بوشالاعان ىنگەندەي ءساتى كەلگەندە جالت بەرىپ ءىزىن جاسىرىپ تايىپ وتىرمادى. باسى-بايلى قازاققا ايەل بولعانىن، ەندى بۇل ەلدەن ەشقايدا كەتە الماسىن ابدەن ۇعىندى. ويتكەنى باراق سۇلتان سارايدى تاستاپ، كوكسەگەن مۇراتىنا جەتۋ ءۇشىن سامارقانعا اتتانۋدى شەشىپ قويعان.

وسىنداي بولاشاقتى تۇسپالداعان سۇلتان وي-تولعاقپەن ۇيگە سىيماي جۇزگە تارتا نوكەرىمەن تۇزگە كەتىپ، سايات قۇرعان. اڭشىلىق بولسا دا بۇلار بەس قارۋى ساي جاسانعان جاساقتار ەدى. ءبىر دوڭەستەن سالدىرتىپ شىعا كەلگەندە كورشى اۋىلدىڭ ءۇستى ات-كوپىر ەكەن. ەل-جۇرتىن قان قاقساتىپ جاۋ شاۋىپ جاتقانعا ۇقسايدى.

ىرگەدەگى بۇل رۋلى ەلدىڭ اتى تالاي جەرگە ءماشھۇر قايىرلى دەگەن سۇلۋ بويجەتكەنى بار ەدى. نە دە بولسا سوعان شۇيىلگەن الاپات ەكەنىن ءبىلدى.

دەرەۋ اتتىڭ باسىن قويا بەردى. ۇشىرتقاننان ۇشىرتىپ وتىرىپ اۋىلعا كەلسە، جاۋ شاپقان جۇرتتىڭ ۇستىنەن ءتۇستى. جىلاعان-سىقتاعان ادامنىڭ اراسىنان ءجىبى ءتۇزۋ بىرەۋدى تاۋىپ سويلەسكەندەرىندە، مۇنى ىستەگەن تەلەۇتتىڭ حانى قۇبان-قۇلا ەكەنىن ءبىلدى. بۇرناعى جىلى ءىزىن جاسىرىپ كەتكەن ودان باراق سۇلتان بۇ جولى ايىرىلماۋ كەرەك دەپ شەشتى.

وسىلاي ۇيعارعان ول ايالداماي قالماقتاردى تۇرە قۋدى. مول ولجامەن كەتىپ بارا جاتقان جاۋدىڭ قارا ىزىنەن قالماي، تۇرەننەن قيقۋ سالدى. قارايعاندى قاعىس جىبەرمەيتىن قوڭتايشى دا ءبىر سۇمدىقتىڭ تايانعانىن ۇقتى.

اتىنىڭ باسىمەن الىسقان ساربازدار قاپتالدان كەپ ءتيدى. ولاردىڭ تايىنباي شاپقان ەكپىنىن كورىپ، سوڭىندا جەر قايىسقان قولعا ارقا سۇيەپ وزەۋرەگەندەر ەكەن دەپ، شاتاقشىل توپ مىستاي بولدى.

ساربازدار قىلىش سىلتەپ ءبىر-ەكەۋىن ەر ۇستىنەن جۇلىنداي ۇشىردى. اق تابان تورى اتپەن باراق قاسقايا تارتىپ، قۇبان-قۇلانىڭ الدىنا تۋرا كەلدى.

– ۋا، حان! قولىما تۇسپەي دىڭكەمدى قۇرتىپ ءجۇر ەدىڭ، ولگەن جەرىڭ – وسى!

– داتىما قۇلاق اسىڭىز، سۇلتان. – قوڭتايشى قۋلىققا باسىپ، مايموڭكەلەي ءتىل قاتتى. – مىنە، ولجا بيكەلەر! اراسىنان قالاعانىڭدى ال، قولىڭنان قاقپادىم – ساۋعا!

– ىرگەمە قۇت بولعان كورشى رۋدىڭ ادامىن ساۋعاعا الىپ، الباستى باسىپ پا؟! – حاننىڭ وزىنە اقىرا شۇيلىكتى. كوزىنە شىمىرىكپەي قاراعانىمەن مىسىن سىرتقا سالعان سۇلتاننان ىعىپ، ىشتەي تايىندى.

باراق مويىنىن سوزىپ، ەر ۇستىنەن شۇبىرعان قىزداردىڭ لەگىن ءسۇزىپ ءوتتى.

– قايىرلى-بەگىم قايدا؟

– ول كىم ەدى؟ بارى – وسى.

مىنا قيتۇرقى سوزگە قيتىعىپ، سۇلتان قالىڭ ءنوپىردى ءوزى ارالاپ كەتتى. اناداي جەردە تاۋداي ەتىپ ۇيىلگەن تەزەكتى بايقادى. شاماسى، اسكەردىڭ سوڭىندا جۇرەتىن شارۋا كۇيتتەگىش مالشى مەن جالشىلار قوسىنى اعرۇق[7], بۇلار ەل شاپقاندا وسىندا تۇنەسە كەرەك. مىنا تەزەكتىڭ جيىلۋى سولاردىڭ قاراكەتى سياقتى.

تايانىپ بارسا، تەزەكتىڭ ار جاعىنا تاي قازان توڭكەرىلىپتى. تاي قازاننىڭ ەرنەۋىنەن نايزانىڭ ۇشىمەن ءتۇرتىپ، كوتەرىپ قالعاندا بۇك ءتۇسىپ جاتقان بىرەۋدى كوردى. ءارى ونىڭ قايىرلى-بەگىم ەكەنىن قاپىسىز ءبىلدى. تۇتقيىلدان بۇلاردىڭ قولى ورشەلەنە قۇيىلعاندا قالماقتار ەڭ كەرەك ادامدى جاسىرىپ ۇلگەرگەن ەكەن.

ەردەن ءتۇسىپ، قىزدى جەردەن قاڭباق قۇرلى كورمەي كوتەرىپ الىپ، نوكەرلەرىنىڭ ءبىرى كولدەنەڭ تارتقان قارا قاسقا ارعىماقتىڭ ۇستىنە مىنگىزدى. ءوزى لىپ ەتىپ قايتا اتقا قونىپ، قۇبان-قۇلانىڭ ماڭىنا دۇسىرلەتە جەتتى.

– اتام بولساڭ دا اتانشا شوكتىرەم، نالەت! – الماس قىلىشىن جانىنان جارق ەتكىزىپ سۋىردى. – ىرىمدا جوق ءىستى ىستەپ، قازاندى توڭكەرىپ، ىرىسىڭدى توكتىڭ. تەك ۇرپاعى جوق، مۇراتى جوق ءۇيدىڭ يەسى ولگەندە عانا قازانى توڭكەرىلىپ، وشاعى ويران بولاتىنىن ۇمىتتىڭ با، ساپپاس؟!

– اتتەڭ، باتىر تاباتىن قىزىمدى الدىڭ، سونىڭ قارىمتاسى قايتپادى. – تايشىنىڭ زارلى ءۇنى شىرقىراي ەستىلدى.

– كارى قاقپاس، جانىڭدى جاھانامعا جىبەرەم.  – سۇلتاننىڭ اۋزىنان ءلامى شىعىپ بىتكەنشە، حاننىڭ باسى جەرگە شورشي دومالاپ ءتۇستى. دەنەسى سەرەيىپ، قانى اتقىلاعان كەۋدەسى ات ساۋىرىنا قاراي شالقايا بەردى.

– ايقۇلا-بەگىمنىڭ دە، مەنىڭ دە كەگىم ەندى قايتتى!  – سۇلتان تورى اتپەن قۇيعىتا جونەلدى.

ارادا كوپ ۋاقىت وتپەي سارايشىقتان ءتۇپ كوتەرىلگەن ۇرىس حاننىڭ ءۇرىم-بۇتاعى وڭتۇستىكتەگى اتا جۇرتقا اۋىپ بارا جاتىر ەدى.

ول كەزدە ءابۋ سايد سۇلتان، كەيىننەن «جانىبەك» لاقابىمەن ماشھۇرگە اينالاتىن قازاقتىڭ ەكىنشى حانى تايعا مىنگەن بالا بولاتىن.

 

ءىىى

 

نە ءبىر تۇلپاردىڭ تۇياعىن توزدىرىپ، نە ءبىر اسپانمەن تالاسقان اقيىقتىڭ قاناتىن تالدىرعان ۇشى-قيىرى جوق دالا. دالا بەتى اشىق قالعان شيمايلى داپتەر سياقتى. وندا حيسساعا اينالعان اڭىزعا تولى شەجىرە جاتىر...

كۇمىس تۇرمانى كۇن كوزىمەن تالاسىپ، اياعىن الشاڭداي تاستاعان بارشىنكوكتىڭ ۇستىندەگى پاديشاحتىڭ كوكەيىنە وسىنداي ءبىر وي ءۇيىرىلدى. ءتورت قۇبىلاسى تەڭ، دەشتى قىپشاق جۇرتى يەلىگىندە. ەشكىم بەتىنە جەل بوپ قارسى كەلمەيدى. اق دەگەنى – العىس، قارا دەگەنى – قارعىس. قۇزىرىنا قۇلدىق ۇرىپ، كوك وردا تۇتاسىمەن ءمىنسىز مويىنسۇنعان. قازىنا مەن داۋلەت شاش ەتەكتەن. قيساپسىز.

وسى قالپىمەن جالعاندى جالپاعىنان باسىپ وتەردەي كورىنگەن...

نە بارى ون جەتى جاسىندا حان تاعى وزىنە بۇيىرعاندا جارتى الەمدى تىتىرەنتكەن ارعى باباسى جوشىداي جويقىن تەگەۋرىندىلىك بويىنا قوسا بىتكەندەي بولدى. سويتسە، حانعا قاھاردان بۇرىن ايلا كوبىرەك قاجەت ەكەن. مۇنى اقىلماندارى كەزىندە ايتپادى ما، الدە استامشىلىق مىنەزدىڭ كەسىرىنەن قاپەرىنە قونبادى ما، ەندى ونى ەكشەي الماي دال.

ساعىم قۋعان ساردالا قازىر دە الدى-ارتىن بولجاتپاي اكەتىپ بارادى. تەك ياسسى[8] شارىنە تەزىرەك جەتۋدى كوكسەتكەن سوقىر تۇيسىك ساناسىن ءبىرجولا مەڭدەگەن.

شىعىس دەشتى قىپشاقتى بيلەگەن حاننىڭ كوڭىلىندە الاڭ بار. سوڭعى جىلدارى شىمبايىنا قاتتى باتاتىن جايت – ورداسىنىڭ ءامىرى جۇرەتىن اۋقىمى تارىلىپ بارا جاتقانداي. وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن قايسىبىر قازاق ۇلىستارى ىقپالىنان شىعىپ، ۇدەرە كوشتى. سودان كەيىن-اق مازاسى ماي ىشكەندەي.

ولاردىڭ بۇلاي اۋا جايىلۋى – ءبىر كەزدە دەشتى قىپشاق اتانعان، قازىرگى كوك وردا مەملەكەتىنىڭ حانى ابىلقايىردىڭ زىعىردانىن قايناتتى. الەۋەتى زور پاديشاح ەلدى الاتايداي بۇلدىرگەندەردىڭ سول زاماتىندا تۋ-تالاقايىن شىعارىپ، ءبىرجولا جويىپ جىبەرۋگە سوڭدارىنان ون مىڭ اسكەر اتتاندىردى. «قىرسىققاندا قىمىران ءىريدىنىڭ» كەرىمەن، جىبەرگەن قولى قىپشاق ايلاسىمەن سوعىسقان قازاق قوسىندارىنىڭ قورشاۋىندا قالىپ، دارۆيش-حۋسايىن كەرەي مەن جانىبەكتەن ءبىتىم سۇراعان. ءوز تۋىستارىن قانعا باتىرعىلارى كەلمەي جانىبەك:

– بىزگە ەرەمىن دەگەندەرىڭ ىلەسىڭدەر، قوسىلمايمىن دەگەندەرىڭە ەكەۋارا – ءبىر ات. مىڭگەسىپ قايتاسىڭدار، – دەدى.

ءسويتىپ، قۋعىنشى قولدىڭ تەڭ جارىمىنا جۋىعى قازاق جۇرتىنا قوسىلىپ، وزگەلەرى مىڭگەسىپ-ۇشقاسىپ ەلدەرىنە بەت تۇزەدى.

مۇنى ەستىگەن ابىلقايىر تىپتەن نازالاندى. قاراپ تۇرىپ سەنىمدى دەگەن اسكەرىنىڭ جارتىسىنان ايىرىلىپ، جەر سوقتى. ال، وردا-بازار مەدينەسىنىڭ توڭىرەگىندە ۋلىققان-شۋلىققان جيىرما مىڭ قولدىڭ تەڭ جارىمى ءشۇۋ دەگەننەن-اق كەرەي مەن جانىبەكتىڭ تۋىن كوتەرىپ، جوڭكىلىپ كەتە بارعان. حان باسىمەن تاقىر تۋلاققا شوڭقيا وتىرىپ، الدىن-الا قاراكەت ەتپەگەننەن ءدات دەپ قالا بەرگەن.

ىزبارى بەتىنە شاۋىپ، باس ءۋازىرىن شاقىرتقان. كوزىندە ارا-تۇرا جىلت ەتەرلىك نۇرى بار، شوقشا ساقالدى، سيداڭ بويلى ۇيعىر شاتىس باقتى-قوجا حان سارايىنا يمەنە ەنىپ:

– حان يەم، كەلىپ تۇرمىن، – دەپ تاعزىم ەتتى.

پاديشاح تەرەزەدەن سىرتقا قاراعان قالپىن بۇزبادى.

– ەل كوشتى، وردانىڭ ءىشى ىرىڭ-جىرىڭ، كىنارات قايدان؟

– كىنارات دەۋگە بولار ما ەكەن... – مايدا ءتىلدى ءۋازىر قالاي قاراي سالسا اڭگىمەسى حاننىڭ كوكەيىنە قونارىن تەز ارادا ەكشەپ، امالىن تاۋىپ قىسپاقتان شىعىپ كەتۋگە ۇمتىلدى. – ءبىزدىڭ... – تاعى دا ءتىلىن تىستەي قويدى. – ءسىزدىڭ كوكسەگەنىڭىز ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، وتىرىقشىلىققا اينالدىرعىڭىز كەلدى. ديحانشىلىقتى كاسىپ ەتۋگە بەيىمدەدىڭىز، شاھار تۇرعىزۋ ويىڭىزدا بار. حالىقتىڭ ىشىندەگى قايسىبىر جۇرت مۇنى تۇسىنە المادى. وسىنى سول ساتىندە پايدالانعان اككى كەرەي مەن جانىبەك سياقتى سۇلتاندار ەلدى بورلىكتىرىپ وتىر.

