قىتايلىقتاردىڭ وكتەمدىگى سوڭعى جىلدارى تىم شەكتەن شىعىپ بارادى. شىندىقتى كوتەرگەن جۇمىسشىلاردىڭ بەلسەندىلەرىن، ولاردىڭ قۇقىقتارىن قولداۋشى كاسىپوداق وكىلدەرىن قۋعىنداۋمەن اينالىcادى. ءبىز قانشا جەردەن دەموكراتيالىق قوعام قۇرىپ جاتىرمىز دەسەك تە، قىتايلىقتاردىڭ «اشەكەيىنىڭ» تۋ سىرتىنان اۋماقتاعى قوعامدىق، ساياسي احۋالدى ۋشىقتىرۋشى «تاپتىق ۇستەمدىگىنىڭ» ءتونىپ كەلە جاتىرعانىن كورە ءبىلۋىمىز كەرەك. قىتايلىقتاردىڭ قازاق حالقىنىڭ تابيعاتىمەن ەشبىر سيىسپايتىن قىلىقتارى: مەنمەنشىل وركوكىرەكتىگى، قازاق جۇمىسشىلارىنا ەكىنشى سورتتى قارالار رەتىندە قاراۋى، وسىنىڭ بارلىعى ايماقتا گەگوموندىققا ۇمتىلعان ۇلى دەرجاۆالىق اۆانتيۋريزم ساياساتىنان تۋىنداپ جاتىر دەپ ويلايمىز.

شىنايى ىنتىماقتاستىق ءوز جاۋاپكەرشىلىگىن مويىنداي ءجۇرىپ، ادام قۇقىقتارى مەن مۇددەسىنە دوستىق نيەتپەن قاراپ، كەپىلدىك بەرگەن جاعدايدا عانا قامتاماسىز ەتىلەتىنىن ەسكەرسەك، وكىنىشكە قاراي قىتايلىقتاردىڭ باسقارۋدىڭ نەعۇرلىم دورەكى ادىستەرىنە كوشۋى، جۇمىستا ءبۇتىن حالىقتىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن ەلەمەۋى، جالاقىلارىن وسىرمەي ەزە قاناۋى حالىقتىڭ ەكىنشى بولىگىن اشىندىرۋدا. جالعان ديپلوممەن كەلىپ، جەرگىلىكتى جۇمىسشى-مامانداردان بىرنەشە ەسە ارتىق جالاقى الاتىن قىتايلىقتاردىڭ قولدان جاساعان ماماندارى كوبەيدى. مۇندايلار مەملەكەتتىك قازىنانى عانا ەمەس، جەكە باستارىنىڭ بايلىعىن دا ارتتىرۋعا جۇمىستانۋدا. مۇنى اقتوبە وبلىسىنىڭ پروكۋرورلىق تەكسەرۋلەرىنىڭ ناتيجەسىندە اشىلعان زاڭ بۇزۋشىلىقتار دالەلدەگەن قۇجاتتارعا زەر سالساڭ بايقايسىڭ.

سوڭعى كەزدەگى ەزىلگەن حالىقتىڭ ءبىرى رەتىندە قازاق حالقىنىڭ، ونىڭ جۇمىسشىلارىنىڭ قىتايلىقتارعا قارسى جيىلەگەن نارازىلىعى - الەۋمەتتىك قاناۋدان، وزدەرىنىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي تاۋەلسىزدىگىن قورعاۋدان، قىتايدىڭ ۇلىدەرجاۆالىق ۇستەمدىك ساياساتىن اشكەرەلەۋدەن تۋىنداپ جاتىرعان تابيعي جاۋاپ ارەكەتى. جاسىراتىنى جوق 2011 جىلى 17 قىركۇيەكتە «سەۆەرنايا ترۋبا» كەنىشىندە «وريول-قۇرىلىس»، م-تەحسەرۆيس» جشس-ىنە قارايتىن قازاقستاندىقتار مەن قىتايلىقتار اراسىندا جانجال تۋىپ، سوڭى اتىسقا ۇلاسقان قاندى سويقان ورىن الدى. ناتيجەسىندە ءبىر قىتايلىق ءولىپ، بىرنەشەۋى اۋىر جاراقاتپەن اۋرۋحاناعا ءتۇستى. بۇل 200 قىتايلىقتىڭ زاڭسىز كەلىپ ەڭبەك ەتكەنى از بولعانداي، جەرگىلىكتى جۇمىسشىلاردان «بىرنەشە ەسە ارتىق جالاقى» الۋىنان ۋشىقتى. شەتەلدىكتەر جەرگىلىكتى جۇمىسشىلاردى اكىمشىلىك شارالار، قولدان جاسالعان پارمەندەر كۇشىمەن قۇقىقسىز، قاۋقارسىز توبىرعان اينالدىرعان.  

حالىقتار اراسىندا ۇلتشىلدىق سەزىمدەردى، ءوزارا سەنىمسىزدىك پەن ارازدىقتى قوزدىرۋ قىتايدىڭ بۇرىننان بار ساياساتى. ءبىر نارسە ايقىن – ەلىمىزدىڭ قاي تۇپكىرىندە بولماسىن قىتاي بۇگىندە قازاقستاننىڭ ىشكى الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، ساياسي، ۇلتارالىق قارىم قاتىناسىن ۋشىقتىرۋشى باستى فاكتورعا اينالدى. قانالۋشى تاپ، قازاقستاندىق جۇمىسشىلار يدەيالىق جاعىنان دا، قۇقىقتىق تەڭدىك جاعىنان دا وزدەرىن ءالى كۇنگە دەيىن ءبىرتۇتاس سەزىنە الماي كەلەدى. ولار جەرگىلىكتى قۇزىرلى ورگاندار تاراپىنان دا قولداۋ كورمەي، ءوزىن-ءوزى بيلەۋ جانە قورعانۋ قۇقىنان ايىرىلعان. تىڭدار قۇلاق بولسا بۇل تۋرالى ەلىمىزدىڭ مەرزىمدى باسىلىمدارى جازىپ-اق جاتىر.  اقپارات كوزىندە جاريالانعانداي شىن مانىندە  قازىرگى كەزدە 1% قىتاي ۇلتتىق بايلىقتىڭ 60% ءوز ۋىسىندا ۇستاپ وتىر.

بۇل تەڭسىزدىڭ تىيىلار ەمەس، ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. ساباق الار قىتايلىقتار بولماي تۇر. كەشە عانا اقتوبەنىڭ جەرگىلىكتى مۇنايشىلارى ءوز نارازىلىقتارىن جەتكىزدى. «اقتوبەمۇنايگاز – سنپس»  جۇمىسشىلارى كومپانيانىڭ ادىلەتسىزدىگىنە قاندارى قارايعان. اقتوبەلىكتەر، فيرما باسشىلىعى ولاردى نەگىزسىز دەمالىسقا جىبەرگەنىن، ال كەن ورىندارىندا قىتايلىقتار جۇمىس ىستەپ جاتقانىن ايتتى. «ەلىمىزدە مىڭداعان جۇمىسشىلار اقىسىز دەمالىسقا جىبەرىلىپ، داعدارىس قىسىپ جاتسا، قىتاي باسشىلىعى قىتايلار سانىن ءتىپتى دە قىسقارتقان جوق»، – دەپ شاعىمداندى قازاقستاندىقتار. اشۋعا بۋلىققان مۇنايشىلار ءتىپتى كاسىپورىندا ەڭبەك ەتىپ جاتقان قىتايلىقتاردىڭ تولىق ءتىزىمىن دە ءتۇزىپ العان. وندا كورشى مەملەكەتتىڭ 113 قىزمەتكەرى جازىلعان. «قىتاي ازاماتتارى كومپانيانىڭ باسشىلىعىندا مىقتى ورىنداردى يەمدەنگەن. بارلىق شەشىمدى قىتاي جەتەكشىلەرى قابىلدايدى. باسقارما اپپاراتىندا دا سولار. شەتەلدىك ماماندار مەن قازاقستاندىق مامانداردىڭ الاتىن جالاقىسىنىڭ دا ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. قىتاي باسشىلارى وزدەرىنىڭ جۇمىسشىلارىنا جاقسى قاراجات تولەپ، دۇرىس ءومىر سۇرۋىنە دە كەرەمەت مۇمكىندىكتەر جاساپ بەرىپ وتىر. ۇشىپ بارىپ-كەلۋى، تاماقتانۋ، كوڭىل كوتەرۋ، ءومىر ءسۇرۋىنىڭ بارلىعى كومپانيا ەسەبىنەن قاراستىرىلعان. ولارعا قازاقستاندىقتار سەكىلدى مەرەكەلەردە دەمالىپ، اپتاسىنا 40 ساعات ىستەسە دە 3 اي ەڭبەك رەجيمى 1 ايلىق ەڭبەك دەمالىسىمەن بىرگە قاراستىرىلعان”، – دەيدى مۇنايشىلار. ولار كەڭقياق، ساركول، جاڭاجول، قاندىاعاشتاعى مۇنايشىلاردىڭ وتباسى العان جالاقىلارىمەن ارەڭ كۇن كورىپ وتىرعانىن ايتتى. «ەگەر وتاندىق قىزمەتكەرلەردىڭ قاتارىن قىسقارتسا، وندا تەپە-تەڭ قىلىپ قىتايلاردى دا قىسقارتۋ كەرەك. ءبىر قىتايلىققا سۇمدىق ايلىق تولەپ قازاقستاندا ۇستاعانشا، 3-4 قازاققا جۇمىس بەرۋى كەرەك عوي»، – دەيدى شاعىمدانعان مۇنايشىلار. بۇل تۋرالى كەشە عانا باق بەتتەرىندە timeskz.kz  حابارلادى.  