اۋەلدەن بەلگىلى اڭگىمە قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بار حاننىڭ ويىندا جازعان حاتتاي سايراپ تۇر ەدى. نە دەرەگى، نە دايەگى جوق جىلماقاي ءسوز ءىشىن جىلىتىپ، كوڭىلىنە ۇيالامادى. قاي كەزدە دە قىزىل تىلگە قۇشىرىن توگىپ جىبەرەتىن ءدىلمار ءۋازىر جۋىق ارادا توقتاي قوياتىن ءتۇرى جوق.

– تۇتاستاي كوشپەلى جۇرتتان تۇراتىن دەشتى قىپشاق دالاسىنىڭ عۇرپىن وزگەرتۋ قيىننىڭ-قيىنى. ءتۇزۋ كەلە جاتقان اربانى شۇعىل بۇرامىز دەپ، اۋدارىپ العاندايمىز ...

جوشىنىڭ بەسىنشى ۇلى شايبان ۇرپاقتارىنىڭ بيلىگى دالا قاعيدالارىنان بۇرىن تەمىر اۋلەتىنىڭ ىڭعايىنا بەيىمدەلىپ بارا جاتقانىن ءۋازىر ناقتى بىلسە دە اشىپ ايتپادى. كوك وردانىڭ كەسەلى – ءامىر تەمىردىڭ اۋلەتىمەن سۇيەك ىلىكتىكتى كۇشەيتىپ جانە سامارقاندى ەل مەدينەسى ەتسەم دەگەن حان نيەتىندە ەكەنىن بۇكپەلەدى. مۇنداي پيعىل كەڭ جازيرا دالانى ەركىن كوسىلگەن تاعىنىڭ ۇيىرىندەي قىپشاق جۇرتىن ۇيىتا قويمايتىنى ايان. ونىڭ ۇستىنە ورداەجەندىك اۋلەت وكىلدەرى بيلىكتەن شەتتەتىلىپ، قاعاجۋ كورىپ كەلەدى. كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار اتا-باباسىنىڭ بيلىگىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ءبىر-بىرىمەن قابىسپايتىن وي مەن نيەتتىڭ پاراسىن قالىڭ بۇقاراعا اشىپ بەرەرى قاق. ونىسىز دا قيساپسىز سالىنعان الىم-سالىق، بوتەن ەلدەردى شابۋعا سۇراعان ەر ازاماتتار جايى قارا حالىقتى زارەزاپ ەتكەن. قىرعا شىققان جانىبەككە «مىنا بالەدەن ىرگەمىزدى اجىراتا گور. باسىمىزعا بولەك، ەل مۇراتىنا ساي حاندىق قۇر» دەپ بۇيىمتاي ايتقان قاريالاردىڭ اڭگىمەسى ساققۇلاقتارى ارقىلى باقتى-قوجا ۋازىرگە سول كۇنى جەتكەن. ۋازىرگە جەتكەن جاي حانعا ودان دا بۇرىن بارۋى اقيقي نارسە. سوندىقتان، تىم اشىلىپ، العا ءتۇسىپ جورتاقتاۋدى سارت شاتىس باس ءۋازىر قۇپ كورمەگەن. جالپى، ءۋازىرى عانا ەمەس دەشتى قىپشاقتىڭ باسىن قۇراعان كوك وردا تۇتاسىمەن وزبەكشىلدەنۋگە ويىسقان. وردا توبەسىنە سايىن تۋى دا ەمەس، اق وردا تۋى دا ەمەس، وزبەكتىڭ تۋىن تىكتى.

تەرەزەگە قاراپ تۇرعان حان بۇعان كىلت بۇرىلدى.

– رۋلار اراسىنداعى باقتالاس، باقا كۇندەستىكتى نەگە قوزدىرمادىڭدار؟ – كوزى ەجىرەيىپ باقتى-قوجانى جەپ جىبەرە جازدادى. – قازان حانىنىڭ جەرىندەگى ورمانبەت ءبيدىڭ اۋىلىن شابۋعا قىپشاق قوبىلاندىنى ارعىندى ايىپتى ەتۋ ءۇشىن ادەيى جىبەرمەدىم بە؟!

بۇل – قاراسپان تاۋىن جايلاعان، كادىمگى تايبۋىرىلدى قارا قىپشاق قوبىلاندى ەمەس ەدى. ەلگە تۇلعا باتىرلاردىڭ ەرلىك ىسىنە سۇيىنگەندىكتەن سولارعا ۇقساپ باقسىن دەگەن نيەتپەن ەسىمىن بەرگەن كەيىنگى ۇرپاقتىڭ وكىلى. ارالارىندا ەكى ءجۇز ەلۋ-ءۇش ءجۇز جىلداي ۋاقىت جاتىر. وسى تاقىلەتتەس قازاقتا بىرنەشە باراق، الدەنەشە ابىلقايىر جانە جانىبەكتەر بولعانى ايان.

– ارعىننىڭ جيەنى سايان باتىردى ولجاعا قاراۋلىق جاسادى دەپ وعان قىپشاق قوبىلاندىنىڭ ءولىم جازاسىن سۇراۋى، سايانعا اجال ۇيىرمەي، كەرىسىنشە، ارعىن دايىرقوجا ءبيدىڭ تۇبىنە جەتتى.

– مۇنى مەن بىلمەيتىندەي نەسىنە ساندىراقتاپ تۇرسىڭ؟

ءۋازىردىڭ ءجۇنى جىعىلىپ، مىشتاي بولدى.

– ا-ا... ار-ا-اسىنا وت تاستاساق تا، – تۇتىعا سويلەدى، – ارعىن مەن قىپشاق قوبىلاندى تابىسىپ، كەرەي مەن جانىبەك تۋىنىڭ استىنان تابىلمادى ما؟

– جاقسى، باقتى-قوجا ءۋازىر، قازاق ۇلىستارىنىڭ بىتىمگەرشىلىگى رۋلىق الاۋىزدىقتان بيىك دەگىڭ كەلە مە؟

ءۋازىر باسىن ءيىپ، ءبىر ءسات قۇدىرەتكە ءتاۋ ەتكەندەي قيمىلسىز قاتىپ قالدى.

– ورداەجەننىڭ ۇرپاعى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار سىزبەن كۇرەس جۇرگىزۋ ءۇشىن، اۋەلى، قازاق رۋلارىنىڭ بەكتەرى مەن بەكزادالارىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە قام جاساعان. ەل قايماعى ىمىرا تاپسا، قارا حالىق قايدا ىدىراماق. سوندىقتان قوس سۇلتان وزدەرىنە قارايتىن رۋ-تايپالاردى باستاپ، ارداگەرلەرى اجال قۇشسا دا، الاۋىزدىققا جول بەرمەدى.

– سەن قايدا قارادىڭ سوندا؟! بۇگىن ءتالىمسىپ سويلەيسىڭ! – ءۋازىردىڭ جانارىنداعى الگى ءبىر جىلت ەتەر ساۋلە ءۇشتى-كۇيلى جوعالعان. ۇزىن تۇرا بويى شوگىپ، اياققاپتاي كەۋدەسى ىشىنە كىرىپ، يىعى قۋشيىپ قاپتى. – بار، جوعال!

– ايتقانىڭىزعا قۇلدىق، حان يەم!

ماڭدايى جەرگە جەتكەنشە ءيىلىپ، تاعزىم ەتتى. سوسىن، سولبىرەيگەن قالپى سۇيرەتىلە ىلگەرى ءىلبىدى.

بۇل كەز ابىلقايىر حاننىڭ ەرەكشە جاقسى كورەتىن ءتورتىنشى بايبىشەسى ۇلىقبەك حاكىمنىڭ قىزى ءرابيۋ-سۇلتان-بەگىمنىڭ ادالدىعىنا كۇمانى ارتىپ، تىم جاقىن، شىنايى بەرىلگەن ەڭ سەنىمدى دايەكشىسى وسپان-قوجانىڭ سايان باتىردى ۇرلاپ قاشىرعان ساتقىندىعىن كورىپ، قول باستار باتىرى، مايسارى – اسكەردىڭ وڭ قاناتىنىڭ ءامىرشىسى قىپشاق قوبىلاندىنىڭ تۇبىنە تارتىپ، ىرگەسىنەن كوشىپ قانا قويماي قازاق ۇلىسىنا قوسىلعانىن ەستىپ-ءبىلىپ، كەڭ دۇنيەنىڭ تاقياداي تارىلعان شاعى، القىمىنان بۋىپ، تۇنشىقتىرعان جان اشۋىنىڭ تابى ارتقان ۋاعى ەدى.

بۇدان كەيىن ەكى-ءۇش جىلدىڭ بەدەرىندە مەدينەسىن ەجەلگى جوشىنىڭ جۇرتى ۇلىتاۋ وڭىرىندەگى وردا-بازاردان ماۋرەناحردىڭ ىشكەرگى قالاسى ۇرگەنىشكە اپارىپ قونىستاندىردى.  

 

تىشقان جىلى قارا كۇزدە ءبىر تۇمەن[9] ەلىمەن اۋا كوشكەن اعايىندى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار نە ءبىر توسقاۋىلعا ۇشىراي ءجۇرىپ، قىس تۇسە مويىنقۇمعا ىلىكتى. ءجاديدىڭ[10] قارساڭىندا اش-جالاڭاش ەلمەن ەندى بۇدان ءارى بارۋدىڭ قيسىنسىز ەكەنىن ءبىلىپ، توڭىرەكتەن جايلى قونىس ىزدەدى. نيەتتەرىنە قاراي ءبىر-بىرىمەن ىرگەلەس جاتقان ەسكى ەكى قالانىڭ ورنىنا تاپ كەلدى. كونە جۇرتتى ارالاپ شىققان جانىبەك سۇلتان كەرەي اعاسىنا:

– اللا تاعالا ەكەۋمىزدى اجىراماسىن دەپ، وسى ەكى ەسكى جۇرتتى بىزگە ۇشىراستىرعان شىعار. قالاساڭىز، بىرىنە ءسىز، ال ەكىنشىسىنە مەن قونىستانايىن، – دەدى. سول كەزدە شىعىسقا قاراپ تۇرعان كەرەي باۋىرى بەتىن باتىسقا بۇرىپ:

– ماقۇل. بىراق، ءبىز بۇل جەردە ۇزاق تۇرا الماسپىز... اللا تاعالا ءساتىن سالعان كۇنى – تۇركىستانعا جول ءجۇرۋىمىز كەرەك، – دەپ بولاشاقتىڭ باعىتىن بولجالدادى.

ءوز الدىنا بىرىڭعاي قوڭسىلانعان جۇرت مويىنقۇمدى قىستاپ، كوككە امان-ەسەن ىلىكتى. ونىڭ ۇستىنە سارىارقادان سايا تاپپاي جوسىلعان رۋ-رۋلار جەتىسۋداعى قۇتتىحانا مەكەنگە بەت بۇرىپ، ەلدىڭ ىرگەسىن كەڭىتە بەردى. قوسىنداعى حالىق قاراقۇرىم بوپ، قارا ورمانعا اينالىپ قالعان وسى ۋاقتا بۇقارا قاۋىم تۇلپارسازدا كەرەي سۇلتاندى اق كيىزگە كوتەرىپ، حان سايلادى.  وزدەرىن وزبىر ۇستەمدىكتەن ءبولىنىپ شىققان، ەر جۇرەك ەرىكتىلەر «قازاق» دەپ جاريالادى. سودان كەيىن-اق، «قازاق حاندىعى» دەگەن اتاۋدى باتىل ءارى ءجيى ايتاتىن بولدى.

كەرەي حان مەن جانىبەك سۇلتاندار باستاعان قوسىندى موعولستان حانى ەسەنبۇعا جىلى قاباقپەن قارسى الدى. شۋ مەن تالاس وزەندەرى اۋماعىنان قونىس ءبولىپ، قوڭتورعاي جۇرتقا دەم بەرە باۋىرمالدىق راي تانىتتى. قيسىنى كەلگەندە بۇل الەۋمەتتى دۇشپانىنا قارسى سىلتەيتىن سەمسەر رەتىندە پايدالانۋدى دا  كوكەيىنە ءتۇيىپ قويدى.

ءوستىپ، جاڭا قاۋىم قاز تۇرىپ، بەت الىستارىن ايقىنداپ العانشا ون جىلدىڭ بەدەرىندەي ۋاقىت وتە شىقتى. وسى ارالىقتا كەرەي حان دۇنيە سالىپ، جانىبەك قازاق حاندىعىنىڭ تاعىن يەلەنگەن.

ولاردىڭ قام-قاراكەتتەرىن الىستان باقىلاعان كوك وردا حانى قازاق داۋلەتىنىڭ امىرلەرىنە «ۋىسىما ءبىر تۇسەرسىڭ» دەپ، ءجىتى كوز تىگىپ وتىردى. ءسويتىپ جۇرگەنىندە جانىبەك ماڭىنداعى تىڭشى ساققۇلاق جىگىتتەردەن: «سۇمبىلەنىڭ سوڭىن الا ءار بايتاقتىڭ ىقپالىنداعى قازاق رۋلارىنىڭ اتان جىلىك ازاماتتارى جينالىپ، باس قوسپاقشى. ءتۇپ نيەتتەرى – ءبىر حانعا باعىنىپ، تۇركىستان ءۋالاياتىن باسىپ الماق بولىپ جاتىر» دەگەن حابار ابىلقايىردىڭ قۇلاعىنا تيگەن. سودان كەيىن-اق ول قازاق رۋلارى باس قوساتىن كەزدى اسىعا كۇتتى. ويى – تۇتقيىلدان جىمىپ بارىپ ءبىر تۇندە كۇلىن كوككە ۇشىرىپ، كەڭەسىن شاپپاق. كۇشپەن ورداسىن ويرانداپ، جۇرتىن مازاق ەتىپ ءاجۋالاۋ.