قىتاي بۇگىندە باتىس ولكەسىندە قازاق ەكونوميكاسىن ۇزاعىنان تىزگىندەپ ۇستاۋ ءۇشىن اقتوبەدەن «ءوز بانكتەرىن اشىپ، قىتاي دياسپوراسىن كوبەيتۋ» (قىتايلاندىرۋ) ماقساتىندا مۇنايدان تىس باسقا دا بيزنەس تۇرلەرىن كەڭەيتىپ، قالا اينالاسىنان جەر تەلىمدەرىن ساتىپ الىپ، تۇرعىن - جاي قۇرىلىستارىن جۇرگىزىپ، ەڭسەلى اكىمشىلىك ورتالىقتارىن تۇرعىزۋعا كىرىستى. قازاق جەرىنە تەرەڭ بويلاپ ەنۋىنە تىرەك بولاتىن قىتايلاردىڭ اكىمشىلىك كەشەندەرى قۇرىلىسى ەلىمىزدىڭ وزگە وڭىرلەرىندە دە الماتى، قىزىلوردا، اتىراۋ مەن ماڭعىستاۋ وبلىستارىندا جىلدام قارقىنمەن ءجۇرىپ جاتىر. قازاقستانداعى قىتايلىق مۇناي كومپانيالارى مەن باسقا دا بيزنەس قۇرىلىمدارىنا تەك قانا قىتاي ازاماتتارى جۇمىسقا الىنباقشى. «ادامي ەكسپانسيا» دەگەنىمىز وسى. شەتەلدىك ازاماتتاردىڭ قازاقستان ازاماتتارىمەن نەكەگە تۇرۋى دا بەلگىلى دارەجەدە قوسىمشا ماسەلەلەر تۋىنداتادى. قر «شەتەلدiكتەردiڭ قۇقىقتىق جاعدايى تۋرالى» زاڭىنىڭ 14-بابى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى شەتەلدiكتەر قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىمەن جانە باسقا ادامدارمەن نەكەگە تۇرىپ جانە ونى بۇزا الادى.