وسىلاي ابدەن مىساسىنا مىنگەن ابىلقايىر جەلتوقسانداعى شابىنعان بۋراداي جىنىن شاشىپ، ءتىسىن قايرادى. ءارى، ىشتەي تۇپكىلىكتى قانقۇيلى بايلامعا توقتادى. سوسىن كوك وردانىڭ حانى تەك وزىنە باعىناتىن، شاش ال دەسە باس الاتىن قاھارمان سۇلجىق تۇرىكمەن جانە بارلاس، ماڭعىت رۋلارىنان قۇرىلعان ون سان جىگىتىن بىرىكتىردى.

سوعىس ءتاسىلىن ابدەن مەڭگەرگەن بۇل سىرقىندى سىپايلارعا ۇلكەن بالاسى شايق-حايدار مەن ەڭ سەنىمدى ەر جۇرەك باتىرى دارۆيش-حۋسايىن قاراشىڭدى باسشى ەتتى. بۇدان ءارى ءسوز بۇيداعا سالماي جەر قايىسقان قولدى قازاق حاندىعىنىڭ كەڭەسى وتەتىن نۇرانىڭ قاراتۇزىنا كۇن ىلگەرى اتتاندىرعان.

ءسويتىپ، باعىنۋدان باس تارتىپ، اۋعان جۇرتتىڭ سوڭىنان جىنىككەن جەندەتتەر شەرۋ تارتتى. بىراق، ول جىبەرگەن كوك وردانىڭ اسكەرى قازاقتاردان جەڭىلىپ، قاراشىڭنىڭ ءوزى تۇتقىنعا ءتۇستى.

ەكى جاقتىڭ جاساعى بەتپە-بەت كەلگەندە بيىكتىگى نار تەكتەس، ءبىتىمى بولەك قاراكەر اتىن تەبىنىپ، دارۆيش-حۋسايىن قالىڭ قولدان سۋرىلىپ العا شىقتى.

– جەكپە-جەك! جەكپە-جەك!

ناق وسىنى اۋەلدەن تاعاتسىزدانا كۇتكەندەي جانىبەك حاننىڭ ءاپايتوس، تاۋ تۇلعالى ەكىنشى ۇلى قامبار باتىر ۇمتىلا بەردى.

– ءاي، قايدا باراسىڭ؟ توقتا!

قامبار ارتىنا جالت قارادى. قارا ناردىڭ ۇستىندە وبا تاسىنداي ولشيىپ وتىرعان بۇرىندىق كوكەسىن كوردى.

– اعا تۇرعاندا ىنىگە جول قايدا! بىلاي تۇر!

اۋزىنان وسى پارمەندى ءلامى اقتارىلعانشا قارا نارى اتىرىلا جونەلدى. جامپوز جانۋار قىستالاڭدا تۇيە سياقتى تايراڭداماي ىلگەرىندى-كەيىندى توڭكەرىلىپ، اتشا شاباتىن. ويتكەنى، يەسىنىڭ پارمەنىن اقىرعان ءۇنى مەن تاقىمىنان تاني بەرەتىن.

بۇرىندىق سۇلتان اندىزداتا اعىزىپ، ورتاعا قۇيعىتا جونەلگەندە ءبارى «قاپ» دەپ قالدى. قولىندا ەشتەمە جوق، جالاڭ قالپى كەتىپ بارادى.

كوك سۇڭگىلى نايزاسىن ۇمسىنا ۇستاعان قاراشىڭ دا قاسقايا شاپتى. قازاقتاردىڭ مىنا كورىنىسكە دەگبىرى قاشىپ، لاجى قۇرىدى. بىراق نايزا سىلتەر تۇسقا جەتكىزبەي بۇرىندىق سول قولىنداعى ارقانىن باسىنان ەكى-ءۇش ۇيىرە قاراشىڭعا لاقتىردى. نەبىر قاشاعاندى قاپى جىبەرمەيتىن شالما تاستاسى بۇ جولى دا ءمۇلت كەتپەدى. تۇزاق شاڭىراقتاي بولىپ اۋەلەپ بارىپ دارۆيش-حۋسايىننىڭ موينىنا ءبىر قولتىعىن الا ءىلىندى. وسى كەزدە باسىنان بىرەۋ ۇرعانداي جالت بۇرىلعان قارا نار سول ەكپىنىمەن كەرى سالدى.

ارقاننىڭ كەلەسى ۇشىن سۇلتان قوس تاقىمىنان ەردى اينالدىرا وتكىزىپ، ول ازداي الدىڭعى وركەشكە وراپ اپتى.

جوسىلا شاۋىپ، تۇيەلىنىڭ قاپتالىنان ارى قارسى بەتكە ءوتىپ كەتەم دەگەن قارا كەر ات تاستاي تەگەۋرىندى كۇشكە تاپ كەپ، ءبىر جامباستاي شوڭقيا قۇلادى. ويتەتىنى قاراشىڭنىڭ اياعىن ات باۋىرىنان الىپ، مەرتىكسە دالادا قالماسىن دەپ، بايلاپ تاستاعان ەكەن.

قارا نار ابىلقايىردىڭ باس باتىرىن ات-ماتىمەن ءوز توبىنا قاراي سۇيرەي جونەلدى. سوڭىندا جاپىرىلعان ءشوپ، سىدىرىلعان جەر، كوتەرىلگەن شاڭ قالدى. ابىروي بولعاندا ارقان باتىردىڭ موينىنا تۇسپەي ءبىر قولتىعىن الا ىلىنگەنى كورەتىن جارىعىنا قاراي اللانىڭ پارمەنى بولسا ءتيىس. ايتپەسە، بۇل ۋاقىتتا مويىن ومىرتقاسى ءۇزىلىپ، ءولىپ كەتەر ەدى. قازىردىڭ وزىندە جانى قىل ۇستىندە. كوزكورگەن ەجەلگى سىپايلاردىڭ ءبىرى ارقاندى ناركەسكەنمەن قيىپ جىبەردى.

مىنا قاس پەن كوزدىڭ اراسىنداعى وقيعادان كەيىن كوك وردانىڭ اسكەرى ءبىر قيىرلاپ شەگىنە بەردى. ويتكەنى، قازاق جاساۋىلدارى تۇس-تۇستان انداعايلاپ، ۇران شاقىرا كەلىپ قالعان ەدى. قاشقان جاۋدى ءبىراز جەرگە دەيىن قىپشاق قوبىلاندى باستاعان باتىرلار تۇرە قۋىپ تاستادى.

قاراشىڭ باتىر ءتورتىنشى تاۋلىك دەگەندە كەۋدەسىن كوتەرىپ، وتىرا الاتىن شاماعا جەتتى. اقىرى، تۇتقىننان قارىنداسى توقتار-بەگىمدى كەرەيدىڭ ۇلى بۇرىندىق سۇلتانعا توقالدىققا بەرىپ، ازەر قۇتىلعان.

مىنانداي ابەستىك ابىلقايىردىڭ جانىن ايازداي قارىسا دا ەندىگى قاھارىنان قاراۋىنداعى وزگە ۇلىستار قىرىق قۇراق بوپ پىشىراپ، ءبولىنىپ كەتە مە دەپ تايىنعان. ەل بيلىگىن مىقتاپ ۇستاۋ ءۇشىن دە شالت قيمىلعا بارماي، تىزگىن ۇزەر باساساۋلارى بارلاردى ازىرشە ەركىنە قويعان. ءوز وردامدا يت ىرقىلجىڭ ارەكەتكە جول بەرسەم، وزگەلەردىڭ ورداسىن قالاي تىزە بۇكتىرەم دەگەن وي سۇرەسىمەن ايلاعا كوشتى. ابدەن سايلانىپ الىپ، ەلدى بۇزىپ بۇلدىرگەندەردى ءبىر ساتتە جوساداي جۋساتىپ سالماق بولعان.

ەندى سونىڭ قيسىنى كەلىپ تۇر.

ورتا ازياداعى قاھارىن توككەن ايتۋلى حاننىڭ مەدينەسى جەرى شالعاي ۇرگەنىشتە قونىستانعاندىقتان ۋىسىنان شىعىپ ەركىنسىگەن جانىبەك باستاعان ءۋالي-سۇلتاندار مۇنىڭ سايرانىنا اينالعان سىرداريا جاعاسىنداعى سىعاناق پەن سوزاق قالالارىنا تابان تىرەپ ۇلگەرىپتى. بۇل قاراكەتتەرى «ولەتىن بالا مولاعا جۇگىرەدىنىڭ» كەرى ىسپەتتەس.

سوزاق ءۋالاياتىنىڭ ءامىرى ابىلقايىردىڭ نەمەرەسى قىزىر حاننان تۋعان باحتيار سۇلتان مەن سىعاناق حاكيماتىنىڭ بەلاعاسى مانەدەن-وعلان قازاق جاساۋىلدارىنا قارسى تەگەۋرىندىلىك تانىتا الماعان.

قازاق حاندىعى وسى شاھارلاردا امىرلىك قۇرىپ وتىرعان ەتجاقىندارىنا الىمجەتتىك جاساپ، بۇنىڭ وزىنە كوپە-كورىنەۋ ىزبار شاشىپ تۇر. ءبىر كەزدە ىقپالىندا جۇرگەن، ازىردە ءوزىن حان ساناعان جانىبەك سۇلتان، شىركىن، تىرناعىنا ىلىنسە قابىرعاسىن ۋاتىپ، قانىن توكپەك.

وسى مۇراتىنىڭ جولىندا ءجۇز مىڭ اتتى اسكەرمەن جەر قايىستىرا ۇرگەنىشتەن اتتانعان. نەگىزگى بەت العانى – قازاقتارعا قامقورلىق تانىتىپ، قاراقاناتتاندىرىپ جىبەرگەن موعالستاننىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرۋ ەدى. جول-جونەكەي شيپىڭ بايتال مىنگەن ەسەيىپ قالعان بالانىڭ كەيپىندەگى قازاق قوسىنىنىڭ تاسىعان مەيماناسىن باسىپ، ساباسىنا تۇسىرە كەتۋ. ءسويتىپ، ءبىر ساپار قوس بىردەي شارۋانىڭ باسىن قايىرماق.

ارۋاعى اسىپ تۇرعان كوك وردانىڭ بۇعان دەيىن-اق شىعىس جۇرتىنىڭ جۇرەگىن شايلىقتىرعان اسكەرى جەتپىس بەس مىڭنان اسپاعان ەدى. بۇل جولى قيتىعىنا تيگەن جۇرتتى ۇيپاي سالۋ ءۇشىن مىقتاپ-اق مىساسىنا مىنگەن. حاننىڭ ءوزى تۇمەن جاساقتارىن جاتپاي-تۇرماي جاتتىقتىرىپ، سوعىس ءىسىنىڭ كانىگى كاسىپشىلىگىنە باۋلىعان. ءارى، ارقايسىنا يسفاحان بولاتىنان الداسپان اسىندىرىپ، بىلەمى ۇزىن الماس قىلىشتى بەلىنە بايلاعان. قوراسان قۇرىشىنان ساۋىت-سايمان سوقتىرىپ، دۋلىعا كيدىرگەن. استارىنداعى اتتارىنا دەيىن كەجىمدەپ[11], باستارىنا تەمىر توماعا ىلگەن. كوك سۇڭگىلى نايزاعا سۇيەنگەن قالىڭ قول مۇزداي قارۋلانعان، ەشكىمدى ماڭىنا شەندەستىرمەيتىن الەۋەتتى يەلەنگەن.

ەندى ءتورت-بەس تاۋلىكتىڭ ماۋلەتىندە دىتتەگەن جەرىنە جەتىپ، الامان اسىردى سالماق. ءيا، سوعان ءتاڭىرى جار بولسا ەتتى.

كەشەدەن بەرى سوڭىنا ەرگەن قالىڭ قولدان قارا ءۇزىپ، «حان قورعانى» ىقشام جاساقپەن ىلگەرىلەپ العان. كەۋدەسىندەگى اتويلاعان نامىس وتى تىزاقتاتىپ، سابىرىن قاشىردى. سودان كەيىن شابانداۋ ءىلبيتىن لاشكارلاردى ءوز اۋانىمەن تاستاپ، لەكىتە جونەلگەن.

تاقىمىنداعى ابدەن سىرالعى سەرىگى بارشىنكوك ساقپاننىڭ تاسىنداي زىمىرايدى. جانۋار  – ءشۇۋ دەپ كەتسە جەلگە جەتكىزبەيتىن جۇيرىك. ەشكىباس، بىرتىق بەل، ۇزىن سيراق تۇرقى بۇل ايماقتىڭ ارعىماعى ەمەس ەكەنىن جىلقى مالىن تانىپ وسكەن قازاققا بىردەن ايگىلەيدى. ارعى بابالارى اتىنىڭ تۇياعى جەتكەن جەردەن جيھاز بەن مۇلىكتى عانا ەمەس، سۇلۋ مەن كۇلىكتى دە ولجالاپ وتىرعانى ايان. جاۋگەرشىلىكتى كاسىپ ەتكەن جيھانگەر باھادۇرلەر مىسىردان كەزىندە ءبىر تابىن جىلقى ولجالاعان ەكەن. وسى، اپتاپ پەن قۇمعا ءتوزىمدى مىنىسكەر پىراقتاردىڭ تۇقىمىن ۇزبەي ساقتاۋ – وردانىڭ جازىلماعان قاعيداسى.

جانسەرىگىنە اينالعان ارابى جىلقى بارشىنكوكتىڭ اپشىنى قۋىراتىن ادىمى ونى سوڭىنداعى ۇزەڭگىلەستەرىنەن وقشاۋلاي بەردى. الايدا، تولەڭگىتتەرى العا وزىپ، كۇنشىلىك جەردە پاديشاحتارىنىڭ جولىن ءسۇزىپ جۇرەتىن ەجەلگى ادەتى. سونداي ۇرىن جىگىتتەر توڭىرەگىنە بارلاۋ سالىپ، سۇرلەۋىن ارشىپ بارا جاتقانىن بىلەتىن حان ەشتەمەنى ەرەن سانامادى.

تەك بۇگىن تاڭ اتقاننان كوزىنە ءبىر بالە كورىنىپ، الدىنا ءتۇستى دە وتىردى. ونى جانىنداعى نوكەرلەرى اڭداپ كەلە مە، الدە بايقامادى ما، بەيماعۇلىم. بىراق الگى بەيمالىم قارايعان حاننىڭ كوڭىلىن وزىنە اۋداردى. ۋاقىت وتكەن سايىن ىنتىقتىرىپ، ءار قيلى رەڭگە ەنەتىندەي. قۇبىلعان عاجايىپ نارسە بوي تاسالاپ كەتپەسە ەكەن دەپ، بارشىنكوكتىڭ دولىعىن شىعاردى. تۇلپارى تاناۋلاتىپ-اق ارشىنداعانىمەن الگى بالە جەتكىزەر سىڭاي بايقاتپايدى. بۇل ودان سايىن ورشىگە ەرەۋىلدەيدى. ءبىر قايران قالاتىنى تاۋ، شاتقالعا سالماي جازيرانىڭ ۇستىندە جوسىپ بارادى. كەيدە وزەككە ءتۇسىپ، ءىزىم-عايىم جوعالعانىمەن الدەن ۋاقىتتان كەيىن ماڭداي تۇسىنان قايتا بوي كورسەتەدى.

جالعىز سالت اتتى سۋىت جۇرگەن بەيساۋات بىرەۋ ءتارىزدى. ايتكەنمەن، «ەلىنە جاۋ كەلە جاتىر» دەپ حابار بەرۋ ءۇشىن ۇمتىلعان الدەقانداي جاساقتىڭ بىرىنە ۇقسامايدى. قىزىلدى-جاسىلدى نوبايىنا قاراعاندا ايەل زاتى ءتارىزدى. مۇنداي ۇشى-قيىرى جوق ەلسىز ساحارادا جالعىز جۇرسە – تەگىن ادام ەمەس. نە – داۋلەتى مەن باعى قاتار كەلگەن اسقان سۇلۋ دا، نە – پەرىنىڭ ءوزى.

كوڭىلىنىڭ قيۋى قاشىپ، ەڭسەسىن وي مەن ۋايىم باسقاندا مىناۋ جۇمباق نارسە دۇنيەنى ۇمىتتىرىپ، تەك وزىنە ەلىتتىرىپ قويدى. ويتپەسكە ءاددىسى قالمادى. ەندى ءبىر كەزەڭنەن اسقاندا عاجايىپ نوقات تاياۋ ماڭنان كورىنگەندەي بولدى. لاعىلداي جانىپ، سان قۇبىلادى. تاعى ءبىر قايران قالدىرعانى – سالت اتتى ادامعا كەلىڭكىرەمەدى. ءتۇز تاعىسى، ماقۇلىققا ۇقسايدى. ماقۇلىق بولعاندا دا كيەلىسى سياقتى ساڭىن الىپ بارادى.

الايدا، قىزىلدى-جاسىلدى جۇمباق ماقۇلقاتقا قۇلقى قۇلاسا دا ءوزىنىڭ تاققا قونعان سول ءبىر كەزى، سودان بەرگى ۇستەم بيلىگىنىڭ سالتاناتى جادىنا اۋىق-اۋىق سوعىپ كەتىپ وتىردى. وسىنداي ءبىر ماۋرىتتە التىن وردادادان كوك ورداعا دەيىنگى شاقتى ەر ۇستىندە كەلە جاتىپ، ويشا ءبىر ءسۇزىپ ءوتى. وزىنە دەيىن نە ءبىر حاننىڭ باسى كەسىلىپ، نەبىر حالىقتىڭ قانى قارا سۋداي تاسىعان ەدى.

وسى ءبىر كۇردەلى شيىرلانعان سۇرلەۋ باستاپ الىپ كەلىپ، بۇعان توقتاعانى ابىلقايىر حاننىڭ كەۋدەسىن ناساتقا تولتىرادى. مىنە، قازىر دە شاتتانىپ كەتىپ، تاقىمىن قىسىپ قالعانىن اڭعارمادى.

 

***

 

جەتىسۋعا ءاپ دەپ تابان تىرەگەندەگى كەرەي اعاسىنىڭ ء«بىز بۇل جەردە ۇزاق تۇرا الماسپىز... اللا تاعالا ءساتىن سالعان كۇنى – تۇركىستانعا جول ءجۇرۋىمىز كەرەك» دەگەن ءسوزى جانىبەك حاننىڭ جادىندا قالىپ قويعان ەدى. قازاق قوسىنىنىڭ توڭىرەكتەگى جۇرتقا ايبىنى اسىپ، قادىرى ارتۋى ءۇشىن ءبىر جيھانگەرلىك جورىقتىڭ كەرەك ەكەنىن اۋەلدەن بىلگەن. بىراق ول جويقىن سابىلىستىڭ ءامىرىن جۇرگىزەر مانساپقورلىقپەن، ولجانى كوكسەگەن پايداكۇنەمدىكپەن جۇزەگە اسپاۋى ءتيىس. وسى تۇرعىدا كوپ ويلاندى. اقىرىندا جارلىق بەرىپ، حان كەڭەسىن شاقىرعان. وردا توڭىرەگىندەگى سۇلتاندار، باتىرلار، ۇتىمدى ءۋاج ايتار بيلەر كەلەلى كەڭەستەن تابىلدى.

– قازاق ۇلىسىنىڭ ەنى مەن كولدەنەڭى – ەن دالا. رۋ-تايپالارى سول ەن دالادا باسى قوسىلماي پىشىراپ جۇرگەن پۇشايمان حالدەگى ءوزىمىزدىڭ باۋىرلار. – وتتى كوزىن وردا ىشىنە جيىلعان جاماعاتقا اۋدارىپ، بارلاي ءبىر ءسۇزىپ ءوتتى. – قازىر سول ەن دالادان ەنشىمىزگە تيگەنى ۇلتاراقتاي عانا جەر – جەتىسۋدىڭ باتىسى مەن شىعىس ايماقتارى. باس قۇراسا جەر قايىسقان قولعا اينالار قازاق رۋلارى دارگەيىمىزدەن سىرت جاتىر. دەنى بوگدە وردانىڭ ىقپالىندا. بابامىز، ءبىر كەزدەگى اق وردانىڭ حانى وردا ەجەننىڭ حالقىنىڭ نەسىبەسىنە قاراي العان ءوڭىرى وگەيگە اينالدى. ۇرپاعى ءبىز – ءوتىمسىز بولىپ تۇرمىز. سوندىقتان بابا ارۋاعى رازى بولۋى ءۇشىن قولىمىزعا ۇستاتقان ۇلىستى شاشاۋ شىعارماي قايىرۋ – بىزگە امانات. وسى ماقسات جولىندا اتقا قونۋ – پەرزەنتتىك بورىش دەپ بىلەم.

– ءاپ، بارەكەلدى، حان يەم! – بۇل كەزدە الپىستىڭ جۋان ورتاسىنداعى قىپشاق قوبىلاندى ءشۇۋ دەگەننەن ءجون سوزگە كۇركىرەي ءۇن قاتتى. القىمىن جاپقان قىلاڭ ارالاسقان ساقالىن سول قولىمەن سالالاپ قويدى.

– اقسارباس! – ارعىن بي قوس يىعىن قومدادى. ال قوتان جىراۋ ەلدىكتىڭ بۇتىندەلەتىن كۇنى تاياۋ قالعانداي قۋانىپ:

– ءداۋىرىمىز ەلگە ەل قوسىلسا – تەلەگەي، جەرگە جەر قوسىلسا – كونەدەي بولماي ما؟! – دەپ ساڭقىلداي جونەلدى.

ءسوز جوسىعى جاۋگەرشىلىككە بەت العاندا جانىبەك قۇزىرىنداعى بيلەر مەن بەكتەردىڭ تىلەگىن تىڭداۋعا ازداپ بوگەلگەن ەدى. ەندى اڭگىمە سىراعىسىن بايقاعان سوڭ حان قايتا ءلامىن جالعاستىرىپ اكەتتى.

– العاشقى ماۋرىتتە! – حان داۋىسى شىققاندا بورلىككەن جۇرت ساپ تيىلدى. – ەجەلدەن قازاق ەلىنە تيەسىلى شاھارلارىمىزدى ءوز قاراۋىمىزعا الساق، ەلدىگىمىزدىڭ بۇتىندەلە باستاعانىنىڭ نىشانى.

– ءجون ءسوز. 

كەڭەس ءبىتىمىنىڭ بايلامى اۋەلى سوزاق، سىعاناق شارىلەرىن جانە تۇركىستان ءوڭىرىن ءبىرتىن-ءبىرتىن قازاققا قاراتۋ كەرەك دەگەن باتۋاعا بەكىدى. ماقسات ايقىندالىپ، ءبىر مامىلەگە كەلگەن سوڭ اسكەر شىعارۋ جايى قوزعالدى. سۇمبىلەنىڭ سوڭىندا سەيحۋنداريانىڭ تومەنگى ساعاسىنداعى قاراوزەك قويناۋىندا كۇللى قازاق تىزە قوسۋعا توقتادى.

انە-مىنە دەگەنشە اسەتتىڭ ارتى دا كورىنىپ قالدى. «تۋعان اي – تۋراعان ەتپەن تەڭ» دەگەن قاپىسىز ايتىلعان.

سوڭعى كەزدە جانىبەك حان الاسۇرىپ ۇيىقتاي المايدى. بۇگىن دە دوڭبەكشىپ، زىقىسى قاشتى. ۇيقى ەكىباستان. يەكتەيتىن – وي، ەلىنىڭ وتكەنى مەن بولاشاعى.

... شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى ولگەننەن سوڭ وعان باعىنىشتى ۇلان-عايىر دەشتى قىپشاق دالاسى ۇرپاعىنا ەنشى رەتىندە ۇلەستىرىلدى. قارا ەرتىستەن سۇلەدارياسىنا[12] دەيىن سوزىلىپ جاتقان كەڭ بايتاق جازيرا، ياعني، التىن وردا مەملەكەتى – شىعىس جانە باتىس ۇلىسى بولىپ ەكىگە جارىلدى.

دەشتى-قىپشاق دالاسىنىڭ شىعىس ۇلىسى التاي تاۋلارىنان باستالىپ، ەرتىس، جايىق وزەندەرى، بالقاش كولىنەن سىرداريا القابى جانە ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىگىنە دەيىنگى ۇلان-بايتاق ولكەنى قامتىدى. وسى وڭىرلەردى مەكەندەگەن حالىقتار وردا ەجەن مەن ونىڭ ءتورت ءىنىسى – ۋدور، تورقا-تەمىر، شينكۋم، سينكۋمنىڭ ۇلەسىنە ءتيدى. ءسويتىپ، بۇل ايماقتا ءحىىى-ءشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جاڭا حاندىق قۇرىلىپ، اق وردا اتتى مەملەكەتكە اينالدى.

اق وردانىڭ شاڭىراعىن العاش كوتەرگەن وردا ەجەن – جوشى حاننىڭ ۇلكەن ۇلى. وردا ەجەننىڭ مەدينەسى اكەسىنىڭ ەجەلگى جۇرتى ەرتىس القابىنداعى القاكول ماڭىنا قونىستاندى. 

العاشىندا اتا قونىس رەتىندە ەرتىس بويىن مەكەندەگەن اق وردا ورتالىعى بىرتە-بىرتە جەتىسۋدىڭ شۇيگىن جەرلەرى مەن سىرداريا الابىنداعى قالالارعا قاراي ويىسا باستادى. سودان كەيىن-اق، بۇل وڭىردەگى ەجەلگى قازاق قالالارى قايتادان داۋىرلەۋ ءداۋىرىن باستان كەشىپ، بۇرىنعى مادەني ءۇردىستى دامىتتى. سىعاناق شاھارىندا مەتالل اقشا شىعارىلدى.

جوشىنىڭ ەكىنشى مۇراگەرى باتىي حان قىپشاق ۇلىسىنىڭ (التىن وردانىڭ) باتىس بولىگىن يەلەندى. سول كەزدەگى الەۋەتتى مەملەكەتتىڭ باتىسى – ەدىل القابى مەن ونىڭ باتىس قيىرىن قامتىدى. قىرىم، سولتۇستىك قاپ تاۋى، سولتۇستىك حورەزم جانە سول وڭىردەگى مەكەن ەتكەن حالىقتار باتىي حان مەن توقاي تەمىردىڭ قاراۋىنا ەندى.

اق وردا التىن وردامەن تەرەزەسى تەڭ ءارى ودان الەۋمەتتىك جاعىنان وزگەشە مەملەكەت رەتىندە قالىپتاستى. وزگەشەلىگى سول، مۇسىلمان ءدىنىنىڭ شاريعاتتارى جالپىحالىقتىق سيپات الدى.

اق وردا مەملەكەتىنىڭ توعىزىنشى حانى، جانىبەكتىڭ باباسى ۇرىس زامانىنىڭ قۋاتتى دا قۇدىرەتتى بيلەۋشىسى بولدى. ول ۇلىسىن نىعايتىپ العان سوڭ، التىن وردانى وزىنە باعىندىرۋعا ارەكەت ەتتى. وسى ماقساتپەن ەدىل القابىنا جورىققا اتتاندى. ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز جەتپىس ءتورت-ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز جەتپىس بەسىنشى جىلدارى التىن وردا اسكەرلەرىن جەڭىپ، ونىڭ استاناسى ساراي-بەركەنى جانە حاجى تارحاندى[13] جاۋلادى. سونىمەن بىرگە قاما بۇلعارياسىن باعىندىردى. بىراق ۇرىس حان سىرداريا ولكەسىنە قايتۋعا ءماجبۇر بولدى. سەبەبى، بۇل كەزدە ماۋرەناحردا بيلىككە قولى جەتكەن ءامىر تەمىر كۇشەيىپ، بەل الىپ كەلە جاتتى. ونىڭ قارقىندى ەكپىنى اق وردانىڭ وڭتۇستىك شەكاراسىنا شابۋىل قاۋپىن ءتوندىردى. سوندىقتان، ەدىل بويىنداعى ۇرىس حاننىڭ ۇستەمدىگى ۇزاققا سوزىلمادى. كەلەسى جىلى ول التىن ورداداعى بيلىگىن مامايعا تابىستاپ، ەلىنە اتتاندى.