كەيبىر بەيرەسمي دەرەكتەر بويىنشا 4500-5000 مىڭداي قىتاي ەلىمىزدىڭ ازاماتتىعىن السا، 500 مىڭداي قىتايلىقتار قازاق جەرىنە كىرىپ ۇلگەرگەن. سالىستىرىپ كورەيىك. 74 جىلدىق تارحى بار كەڭەس زامانىندا دا قازاقتىڭ جەرىندەگى وزبەك تە، ۇيعىر دا مۇنداي سانعا وسكەن ەمەس. سوڭعى 10 جىلدا ءوزىمىز شاقىرىپ جيناعان ورالمان قازاعىمىزدىڭ قازاقستانعا كەلگەنى 800 مىڭنان ءسال اسادى. قازاقستاندا بۇعان دەيىن دوستىعى مەن ىنتىماعى جاراسقان 130 ۇلت پەن ۇلىستىڭ وكىلى تۇرىپ جاتىر دەيتىن بولساق، تاياۋ بولاشاقتا 131 – ءشى ۇلت وكىلى قىتاي دياسپوراسىنىڭ تىركەلۋىنە العى شارت قالاندى دەگەن ءسوز. ەندەشە سوڭعى كەزدە حالىقتى الاڭداتىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ءبىرى - اۋىلشارۋاشىلىعى جەرلەرىن جالعا الۋشى قىتايلىقتاردىڭ ەرتەڭ باسقا بيزنەس كوزدەرىن اشىپ، قازاقستاننىڭ ءار تۇپكىرىنە شاشىلىپ كەتپەسىنە ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى.

«ەكى ەل اراسىنداعى ءوزارا ەكونوميكالىق ىقپالداستىق» دەپ باستالعان قارىم-قاتىناس تەرەڭدەي كەلە قازاقتىڭ بايلىعى عانا ەمەس، جەرىن الۋ ماقساتىنا ۇلاسىپ، قازاقستاننىڭ ىشكى تۇراقتىلىعى مەن ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگىنە اسەرى بايقالا باستادى. رەسەيدىڭ بەلگىلى اكادەميگى اگانبەگيان: «قارىز بەرۋشىلەر قازاقتىڭ بايلىعىن سىپىرىپ تاسىپ جاتىر. قازاقتار قارىزدىڭ كەپىلى رەتىندە – قازبا بايلىقتارىن قويىپ وتىر» - دەپ ءدال ايتتى. ول بەكەر سويلەمەيتىن، الەم عالىمدارى ساناساتىن ەكونوميست. بۇعان مىنا دەرەكتى كەلتىرسەك تە بولادى. قازىرگى كەزدە بىزدە جەردەن بولەك، جەر قويناۋىنداعى ستراتەگيالىق قازىنالارىمىز دا اۋكتسيون ارقىلى ساتىلا باستادى. ەلىمىزدەگى پايدالى قازباعا تۇنىپ تۇرعان 100-دەن اسا كەن ورنى 16-شى ماۋسىمدا اشىق ساۋداعا شىعارىلماق، دەپ حابارلايدى  كتك ارناسىنىڭ سايتى. ياعني، كەز-كەلگەن قالتالى قازاقستان ازاماتى مەن شەتەلدىكتەر اۋكتسيونعا قاتىسىپ، باعالى، ءتۇرلى-ءتۇستى مەتالل، التىن، مىس، ءتىپتى المازى بار كەن ورنىن ساتىپ الۋعا قاقى بار. ەڭ قىمبات باعا ۇسىنعان بايلار قويناۋى قازىناعا تولى جەردىڭ يەسى اتانادى. ءبىرىنشى كەزەڭ بويىنشا، اقمولا وبلىسىنداعى «كومسومول» كەن ورنى ساۋداعا تۇسەدى. ونىڭ  باستاپقى قۇنى 9 جارىم ميلليون. ال، سولتۇستىك قازاقستانداعى المازى بار «قاراتال» كەن ورنىنىڭ باستاپقى باعاسى  600 مىڭ تەڭگە. اۋكتسيونعا قاتىسۋعا نيەتتى ينۆەستورلار مەن جەرگىلىكتى كاسىپكەرلەر 26-شى مامىرعا دەيىن ءوتىنىش جازۋى ءتيىس. جەر قويناۋىنداعى بايلىقتى جاپپاي ساتۋ ناۋقانى بىلتىر باستالعان بولاتىن. ول كەزدە ساۋداعا قويىلعان 100 كەن ورنىنىڭ 49-ى ساتىلىپ، بيۋدجەتكە 1 جارىم ميلليارد تەڭگە تۇسكەن (دەرەك كوزى: Stan.kz).  بۇگىن مۇنايىمىزدى كەپىلدىككە السا، ەرتەڭ جەرىمىزدى كەپىلدىككە قوياتىندار دا تابىلادى.