وسى جورىقتا ۇرىس حاننىڭ قايقى قىلىشىنان قازا تاپقان التىن وردا امىرلەرىنىڭ ءبىرى – تۇيقوجا وعلان. تۇيقوجانى ۇرىس حان التىن ورداعا قارسى جورىقتا ءوزىن قولداماعانى ءۇشىن ولتىرگەن. «اكەمنىڭ ايىبىنان ماعان دا قىلىش سەرمەلەر» دەگەن قاۋىپپەن وعلاننىڭ بالاسى توقتامىس باس ساۋعالاپ، سامارقانعا قاشىپ باردى. قاشقىن بەكزادا ءامىر تەمىردى پانالادى. ال، ءامىر تەمىر اق وردانى جاۋلاپ، بايتاق جۇرتقا يەلىك ەتۋدى كوكسەيتىن. سول ءۇشىن ەلىن ساعالاعان سىڭبە بەكزاداعا مۇزداي قۇرسانعان مىڭعىرعان قول بەرىپ، ۇرىس حانعا قارسى ايداپ سالدى. توقتامىستىڭ بۇل جورىعى ءساتسىز اياقتالىپ، جەڭىلىسكە ۇشىرادى. ايتكەنمەن، كەسكىلەسكەن شايقاستا ۇرىس حاننىڭ بالاسى قۇتلۇق بۇقا كوز جۇمدى.

ءامىر تەمىردەن قايىرا قارۋلى قول العان توقتامىستىڭ ەكىنشى جورىعى دا ۇرىس حاننىڭ ۇلى توقتاقيا باسقارعان اق وردا عاسكەرلەرىنەن تويتارىس تاپتى.

تەمىر جيھانگەر اق ورداعا قارسى توقتامىستى ءۇشىنشى مارتە اسكەرمەن جاساقتادى جانە بۇل جورىقتى ءوزى باستاپ شىقتى. ءامىر تەمىر سانسىز سىپايلارىمەن سىرداريادان ءوتىپ، وتىرار ماڭىنا ورنالاستى. ال ۇرىس حاننىڭ تۇمەنى سىعاناققا كەلىپ توقتادى. الايدا، ەكى تاراپتىڭ جەر قايىسقان ۇلى-جىڭگىر قولى ءبىر-بىرىنە جاقىنداماي، اتالعان جەرلەردە ءۇش ايداي تۇرىپ، كەرى شەگىندى. تەك ءتورتىنشى كەسكىلەسكەن شايقاستا ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز جەتپىس جەتىنشى جىلى ۇرىس حان اجال قۇشىپ، تاققا ۇلى توقتاقيا يەلىك ەتتى. الايدا، اق وردانىڭ ىشىندە ءوزارا تارتىس باستالىپ، ىرىڭگەجەكتىك ۇدەدى. اقىرىندا توقتاقيا حانعا قاستاندىق جاسالىپ، ءولتىرىلدى.

اق وردا يەلىگى ۇرىس حاننىڭ ۇلى تەمىر-مالىككە كوشتى. وسى كەزدە توقتامىس اقساق تەمىرگە سۇيەنىپ، تەمىر مالىكتىڭ اسكەرىن تالقاندادى. ءسويتىپ ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز جەتپىس توعىزىنشى جىلى ءوزىن اق وردانىڭ حانى دەپ جاريالادى.

اق وردا حاندىعى تويىمسىز توقتامىس تۇسىندا بۇرىنعىدان دا بەتەر پارمەنگە يە بولدى. توقتامىس ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز سەكسەنىنشى جىلدارى التىن وردانى تىزە بۇكتىردى. ءسويتىپ ول 15 جىلداي، ءبىر مەزەتتە اق وردا مەن التىن ورداعا حاندىق ەتتى. بىراق، داڭق پەن بيلىككە ناساتتانعان، ماستانعان توقتامىس ءبىر كەزدە ءوزىن پانالاتقان ءامىر تەمىرگە قارسى شاپتى. ەكەۋىنىڭ اراسىندا ۇزاققا سوزىلعان قاندى سوعىس ءجۇردى. 

ايلالى دوستىق قاندى كەككە اينالعاندىقتان ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز توقسان بەسىنشى جىلى ءامىر تەمىر تەرەك الابىندا توقتامىس اسكەرىنىڭ كۇل-تالقانىن شىعاردى. بارار جەر، باسار تاۋى قالماعان توقتامىس ەندى سىبىرگە قاراي جانساۋعالاي تايىپ تۇردى. جەڭىسىنە ناساتتانعان ءامىر ۇزاق جىلدار ۇزەڭگىلەس قاتار جۇرگەن ۇرىس حاننىڭ بالاسى، جانىبەكتىڭ اتاسى قۇيىرشىققا پاتشالىق التىن تون، التىن قىلىش جانە حان سارايى ساناتىنداعى باتىر اسكەرلەردى سىيعا تارتتى. ۇلىقتاۋ سالتاناتىندا ءارى جوشى ۇلىسىنىڭ حاندىعىن قوسا تاپسىرعان.

ءسويتىپ، اق وردانىڭ تاعىنا ۇرىس حاننىڭ بالاسى قۇيىرشىق ءمىندى. ول ونداعان جىل بويىنا ءامىر تەمىردىڭ سارايىندا بولىپ، توقتامىسقا قارسى تىنباي جورىقتا ءجۇردى. سەبەبى، توقتامىس – ونىڭ اتا جاۋى. ال ايلاكەر تەمىر ءبىر ابىلەتكە قارسى ءبىر الەۋەتتى ۇستاپ وتىرۋ امالىن جاقسى مەڭگەرگەن ەدى. ءبىر كەزدە ۇرىس حانعا قاراي توقتامىستى شۇيلەپ سالسا، ەندى توقتامىسقا ۇرىس حاننىڭ بالاسىن جۇمساي ءبىلدى.

بىراق، ەكى ايعا جەتەر-جەتپەستە قۇيىرشىق حان الدەبىر قانقۇيلى قاراكەتتەن اجال قۇشتى.

ءسويتىپ، الپىس ايلالى تەمىر اق وردانى بوداندىق جولمەن وتىز جىلداي تاۋەلدى ەتتى. ءوزى ولسە دە تەمىر اۋلەتىنىڭ ۇستەمدىگى جالعاسا بەردى.

بىراق ۇرىس حاننىڭ نەمەرەسى باراق سۇلتان، جانىبەكتىڭ ءوز اكەسى ءبىر مىڭ ءتورت ءجۇز جيىرما ءتورتىنشى جىلدارى اق وردا تاعىنا وتىرعاننان كەيىن سىرداريا بويىنداعى قابىرعالى قالا سىعاناق پەن ونىڭ اتىرابىنداعى ايماقتاردى اتاسى ۇرىس حاننان قالعان زاڭدى مۇرا رەتىندە قايتارىپ الۋعا ارەكەتتەندى.

ول شاھارلاردى مۇراگەرلىك جولىمەن ەشكىم ەشكىمگە بەرمەيتىنى بەلگىلى ەدى. مۇنى تۇسىنگەن باراق ءبىر مىڭ ءتورت ءجۇز جيىرما التىنشى جىلدارى ءامىر تەمىردىڭ نەمەرەسى ۇلىقبەككە جورىققا اتتاندى. بۇدان قۇلاعدار ۇلىقبەك تە باراققا قارسى شەرۋ تارتتى، ەكى قول قۇلا تۇزدە ۇشقاستى. كەسكىلەسكەن سوعىستا ۇلىقبەكتىڭ اسكەرى تالقاندالىپ، ءوزى ارەڭ قاشىپ قۇتىلدى.

تاباندى ءىس-قيمىل مەن تەگەۋرىندى تويتارىستىڭ ارقاسىندا اق وردا تەمىر اۋلەتىنىڭ ۇستەمدىگىنەن قۇتىلىپ، تاۋەلسىزدىككە جەتتى.

الايدا، اق وردانىڭ ىشكى تارتىس جانجالى تاۋسىلمادى. ءبىر مىڭ ءتورت ءجۇز جيىرما سەگىزىنشى جىلى باراق حان جاۋ قولىنان قازا تاپتى. ول اق وردانىڭ ەڭ سوڭعى حانى بولدى.

جانىبەكتىڭ اكەسى باراق حان ولگەن سوڭ اق وردا ىدىرادى دا، ۇكىمەت بيلىگى جوشىنىڭ بەس ۇلىنىڭ كەنجەسى شايبان تۇقىمىنان شىققان ابىلقايىر سۇلتاننىڭ قولىنا كوشتى. ونىڭ ميحناتىن بۇقارا تارتۋداي-اق تارتتى. ەندى بۇدان بىلاي اق وردا ىقپالىندا قالا بەرسە قازاق قازاقتىعىن جوعالتار ەدى. سوسىن تاۋەكەلگە بەل بۋىپ ۇدەرە كوشتى. شۇكىر، سوڭى جامان ەمەس. ەندى ءبىر داتكە قۋات ەتىپ وشارىلا وڭتۇستىككە ويىسسا، ىستەرى وڭعارىلاتىنداي كورىنەدى دە تۇرادى.

جانىبەك حاننىڭ كوزى شىراداي جانىپ، ۇيقىسى شايداي اشىلدى.

ەلەڭ-الاڭدا شاپانىن جەلبەگەي جامىلىپ، وردادان تىسقا شىقتى. قوس قاراۋىل جاساق بوساعادان ون قادام جەردە قالشيىپ تۇر ەكەن.

حان سازارىپ بىلىنگەن تاڭ نالىنە ءبىر قارادى دا ءجۇزىن باتىسقا بۇرىپ، ادىمداپ ءجۇرىپ كەتتى. سويتكەنىنشە قولىندا قۇمعانى مەن سۇلگىسى بار دايەكشى پايدا بولا قالىپ، سوڭىنان ىلەستى.

كۇن ارايى قىزىليەكتەنىپ بىلىنگەندە «حان قورعانى» دەپ اتالاتىن جاساق توبى امىرشىلەرىن قاۋمالاپ، وڭتۇستىككە قاراي ويىسىپ بارا جاتتى.

ايتىلعان ۋاقىتقا كەسىمدى جەرگە ءجۇز مىڭعا تاياۋ قازاق جاۋىنگەرلەرى جينالدى. اسكەردى ساپقا ءتىزىپ، مايسارى جاعىن بۇرىندىق سۇلتاننىڭ پارمەنىنە بەردى. مايمەنە جاعىن جانىبەكتىڭ ۇلكەن ۇلدارى جيرەنشە مەن ماحمۇد باسقاردى. ودان كەيىنگى ۇلدارى قامبار مەن قاسىم تىڭ كۇش رەتىندەگى قولدانىلاتىن كەلەسى شەپكە قولباسشىلىق ەتتى. ادەتتە مۇنداي مىڭدىقتار كەيىنىرەكتەۋ تۇرادى. ال، ءداستۇر بويىنشا ورتاداعى لەكتە حاننىڭ ءوزى بولۋى ءتيىس.

ءدال وسى قالپىندا قولدى ءتىزىپ قويىپ، جانىبەك حان اق بوز ارعىماقپەن اسكەر شەبىن ارالاپ ءوتتى. قازاق قوسىنى اتا-بابا رۋحى مەن اماناتى ءۇشىن ەشتەڭەدەن تايىنبايتىنداي، جاۋىنگەرلەر جانارلارىنان وتتىڭ ۇشقىنى ءبىلىندى. سوسىن جانىبەك شەشىمىن وزگەرتىپ، قالالاردى جەكە-جەكە الماي، ءبىر ساتتە ەكى ءشارىنى باسىپ قالۋدى ءجون كوردى. بۇرىندىق سۇلتاندى سىعاناققا، جيرەنشە مەن ماحمۇدتى سوزاققا اتتاندىردى. ءوزى ارعىن، قىپشاق، نايماننىڭ سايدىڭ تاسىنداي ىرىكتەلگەن جىگىتتەرىمەن سەيحۋنداريانىڭ جاعاسىنا بەكىندى. ال، ودان ارىرەكتە قامبار مەن قاسىمنىڭ مىڭدىقتارى تۇردى.

سىعاناق قوجاسى مانەدەن-وعلان بۇرىندىق اسكەرىنىڭ قاراسى كورىنە سالىسىمەن بالا-شاعاسىن الىپ، سامارقانعا تايىپ وتىردى. قازاقتار جاعى ءبىر وقتى دا شىعىن ەتپەي سىرنايلاتىپ، كەرنەيلەتىپ ءتۇس الەتىندە ەجەلگى قالالارىنا ەندى. ءشارىنىڭ اقساقال، قاراساقالدارى بۇرىندىق سۇلتاننىڭ شىلبىرىنا ورالىپ:

– ۋا، اعزام بۇرىندىق سۇلتان! سىعاناق قوجالىعىنا حوش كەلدىڭىز! سىزدەي عادىلەتتى ءامىرشى – حالىقتىڭ كوسەگەسى. ىرىسى شايقالماعان ەل – قاشان دا ءامىردىڭ تىلەۋشىسى، جاقتاۋشىسى. شىلاۋىڭىزعا ءتۇسىپ، ايتقانىڭىزعا كوندىك. تەك، قان توگىپ، قالامىزدى قيراتا كورمەڭىزدەر. مىنە، بۇقارا سىزگە باس ءيىپ تۇر.

مەيماناسى تاسىعان قازاق بەكزادالارى ناساتتانعان كۇيى بەيبىت قالپى قالانى ارالادى. ءبىر ءسابيدى دە وقىستان شار ەتكىزىپ جىلاتپادى.

ال، ميداي جازىق دالاعا سالىنعان سوزاق شاھارى كوز ۇشىنان كورىنگەندە ونىڭ الدىندا ءيىن-تىرەسكەن قولدىڭ تۇرعانى ءبىلىندى. جيرەنشە مەن ماحمۇد سۇلتاندار باستاعان قازاق جاساعىنىڭ قارالدىسى بايقالعاننان سوزاقتىڭ بيلەۋشىسى ابىلقايىردىڭ شوبەرەسى باحتيار سۇلتان بۇلارعا قاراي بەتتەدى. كۇللى ءۋالاياتىنان وتىز مىڭعا تارتا لاشكەر قۇرالعان. ءۇش تۇمەندى سەس كورىپ، اشىق دالادا جاۋىنا قارسى بەتپە-بەت مايدانعا شىقتى.