سونداي-اق، قىتاي قازىرگى كەزدە ايماقتا قىتايشا وقىپ، ءبىلىم العان ءتىل ماماندارىنىڭ سانىن كوبەيتۋگە تالپىنىپ جاتىر. بۇل باعىتتا اقتوبە پەدينستيتۋتى جانىنان «كونفۋتسيي» ءىلىمىن وقىتاتىن ءبولىم دە اشىلدى. قىتايعا بارىپ قىتاي ءتىلىن ۇيرەنەمىن دەۋشى قازاق جاستارىنا بارلىق جاعدايلار جاسايدى. ويلاعاندارى: قىتايشا ءتىل ۇيرەنگەن قازاق جاستارىن بولاشاقتا قىتاي مەملەكەتى مۇددەسىن وتكىزۋشى الەۋمەتتىك قۇرالعا اينالدىرۋ. وسى ورايدا، ءبىر كەزدە ء«بىزدىڭ باسىمىزدى بىرىكتىرەتىن ورىس ءتىلى» دەگەن ۇندەۋمەن «ۇلى ءتىل» دە وسىلاي قازاققا ورىس ءتىلىن كاسىپ ەتكەن مۇعالىم قازاقتاردىڭ وقىتۋىمەن، زيالىلاردىڭ قولداۋىمەن تۇپكىلىكتى تاڭىلعانىن، ەلىمىزدى وتارلاۋعا زور مۇمكىنشىلىك جاسالعانىن نەگە ۇمىتامىز؟

ءبىز قانشا جەردەن: «قازاقستان مەن قىتاي الەۋەتى ءوز-ارا ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرۋدا، ستراتەگيالىق سەرىكتەستىگىمىز جارقىن، كەلەشەگى ناتيجەلى جانە شىناي دوستىق، تۇسىنىستىك رۋحىندا دامۋدا» - دەسەك تە، بابالارىمىزدىڭ: «قارا قىتاي قاپتاسا – موينىڭا تۇسكەن قىل بۇراۋ»، - دەگەن ەسكەرتۋىن ۇمىتپاعانامىز، ولاردىڭ قاي ساياساتى بولماسىن قازاقستاننىڭ ەمەس، كەرىسىنشە قىتايدىڭ مۇددەسىن عانا كوزدەيتىنىن ەسكەرگەنىمىز ابزال. ولار بۇگىندە قازاق ەكونوميكاسىن اشىقتان-اشىق توناپ جاتىر. جەر مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگىنىڭ كەپىلى. بۇگىن 5 مامىردا پرەزيدەنت جەردىڭ ساتىلۋىن، جالعا بەرىلۋىن ءالى دە زەرتتەپ، زەردەلەۋ قاجەتتىگىن ايتىپ، 1 جىلعا ماراتوري جاريالادى. بارلىعى الداعى ۋاقىتتا حالىق مۇددەسى تۇرعىسىنان شەشىلەدى دەپ ۇمىتتەنەيىك. ەندەشە جىل سايىن ميللياردتاعان دوللار كىرىس كەلتىرەتىن ءوز مۇنايىمىزدان تامشىلاتىپ تولەگەن سالىعىنا مالدانىپ وتىرا بەرمەي (بار بولعانى بىرنەشە ميلليون تەڭگە), ەكونوميكالىق جاعىنان قىتايدىڭ شيكىزات كوزىنە، بودانىنا اينالماۋ ءۇشىن، ولاردىڭ وتارلىق ەزگىنى عانا كوزدەگەن جىمىسقى ساياساتىن سەزىنىپ، قازاق بيلىگى تاۋەلسىز ەكونوميكا قۇرۋ جولىنا تۇسكەنى دۇرىس دەمەكپىز.   

نۇرلىباي قوشامانۇلى، اقتوبە قالاسى

Abai.kz