ءدال وسىنداي قاراكەتتى اڭساپ كەلە جاتقان قازاق جامپوزدارى تاي شاپتىرىمنان ۇرانداپ، ەجەلگى دۇشپاندارىنا ءورت تيگەن قاۋداي لاپ بەردى. اتويلاعان العاشقى لەكتىڭ پارمەنىنەن-اق باحتيار سۇلتان اسكەرىنىڭ شەبى كۇل-تالقان بوپ پىشىرادى. الدەبىر قياداعى قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنداي عانا وڭىردە جاتقان قازاقتان مۇنداي الەۋەتتى كۇتپەگەن ءامىر ساسقالاقتاي ابدىرادى. جويقىن كۇشتىڭ جولىندا قالعان اسكەرى تاسقىنعا ۇشىراعان ءشوپ-شالامداي دارمەنسىز كەپتە ساۋدىراپ تۇسەتىنىن ەندى ءبىلدى. تەككە ساربازدارى الداسپاننىڭ جارقىلىنان اجال قۇشىپ، قانى سۋداي شاشىلاتىنى سوندا عانا ساناسىنا جەتتى. سول-اق ەكەن، باحتيار سۇلتان جيرەنشە مەن قامباردىڭ الدىنا كەپ، قول قۋسىرىپ ءبىتىم سۇرادى.

ءسويتىپ ءبىر كۇندە ەكى ءشارىنى ىقپالىنا كوندىرىپ، قازاق حاندىعى سىرتقا الەۋەتىن بايقاتتى.

حان ورداسىن جانىبەك ۋاقىتشا سىعاناققا كوشىردى. سىعاناق ءۋالاياتىنىڭ بيلىگىن كەرەي حاننىڭ بالاسى بۇرىندىق سۇلتانعا بەردى. سوزاق ءۋالاياتىن ەكىنشى بالاسى ماحمۇدقا تابىستادى.

ءدال وسى تۇستا «ابىلقايىر حان موعولستاندى شاپپاق بولىپ، ءبىر لەك[14] اتتى اسكەرىمەن ۇرگەنىشتىڭ ماڭىنان شىعىپتى» دەگەن حابار ءتيدى. بۇل دۇلەي كۇشتىڭ تاپ سول ۋاقىتتا ەڭ اۋەلى موعولستاندى ەمەس، قازاق حاندىعىن كەپ سوعاتىنىن جانىبەك ءبىلدى. ءبىلدى دە اسكەرىن سوعىسقا قامدادى. تۋرا وتكەندەگى تارتىپپەن قولىن ورنالاستىرىپ، سايىپقىران سىپايلارىن سۇراپىلعا شۇيلەپ سالۋعا دەن قويدى.

قاسىنا ارعىن ءبيدى، سىعاناقتىڭ حاكىمى بۇرىندىق سۇلتاندى، ءتورت ۇلىن جانە دەربەس «حان قورعانى» جاساعىن باسقاراتىن سايان باتىردى شاقىرىپ الدى.

– مىنە، اتا جولىمەن اتقا قوندىق، – دەپ باستادى ءسوزىن حان، – موعولستان مەملەكەتىمەن تاتۋ-تاتتىلىك بۇگىنگى مەيمانامىزدىڭ ارتۋىنا اكەلدى. قازاق قوسىنى موعولستانعا ويرات جوڭعارلارى اماسانجىنىڭ شابۋىلىنان قورعانۋ ءۇشىن قاجەت بولسا، موعول ەلى ابىلقايىر حاننىڭ بىزگە شابۋىلىنا تويتارىس بەرۋ ءۇشىن قاجەت ەدى. قۇتتى مەكەن، قايىرلى قونىسقا ۇلاسقان وڭىرگە قازاق تايپالارىنىڭ كەلىپ قوسىلۋى ۇدەدى. ەكى ءجۇز مىڭ جان سانى بار باقۋاتتى جۇرتقا اينالدىق. قازاقتاردىڭ ءوز الدىنا حاندىق قۇرىپ، كوپتەگەن تايپالاردىڭ وعان اعىلىپ بارۋى ابىلقايىر حاننىڭ ازۋىن باسىپ ىرىلداپ، قىلىشىن قايراۋعا ماجبۇرلەدى. سول، كوپتەن كۇتكەن شەشۋشى سوعىس، ەندى، الدىمىزدا تۇر. ولىسپەي بەرىسپەيتىن سىن ساعاتى تۋدى. بابالار كوتەرگەن كوك تۋدى جىقپاي ساقتاپ قالا الساق قانا ەل بولامىز.

– ءيا، ءبارىمىزدىڭ ءتۇبىمىز ءبىر، قىپشاق جۇرتى ەدىك. شىڭعىستىڭ ۇرپاقتارى ۇلدارىنا ەنشى ۇلەستىرۋىنەن قىرىق قۇراق بوپ، قىرىق پىشاق بوپ جاتىرمىز. – قۋاڭ تارتقان ءجۇزى ودان سايىن اشاڭدانىپ، بي اڭگىمەنى ارىدەن باستادى. – ايتپەسە، موعولستان – دۋلات تايپاسىنىڭ ءامىرى بولاتشىنىڭ بيلەگەن ۇلىسى. بولاتشى شىڭعىسحاننىڭ ءۇرىم-بۇتاعى بولماعاندىقتان ءوزىن حان جاريالاي المادى. ارىگە ۇڭىلسەك، اتامىز – قازاق.

XIV عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي شاعاتاي ۇلىسى دەربەس ەكى يەلىككە ءبولىندى. ونىڭ ۇستەمدىگىندەگى ماۋرەناحردىڭ باتىس بولىگىندە ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز ەلۋىنشى-الپىسىنشى جىلدارى فەودالدىق ىدىراۋشىلىق ىرىقتالىپ، ءامىر تەمىر مەملەكەتى قۇرىلدى. ال، شىعىس بولىگىندە موعولستان مەملەكەتى ورنادى.

وسى موعولستان مەملەكەتى العاشقى قۇرىلعان كەزدە بيلىك شاعاتاي حانعا ادال قىزمەت ەتكەن دۋلات تايپاسى امىرلەرىنىڭ ءبىرى بولاتشىنىڭ قولىندا بولعانى اقيقات. شىڭعىس تۇقىمىنان تارامايتىندىقتان ونىڭ حان سايلانۋعا قۇقى جوق ەدى. سوندىقتان بولاتشى ءوزىنىڭ ايتقانىنا كونەتىن، نە بارى 18 جاستاعى شاعاتاي ۇرپاعى توعىلىق تەمىردى ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز قىرىق سەگىزىنشى جىلى حان تاعىنا وتىرعىزدى.

موعولستان مەملەكەتى شىعىس تۇركىستاننان باستاپ، جەتىسۋ وڭىرىنەن وڭتۇستىك سىبىرگە دەيىنگى كولەمى زور، تاۋلى-تاستى، وزەندى-كولدى، اشىق دالالى، ورمان-توعايلى جەرلەردى مەكەندەگەن تۇركى تەكتەس تايپالاردىڭ باسىن قوستى. ولاردىڭ قاتارىندا دۋلات، قاڭلى، كەرەي، ارعىن، ارلات، بارلاس جانە وزگە دە رۋلارمەن قاتار ۇيسىندەر دە وسى بىرلەستىكتىڭ قۇرامىندا بولدى. مەدينەسى المالىق قالاسى ەدى.

ارعىن بي سونى ارقا تۇتىپ، ءبىر جاعى ءىشى كۇيە كۇڭىرەنگەندەي.

– ءيا، اقساقال، وزبەك قازاقتار ءورشىپ، وشىگىپ ءبىزدىڭ جاۋىمىزعا اينالىپ وتىر. سوندىقتان قازاق قازاقتىڭ كوزىن شۇقىمايدى دەۋ – جاڭساقتىق. دۇرىس ايتاسىز، قىرىق پىشاق حالدەمىز. مىنە، مۇزداي قۇرسانعان باۋىرلارىمىز كوك سۇڭگىسىن بىلەمدەپ، ماڭىمىزعا كەلىپ قالدى. – سايان باتىر دا ناعاشىسىنا نازدى ءۋاج بىلدىرگەندەي.

جانىبەك حاننىڭ كوكەيىنە كەزىندە التىن وردا حانى وزبەكتىڭ قويعان يمان-شارتىنا مويىنسۇنىپ، سونىڭ شاريعاتىنا ءمىنسىز جۇگىنگەن «وزبەكشىل»  قازاقتاردىڭ قاراكەتى ورالدى. سونىسىنا وراي سول تۇستا التىن وردانى «كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتى» دەپ تە اتادى. «كوشپەلى وزبەكتەر» بۇگىندە ابىلقايىردىڭ سوڭىنا ىلەسكەن سويىل سوعارلارى. بۇلارمەن ءدىنى ءبىر بولعانىمەن، ءدىلى بولەك تايپاعا اينالدى. ەندى سول وزبەكتەر كىندىكتەس باۋىرلارىن ارعىن، قىپشاق، نايمان دەمەي، بادىرايتىپ ءارى تاماعىن قىرناي «قاز-زاق-تار» دەپ اتايدى. ءتىپتى، قونىس ەتكەن الابى شۋ مەن تالاس وزەندەرىنىڭ اۋقىمىن «قازاقستان» دەپ ايتا باستاعان. ويتكەنى، سوڭعى عاسىردا قالىپتاسقان موعولستان مەملەكەتى، تۇركىستان، گۇلستان ءۋالاياتتارى ءتارىزدى قازاق ۇلىسى دا جاڭادان قاۋىمداسىپ، بوي كوتەردى. جاڭا نارسەگە اتاۋ بەرىلەتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى.

ال، ەجەلگى قىپشاق، ارعىن، نايمان، ءۇيسىن، قاڭلى، قارلىق جانە وزگە دە تايپالار باتىس تۇرىك ءداۋىرى مەن تۇركەش-قارلىق داۋىرىندە-اق ءوز الدىنا حالىق بولۋعا تالپىنعان قازاق حالقىنىڭ ءتۇبىرى. ولار ءحى-ءشى عاسىردان ءحىىى-ءشى عاسىردىڭ باسىنا دەيىن كەڭ-بايتاق دالاعا ۇستەمدىگىن جۇرگىزگەن «قىپشاق ەلى» اتاندى. ءحىىى-ءشى عاسىردىڭ باسىنداعى شىڭعىسحاننىڭ جورىعىنان سوڭ جوشى ۇلىسىنا قارادى. وسى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا التىن وردادان بولىنگەن اق وردانىڭ نەگىزگى حالقى بولدى. ولار بىرىڭعاي تۇركىتىلدەس تايپالار مەن حالىقتار ەدى. كوشپەلىلىكپەن تۇرمىس كەشىپ، مال سۇمەسىنە قاراعان جۇرت. ءىشىن-ارا وتىرىقشى حالىقتار دا ۇشىراسادى. بارلىعى جاپپاي تۇركى تىلدەرىنىڭ ءبىر تارماعى قىپشاق تىلىندە سويلەسەتىن.

اق وردا قۇرامىنا ەنگەن تايپالاردىڭ ىشىندەگى التى ارىس ەل – قىپشاق، جالايىر، نايمان، قوڭىرات، ارعىن، الشىندار – شىڭعىسحاننىڭ باتىسقا جاساعان جورىعىنىڭ العاشقى كەزىندە-اق «التى سان الاش» دەگەن اتپەن جوشى ۇلىسىنا قاراعان. ويتكەنى، ءاربىر رۋ-تايپالار جەكە-جەكە ءۋالايات بولىپ وتىرعان قازاق حاندىقتارى ەدى. ءوز ءبيى مەن باتىرلارىنا عانا مويىنسۇنعان دەربەس ەل رەتىندە قالىپتاسىپ، ءبارى دەڭگەيلەس دامىعان.

كەيىن اۋىزعا ورامدى، كوكەيگە قونىمدى بولعاندىقتان «سان» ءسوزى ءتۇسىپ قاپ، بۇل تايپالار «التى الاش» دەگەن ۇعىمعا كىرىگىپ، وسى اتاۋىمەن ەل جادىندا قالدى. 

«التى سان الاشتىڭ» ول ۋاقتاعى اتا مەكەندەرى – التاي مەن كاسپي تەڭىزىنىڭ ارالىعى، ءبىر قيىرى توبىل مەن سىر بويى، جەتىسۋ ولكەسىنە سوزىلاتىن.

التىن ورداعا ۇستەمدىك ەتكەن ماڭعول حاندارى مەن بيلىك باسىنداعى شونجارلار ات توبەلىندەي عانا شوعىر ەدى. وسى از عانا اعزام-بەكتەر جەرگىلىكتى حالىقتىڭ شارۋاشىلىق تۇرمىسى مەن مادەنيەتىنە ىقپال جاساي العان جوق. كەرىسىنشە وزدەرى ۇزاققا بارماي-اق قازاق حالقىنا ءسىڭىپ كەتتى. تەك، وزبەك حان عانا يسلام دىنىنە ۇستەمدىك بەرۋ ارقىلى، تۇتاس جۇرتتى يمان-شارتىمەن ەكىگە ءبولىپ جىبەردى. ونىڭ سالدارىن جانىبەك حان ءوزى عانا تارتىپ قويمايتىنىن سول جولى ەكشەي العان جوق.   

– ءجا، – جانىبەك حان وڭ قولىن كوتەرىپ، توڭىرەگىندەگىلەردى سابىرعا شاقىردى. – بابامىز وردا ەجەن قالىپتاستىرعان اق وردانىڭ ۇستەمدىگىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟!

– كۇشكە قارسى كۇش قولدانۋ كەرەك. – قاسىم سۇلتان بۇزاۋ ءتىس ورمەلى قامشىسىن الدىنا تاستاي سالدى. – ءبىز دە سويىل، باقان ۇستاعان جاي بارىمتاشىلار ەمەسپىز. كەلە جاتقان نەشە جەردەن مىقتى قول بولسا دا ولارعا قارسى بەتتەگەن دۇرىس.

– سەسكە سەس كورسەتىپ، ايبىنعا ايبىن تانىتالىق! – ارعىن بي قۋاتتانا بارشىن بۇركىتتەي ءدۇر سىلكىندى.

– قاراماعىمىزدا تىزە قوسقان قالىڭ قول بار، وسى اسكەردى قاپتاتىپ ابىلقايىرعا قارسى الىپ جۇرەلىك.

مىنا سۇلتاندار مەن بەكزادالاردىڭ ءۋاجى حاننىڭ كوكەيىنە قوندى. ءوزى دە وسىنداي بايلامعا اۋەلدەن بەل شەشىپ قويعان ەدى.

– حوش، ءباتۋا ءبىر جەردەن شىقتى. وندا جارلىعىمدى تىڭداڭدار! دابىل قاقتىرىپ، كەرنەي تارتتىرىپ، اسكەردى مايدان وتىنە بۇرىڭدار!

– قۇپ، حان يەم! – مايمەنە بۇرىندىق سۇلتان ورنىنان تۇرىپ، جانىبەك پاديشاحقا باسىن ءيدى.

– اللا جار بولسىن...

 

***

 

بۇل بارشىنكوك اتپەن جۇمباق دۇنيەنىڭ سوڭىنان ىلەسىپ كەلە جاتقان ابىلقايىر حان ەدى. باراق حاننىڭ ۇلى جانىبەك القىمنان ۇستاپ، شاۋجايىنا جارماسقانىنا زىعىردانى قايناعاندا كوزىنە كورىنگەن ابىلەت ەلىتىپ، ەسىن الدى. ەندى ءبىر مەزەت پەندەلەر اراسىنداعى باقتالاستىعىن قاپەردەن شىعارىپ، كوزقۇمارلىعىمەن ىلگەرى ەكسىمدەنە بەردى.

الاۋلاپ جانعان وتتى كيىك وق جەتەر جەردە جۇيىتكي كەتىپ بارادى. قايدا جۇرسە دە جانىنان تاستامايتىن يىعىنداعى اسۋلى جاقتى حان قولىنا اپ، قورامساقتان قوزى جاۋىرىن جەبەنىڭ بىرەۋىن سۋىردى. ەندى ءسال تايانىڭقىراپ بارىپ جۇتقىر جەبەنى جۇيىتكىتە جىبەرمەك. قۋانتاتىنى – ۇزاقتى كۇنگە سوزىلعان شابىسقا سالسا دا قارىمدى سىلتەسىنەن جاڭىلماعان سەتەرىنىڭ اياق تاستاسى. وسى قارقىننان تانباسا كوپ ۇزاتپاي ءومىرى كورمەگەن ماقۇلىقتى قولىنا تۇسىرمەك. قازىر الدىنداعى جىن بولسا دا، شايتان بولسا دا كوزىنە قان قۇيىلىپ ەشتەڭەدەن تايىنار ەمەس.

مىنە، ارا قاشىقتىق دىتتەگەن مەجەگە جۋىقتاعاندا ادىرنانى شىرەنە تارتىپ، «ولگەن جەرىڭ وسى-اۋ» دەپ، تاقىر قولتىقتىڭ تۇسىن كوزدەگەن ەدى. كەنەت «توقتا، ابىلقايىر!» دەگەن ءزىلدى داۋىس قۇلاعىنا اپ-انىق ەستىلدى. تۋ سىرتىمنان قاس دۇشپانىمنىڭ ءبىرى مىنا ولجاعا مەنەن بۇرىن قول سوزباق بوپ، وقىستان تايانىپ قالعان جوق پا دەگەندەي، يىعىنان اسىرا قوس قاپتالىنا كەزەك قارادى. ەشكىم دە، ەشتەمە دە جوق. كەرىسىنشە جۇمباق ماقۇلىق مۇنىڭ اڭسارىن الىپ، تىم تاياۋ تۇستان ورعي سەكىرەدى. ءۇستى توتى قۇستىڭ قۇيرىعىنداي سان ءتۇرلى بوياۋعا ەنىپ، قۇبىلىپ، ويناپ تۇر. كيىك اياعىن كەربەزدەنە تاستاپ، مويىنىن بۇعان بۇرعان قالپى كولبەي شوقىنىڭ توبەسىنە قاراي سار جەلدى. مىنانداي قۇبىلىستى بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن حان دا قارقىنىن باسەڭدەتىپ، اۋسار بالانىڭ كەيپىندە ماقۇلىققا ىقتياتپەن دەن قويدى.

– اتىڭنىڭ تىزگىنىن تارت، ابىلقايىر!

ەندى كوڭىلىنە شىنداپ الاڭ ەندى. «مىنا پارمەندى ءۇن قايدان شىعىپ تۇر؟»

– كىمسىڭ سەن، پاديشاحتىڭ اتىن يمەنبەي ايتاتىن؟! – قاھارلانا ايقايلادى. – كورىنشى كوزىمە، جانىڭدى جاھاننامعا جىبەرەيىن.

ءالى دە حان «بىرەۋ بۇقپانتايلاي الدەبىر قىلتادان جاسىرىنا ءتىل قاتىپ، قاساقانا قيتىعىنا ءتيىپ، ناسىرىن قاسىماق بولعان شىعار» دەگەن پيعىلدا.

– مەن سەنىڭ باسىڭا قونعان باعىڭمىن.

قاشقان كيىك شوقىنىڭ ۇستىنە تاياۋ توقتاپ، بۇعان مويىنىن بۇرىپ قارادى. مىنا ءسوزدىڭ ماقۇلىقتىڭ كومەيىنەن شىعىپ تۇرعانىنا ءيا نانارىن، ءيا نانباسىن بىلمەدى.

وق بويى جەردەگى حان اتىن تەبىنىپ، ولەرمەندەنە ورگە ۇمتىلدى. ءبىر قايران قالعانى – بۇل دالباقتاپ تايانعان سايىن – كيەلى كيىك تاپجىلمادى. تاعى جانۋاردىڭ ءبىرى بولسا الدەقاشان جالت بەرىپ، جايىنا كەتەر ەدى. ەندى جاڭاعى ءسوزدىڭ يەسى وسى ماقۇلقات ەكەنىنە كۇمان كەلتىرمەدى.

– و-و، ءتاڭىرىم، باعىم بولساڭ مەنى قايدا تاستاپ باراسىڭ؟

– باق – اللانىڭ پەندەگە ۋاقىتشا بەرگەن سىيى. ونىڭ قادىرىن ءبىلىپ، قاستەرلەي العان جۇمىر باستىڭ ماڭدايىندا عانا ۇزاق ايالداي الادى.

– اقىماق باسىم-اي... – حان ىركىلگەن اتىنىڭ تىزگىنىن قويا بەرىپ، قوس قولىمەن كەۋدەسىن ۇستاپ، ەر ۇستىندە شالقالاي كوككە قارادى. – ءوز باعىما ءوزىم ساداق كەزەنگەنىم، استامشىلىق بولعان ەكەن-اۋ... كەشىر الجاسقان پاقىرىڭدى. – ادىرناسى وڭ قولىنىڭ ساۋساعىنا ىلىنگەن ساداقتى لاقتىرىپ جىبەردى.

ەندى ءبىر ساتتە كۇمىس ەردەن دومالاي ءتۇستى دە ءجۇزىن كيىككە بۇرىپ، جۇرەلەپ وتىرا كەتتى. قايرانى تاۋسىلعان پاقىرانا حال كەشىپ، اشەيىندە ىزبار شاشىپ تۇراتىن كەلبەتى بەيشارا مۇسكىننىڭ ۇسقىنىنا اينالدى. قولىن قالتىراي ۇمسىنىپ، جالبارىنا الدەنە دەمەكشى. اۋزى جىبىرلاي جىلامسىراعان قالپى ماڭدايىن جەرگە تيگىزدى. ءبىر ۋاق سول كۇيى شوكەلەپ جاتتى دا قويدى.

– ءبىر تايعان باقتىڭ قايتىپ ورالۋى قيىن. قايتا قونسا مەنمەن جانداردىڭ سول زاماتتا كوزىن شەل باسادى، كەۋدەسىنە نان پىسەدى. ءومىر باقي دەسى ءجۇرىپ، كۇللى تىرشىلىك اتاۋلىنى دارگەيىندە ۇستايتىنداي ماستانادى.

– دۇنيە كوزىمە كورىندى، اينىما مەنەن، جاراتۋشىم... باعىمدى قايتا جاندىرا گور...

– ءوز بالاسىن ءوزى جەيتىن دوڭىزداي دۇنيەنىڭ قىزىلىن كورگەندە قارا باسىڭنان قادىرلى ەشكىم جوقتاي، تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ ءبارىن سونىڭ جولىندا قۇرباندىققا شالىپ جىبەرەتىن پيعىل باردا، ءباتۋالى عۇمىر بولمايدى. تەك پەندە اتاۋلىعا پارمەنىڭ ءجۇرىپ تۇرۋى ءۇشىن قانشا جازىقسىز جاننىڭ قانىن توكتىڭ، ەزگىڭە سالدىڭ... تاعى دا قان توگۋگە بەت الىپ باراسىڭ. وسىنىڭ ءبارى ۇستەمدىكتى، استامدىقتى يەلەنىپ وتىرۋ ءۇشىن عانا ما؟

مىنا ءلام حاننىڭ وزەگىن ءتىلىپ ءوتتى. اسقاق ابىرويىن ويلاپ، قاساقانا قىساستىق جاساعان ادامداردىڭ بىرەن-سارانى كوكەيىنە ورالدى.

كوك وردا حانىنىڭ شامىنا تيەتىن ءسوز شىقپاس ءۇشىن، ۇنەمى ءوزىنىڭ قارا باسىنىڭ ابىرويىن قورعاعانى اقيقات. سونداي سەبەپپەن ماڭعىت رۋىنان العان بابىشەسىنەن تۋعان قىزى 17 جاسار عايىپ-جامال-سۇلتان-بەگىمدى قىرشىنىنان قيدى. ويتكەنى قىزىنىڭ كوڭىلى جانىبەك سۇلتانعا اۋدى. ءتىپتى، اراعا جەڭگەلەرىن سالىپ، ۇزاتىلعانشا كوڭىل قوسۋعا تىلەك ءبىلدىرىپتى. سۇلتان دا ۇناتىپ، شوبەرە اعاسى كەرەي ارقىلى ابىلقايىردان قۇداندالاسۋعا رۇقسات سۇراعان. حان راي تانىتپادى. دەرەۋ قۇرىباي جانالعىشتى جۇمساپ، قىزىنىڭ جۇرەگىنە كەزدىك قاداپ ءولتىرتتى...

دەشتى قىپشاق حاندىعىنا قول سوزعان باقتالاسى سايباننىڭ شوبەرەسى ماحمەد-قوجا حانمەن توبىل جاعاسىندا قالىڭ اسكەرمەن بەتپە-بەت كەزدەستى. كەسكىلەسكەن شايقاستا ونىڭ سىپايلارىن تۋ-تالاقاي ەتىپ جەڭىپ، ءوزىن كوك سۇڭگىگە شانشىپ ءولتىردى. سوڭىندا قالعان جەسىرىن، اسقان سۇلۋ ارعىننىڭ قىزى اعاناق-بيكەنى ەشكىمگە بەرمەي ءوزى العان. قاتىندىققا العانمەن وپا تاپپادى. سۇلۋى سۇلۋ-اق، بىراق، قويىنىندا شاعىپ الۋعا ءازىر ايىر ءتىلدى قاراشۇبار جىلان جاتقانداي كۇيگە سالدى. بۇل ءوبىپ جاقسى كورگەنىمەن ءبىر يىلمەي، يىمەي ءوتتى. وسى قاسارىسىپ باققانىنا ەرەگەسىپ ءارى حان بالاسى بولعاندىقتان ەرجەتكەندە كوكجالدىعىن ىستەپ جۇرەر دەپ، سوڭىنان ەرىپ كەلگەن ءۇش جاسار ۇلىن ولتىرتكەن. اعاناق-بيكە ودان سايىن قانىن ىشىنە تارتىپ، سۇرلانا ءتۇستى. «سەن سياقتى قانقۇيلىدان بالالى بولىپ قالمايىن» دەپ، سان مارتە كۇشالا ءىشىپ، تۇسىك تاستادى. اقىرى، بەيشارا دۇنيەدەن ازاپپەن وزدى... 

وردا-بازاردا حاندىق قۇرىپ وتىرعان جۇمادۇكتىڭ قولىندا ابىلقايىر سۇلتان ەشكىمنەن تايىنباي ءوستى. امىرلىك، ومىرلىك ءتالىم-تاربيە كوردى. اسكەر باسقارۋدى، ەل بيلەۋدى ۇيرەندى. وڭىن، سولىن تانىدى. دوسى كىم، قاسى كىم ەكەنىن ءبىلدى. ماڭعىت رۋىنان شىققان اتاقتى ەدىگە باتىردىڭ بالاسى، اقساق تەمىر ۇرپاقتارىنا بۇيىدەي تيگەن قازى ءبيدى سۋقانى سۇيمەدى. ون التى جاسقا كەلگەنىندە دەشتى قىپشاق رۋلارىن باسقارىپ، حاننىڭ وڭ قولى بولىپ وتىرعان ءبيدى باۋىزداپ ءولتىردى. سودان سوڭ جۇمادۇك حاننىڭ قاھارىنان قورقىپ، سوڭىنان ەرگەن دەشتى قىپشاقتىڭ ءبىراز اسكەرىمەن ءوزىنىڭ تۋعان شاھارى تاراعا قاشتى. ارتىنان جەتپىس مىڭ اسكەرمەن قۋىپ شىققان جۇمادۇك حانمەن قان مايداندا بەتپە-بەت ۇشىراستى. تۋعان بالاسىنداي بوپ، قولىندا وسكەنىنە قاراماستان ەرەكشە قامقورلىق جاساعان ادامدى شوقپارمەن ۇرىپ، مىلجالاپ ءولتىردى. بۇل كەزدە نە بارى ون جەتى جاستا ەدى. ىزىنشە دەشتى قىپشاق حانىنىڭ التىن تاعىن يەلەندى.

قارا باسىنىڭ قامى ءۇشىن جاساعان كوپ-كوپ وزبىرلىعىنىڭ قايسىبىرى ءسويتىپ، كوز الدىنان لەزدە تىزبەكتەلە ءوتتى.

– حاننان اقىل كەتكەن ەكەن. بيلىكتى ەلدىڭ ۇيىتقىسىنا ەمەس، ماڭىنداعى يت-قۇسىنا بولا جۇمساپتى. قايتتىم رايىمنان، تەك سەن ايني كورمە مەنەن... – قىرىق جىلداي كۇللى دەشتى قىپشاق، ماۋرەناحر، قوراساندى تىتىرەتكەن ابىلقايىر باسىمەن كوزىنەن سوراسى ساۋلاپ، قۇلا تۇزدە ەڭكىلدەپ جىلادى. قاس جاۋى جانىبەككە ىقىلاسىن بەردى دەگەن سوزگە بولا قولقا-جۇرەك جان دەنەسى تۋعان قىزىن ولىمگە قيۋى، باقتالاستان كەگىن قايتارىپ، قورلاۋ ءۇشىن اعاناق-بيكەنى ازاپتاپ ءولتىرۋى، اكەسىنەن دە ارتىق قامقور بولا بىلگەن جۇمادۇك حاندى جەر جاستاندىرۋى قازىر ارادا بالەنبەي جىل وتكەندە اقىلىنا قونبادى.

– باق دەگەن باس تا، جاس تا تالعامايدى، سوقىر. سول تالعامپازدىقتىڭ جوقتىعىنان سەن سياقتى قاراۋدىڭ قارىنىن عانا قامپايتتىق. شىلاۋىڭا ورالىپ جۇرگەنىمدە ءوز قامىڭا عانا جۇمسادىڭ، باسىڭدا باعىڭ وتىرعانىن بىلمەدىڭ. اۋزىڭا كەلگەندى قيسىندى، قيسىنسىز ايتتىڭ. مەنى زور سىناققا الدىڭ. قالاي ساعان سەرىك بولامىن؟

– ەر جىگىتتىڭ باسىنا باق ءۇش مارتە قونادى دەۋشى ەدى عوي، ەندى ەكى ىقتيارىڭ بار ەمەس پە؟... – ءبىر كەزدەگى دەشتى دالاسىن ايبارىنا بولەگەن ايبىنىنان جۇرداي ايرىلىپ، ەڭكىلدەي سويلەدى.

         – سەنىڭ باسىڭا ءۇش ەمەس، ەلدەن-ەرەك ءتورت مارتە قايىرىلىپ سوقتىم. اقىماقتىعىڭمەن مونشاداعى سامارقاننىڭ حاكىمىن تىرداي جالاڭاش سۇيرەي جونەلگەنىڭدە سەنەن ءبارى تەرىس اينالماسىن دەپ، الگىندە عانا ءامىر وتىرعان تۇستان توبەنى وپىرىپ قۇلاتۋعا تۋرا كەلدى. مۇنى كورگەن پاديشاح سەنى ءتىپتى اۋەلەتتى. «تەنتەكتى «تەنتەك» دەسە، قالپاعىن اسپانعا اتادىنىڭ» كەبىن كيىپ، بۇدان سوڭ مۇلدە مەيماناڭ تاسىپ، تاسىر مىنەزدى تانىتىپ-اق باقتىڭ...

ابىلقايىردىڭ ەسىنە ول وقيعا ورالدى. ويناعان بوپ بەتىن قايىرىپ قويايىن دەگەن نيەتپەن، شومىلىپ جاتقان بيلەۋشى ءامىردى تىسقا قاراي تارتقىشتاعان. مىنا توسىن جايتقا حاكىمنىڭ توڭىرەگىندەگى نوكەرلەرى مەن دايەكشىلەرى بايەك قاعىپ، شىر-پىرى شىقتى. ۇلىقبەك تە كوزى ەجىرەيىپ، شاتىناي قالدى. «قايتەدى-ەي، قايتەدى!» دەگەن ءۇنى دە ەستىلدى. سول ساتىندە جاڭا عانا ءامىر وتىرعان حامامداعى كوك تاستىڭ ۇستىنە ءۇيدىڭ بۇرىشى وپىرىلىپ قۇلادى. بۇدان سوڭ اقىماقتىق ءىسىنىڭ اقىرى قايىرلى بولىپ، ابىرويى اسقاقتاي ءتۇستى.

«مەنى توتەننەن ۇيىرىلگەن اجالدان قورعاشتاعان كورەگەنىم» دەپ، ۇلىقبەكتىڭ ىقىلاسى بۇعان شىنداپ اۋدى. جوشىنىڭ ۇرپاعىنان العان شاحاربەك اتتى بايبىشەسىنەن تۋعان ءرابيۋ-سۇلتان-بەگىم ەسىمدى قىزىن ابىلقايىرعا ۇيعارعان. ول 15 جاسقا تولعاندا ابىلقايىر ونى 4-ءشى ايەلى ەتىپ، نەكەسىن قيدىردى. سامارقاننىڭ ءامىرى قىزىن ىرعالتىپ-جىرعالتىپ ۇزاتتى. ۇستىنە ءدۇريا، قامقادان تارتىلعان بالداحين ورناتىلعان اق ءپىلدى باس سىيى ەتتى. اياماي اسىل قازىنا، جاساۋىن ارتتى. قىزىم تارشىلىق كورمەسىن دەپ، قىرىق قۇل مەن قىرىق كۇڭدى قاسىنا ەرتىپ جىبەردى.

         وسى داۋرەن حاننىڭ كوز الدىنا ورالدى. ودان كەيىن دە كەلسىن-كەلمەسىن ءجون-جوسىقسىز سويلەپ، وراشولاق اقىلىمەن تالاي پارمەن بەرگەن...

ەندى مىنا كيىك تەكتەس قۇدىرەتتەن «قاشان، قاي تۇستا قايىرىلىپ سوقتىڭ؟» دەپ سۇراۋعا دارمەنى جەتپەدى. جۇرەلەپ وتىرعان قالپى، ماڭدايىنان تايعان باعىنا ءمىناجات ەتە قۇلدىق ۇردى.

         كوزىنىڭ الدى الاۋلاپ، سان تۇسكە ەنە قۇبىلعان كيىك زورايىپ بارا جاتقانداي كورىندى. باعى تايعان حان جەلدىڭ اسەرىمەن بولماشى دىرىلدەگەن ءشوپ-شالاممەن بىرگە قالتىراپ، ءيىنىن كوتەرە المادى. كۇمىس ەردى ارعىماعى يەسىن تاستاپ، جەلىپ ءجۇرىپ كەتتى. ۇستىندە التىنداعان حان ىشىگى بار ابىلقايىر ءتىرى ارۋاققا اينالىپ، شوقىنىڭ ەتەگىندە شوقيىپ قالا بەردى.

كيىك كەيپىندە كورىنگەن باق-كيەسى مىسكىن بەيشاراعا ەندى مويىن بۇرىپ قاراماي، قوڭىر دوڭنەن اسىپ جوعالعان.

پاديشاحتىڭ كوز الدىندا دۇنيە توڭكەرىلىپ سالدى. باسى زەڭىپ، ميى اۋزىنا اقتارىلعانداي قۇلاق شەكەسى دىڭىلدادى. تىنىسى تارىلىپ بارا جاتتى.

 

... ساسكە كەزىندە جيھانگەر بارشىنكوگىنىڭ تىزگىنىن قويا بەرىپ، بار پەرەن شابىسىمەن العا تۇسكەندە وق بويى ارتىندا وتىراتىن نوكەرلەرى، ءارى-بەرىدەن كەيىن ىلەسە الماعان. ۇزاقتى كۇنگە تالماي بار پارمەنىمەن شابۋ ولاردىڭ تاقىمىنداعى قىلقۇيرىقتىلاردىڭ اۋسەلەسى جەتەتىن ارەكەت ەمەس. اپتاپ ىستىقتا بارلىقپاي قۇيىنداتىپ وتىراتىن ورەن جۇيرىكتىك سۇيەگىنە بىتكەن بارشىنكوك ۋاقىت وتكەن سايىن ۇزاي بەردى. ءتىپتى، ءبىر كەزدەردە قارا ءۇزىپ جوق بولدى. مۇنداي ەس-ءتۇسسىز بەيبەرەكەت شابىستىڭ ءمانىسىن كوپشىلىگى تۇسىنە المادى. تەك نوكەرلەردىڭ اراسىنان ءبىرلى-جارىمى عانا حاننىڭ تۇسىنان قىلاڭىتقان الدەنارسەنى كوزدەرى شالعانداي ءدۇدامال كەپتە قالدى. «نە دە بولسا حان يەمىز ۇلى جورىقتىڭ الدىندا ءوزىن سىناپ، انا ءبىر ماقۇلىقتىڭ تاڭىن ايىرماق بولعان عوي» دەگەن ويعا سايدى.

الديارلارىن جوعالتىپ العان نوكەرلەر توبى جۇرىستەرىن باسەڭدەتپەي حان بەت العان باعىتپەن تىنباي زاۋلادى. ارادا بيە ساۋىم ۋاقىت وتكەندە بارىپ، قوڭىر ءدوڭنىڭ باۋرايىندا بوس جۇرگەن بارشىنكوك تۇلپار كوزگە شالىندى. قالىڭ بوزدىڭ اراسىنان التىن ىشىكتى اعزامى نازارعا ازەر ءىلىندى.

ءبىر ابىلەتتىڭ ۇرعانىن دارۆيش-حۋسايىن بىلە قويدى. پاديشاحتىڭ ءتىلى بايلانىپ، قان-ءسولسىز قالىپتى.

تەك بيلىك پەن بايلىقتى كوكسەگەن تويىمسىز حان جەيحۋن مەن سەيحۋن داريانىڭ ورتاسىنداعى ساردالادا ءۇش تاۋلىك كۇيىپ-جانىپ جاتىپ، اقىرى تىلگە كەلمەي كوز جۇمدى.

 

سول كۇنى قازاق حاندىعىنىڭ قالىڭ قولى سەيحۋن دارياسىنىڭ ساعاسىنا ات شالدىرىپ، ەرۋ بوپ تۇنەدى دە ەرتەڭىندە ەلەڭ-الاڭدا مايدان دالاسىنا بەت تۇزەدى. الايدا جەر قايىستىرا دۇبىنگەن مىڭعىرعان اسكەر توقتاۋعا ءماجبۇر بولدى. جانىبەك حاننىڭ ساققۇلاق تىڭشىلارى ساسكەگە ىلىنبەي سۋىت حابار جەتكىزدى. ابىلقايىر حان قۇلا تۇزدە جورىق جولىندا كەنەت اۋىرىپ، كەشە دۇنيەدەن وزىپتى.

حانى ءولىپ، قارالى بولعان جۇرتتى شابۋعا ءداتى جەتكەنىمەن، يمانى بارمادى. ەسىنە التىن وردانىڭ حانى باتىي مەن قاراقۇرىمداعى ۇلى وردانىڭ حانى كۇيىكتىڭ وسىلاي ءبىر-بىرىنە وشپەندىلىكپەن ۇمتىلعانى ورالدى. ەكى ۇلى جىڭگىرگە ۇلاسقان قالىڭ ءنوپىر عاسكەر جەر قايىستىرا كەپ، تۇيىسۋگە ءسال قالعاندا توقتادى. سەبەپ، كۇيىك حان كەزدەيسوق و دۇنيەگە ساپار شەگىپ كەتە بارعان. ءسويتىپ، ءبىر ءماۋرىت دۇنيە سۋداي اعاتىن قاننان، اڭىراپ جىلايتىن انانىڭ زارىنان سىرتقارى تۇردى.

ءدال سونداي ۋاقيعا ءوز باسىنا تۇسكەنىن نەگە جورىرىن بىلمەدى. مايدان شەبىنە ىلىكتىرمەي ابىلقايىردى الىپ ۇرعان سەس پە الدە دەس پە؟ جاۋابىن تاپپادى. تىرشىلىگىندە سىيىسپاعان، ارىدەن ءوشى بار الەمدى جاۋلاسام، قازاقتىڭ كوزىن قۇرتسام دەگەن جيھانگەردىڭ قازاسىنا بەتىن سيپادى.

شوبەرەسى باحتيار ءباھادۇر مەن قاراشىڭ باتىر اپشىنى قۋىرعان اپتاپ ىستىق پەن اڭىزاقتان حان دەنەسى بۇزىلىپ كەتپەۋىن ويلاپ، ءمايىتتى بال تولتىرعان التىن استاۋعا سالدى. قاسيەتتى تۇركىستان ءشارىنىڭ تىزگىنى قولدارىندا تۇرسا دا سۇيەكتى سوزاق شاھارىنا الىپ ءجۇردى. بۇل ءشارى قازاق حاندىعىنىڭ يەلىگىندە. ءداۋىرىن تەرىس اينالدىرعان ادامدى جونەلتۋ ىسىنە مۇسىلمان بالاسىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ قارسى كەلمەسىن ءبىلدى. ادەيى سونى پايدالانىپ، ءبىر جاعى «ولسە دە سۇيەگى سەندەردىڭ اۋسەلەڭدى بايقايىن دەپ ارالارىڭا باردى» دەگەن قارەكەت ەدى. قازاققا ءتىسىن قايراعان ۇرپاقتارى بابالارىنىڭ باسىنا كوك تاس قويىپ، التىن سىرمەن اتىن جازىپ، قۇرمەتتەپ جونەلتتى.

اسپانداعان اتاق-ابىروي، التىندالعان ءتاج بەن تاق اجالعا اراشا تۇرا المادى. شىعىس ەلىنىڭ تەڭ جارىمىن جىلاتىپ جيناعان دۇنيە مەن قازىنادان ءتورت-اق قۇلاش اق ساتەندى عانا وزىمەن اكەتە الدى. پانيلىك ساۋلەدەن وپا تاپتى ما، تاپپادى ما، ول ءبىر عانا جاراتۋشىعا ايان ...  تەك سوڭىندا بيلىگىن بولىسكە سالعان، ۇستەمدىگىن ۇلەسىپ العان، قازىناسىنا قول سۇققان ۇرپاعىنىڭ داڭ-دۇڭ، شاڭ-شۇڭ داۋىسى ءبىراز جىلدارعا سوزىلىپ جاتتى. 

ەندى ونىڭ باسىنا قويىلعان ءمارمار كوك تاسقا قونىپ، بىردە بايعىز، بىردە كوكەك ارا-تۇرا تىرىلەرگە ءۇن قاتادى.

مىنە، ابىز دالانىڭ اقيقاتقا اپارار اڭىزى كارى شەجىرەنىڭ كوكەي-كوزىندە قالىپ قويدى. ودان بەرى دە تەبىنگىنى تەر ساسىتىپ، تولارساقتان قان كەشتىرگەن قانشاما سۇراپىل سوعىستار ءوتتى. سونىڭ ءبارى نە ءۇشىن، كىم ءۇشىن ەدى؟..

الايدا، بار سىرىن ىشكە بۇككەن قازاق ەلىنىڭ سالقار دالاسى ساعىم قاشقان قۇلا ءتۇز ەمەس، ارمان مەن ماقساتتىڭ توعىسقان قۇبىلاسى بولاتىنىن ول كەزدە ەشكىم بولجاي العان جوق.

بىراق، ءبىر ءۇمىت، ىزگى نيەت ارىدەن قىلاڭىتاتىن... سول ءۇمىت پەن ءسابي نيەت قازاق جۇرتىن امان ساقتاپ كەلەدى.