دۇنيەنىڭ جالعان ەكەندىگىندە ەش ءشۇبا جوق. الايدا فانيدەن قىزىق ىزدەگەن ادامدار ءۇشىن بۇل ويىمىز جاڭساق. مىسال كەلتىرەيىك: ەس بىلگەلى جاقسى كورىپ سىيلاسار جاناشىرلارىمىز جانىمىزدا ءجۇر دەلىك. كۇندەردىڭ كۇنىندە سول جانعا مەدەۋ بەرىپ، قۋانىش سىيلار ءبىر تۋىسىمىز دۇنيەدەن ءوتتى. قانە ءفانيدىڭ ماڭگىلىك بىزگە دەگەن دوستىعى، جوق دۇنيە دەگەن وپاسىز. مۇنى ءبىرىمىز تۇسىنسەك، ءبىرىمىز تۇسىنبەسپىز. تۇسىنگەن كۇندە دە كۇيبەڭ تىرشىلىكتىڭ كۇيزەلىسىمەن ۇمىتىپ تا كەتەتىنىمىز جاسىرىن ەمەس. اباي مۇنى ءسىز بەن بىزدەن ارتىق تۇسىنگەن. تىرشىلىكتىڭ تەگىس جولدا جۇيتكىگەن كولىگىندەي زۋلاپ شىعاتىنىن ۇقتىقپا، ۇقپادىق پا؟ پەندەنىڭ جۇرەگىندەگى دۇنيە اللاعا ايان.

                                                    ***

ابايدى ۇلى دەيمىز، نەگە؟ مەن بۇل ويدى جازاردا قالامعا ەمەس، جۇرەك پەن كوڭىلگە ىڭعاي ەتىپ وتىرمىن. ىسكە كوشەلىك. ەڭ ءبىرىنشى اباي وزگە ادامدارداي ەمەس ەدى. بۇعان دالەل: «...جەر ورتاسى جاسقا كەلدىك: قاجىدىق، جالىقتىق، قىلىپ جۇرگەن ءىسىمىزدىڭ ءبارىنىڭ بايانسىزىن، بايلاۋسىزىن كوردىك، ءبارى قورشىلىق ەكەنىن بىلدىك. ال، ەندى قالعان ءومىرىمىزدى قايتىپ، نە قىلىپ وتكىزبەكپىز؟ سونى تابا الماي ءوزىم دە قايرانمىن» دەيدى. وسى كۇندە ادامدار وسىلاي ويلاي ما ەكەن. الدە  ولاردىڭ ويى; سول باياعى اقشا تابۋ، ءزاۋلىم ءۇي سوعۋ، قىمبات كولىك پەن ءساندى كيىم بە؟! جوق، بالاسىنىڭ بالاسىنا دەيىن جەتەرلىك بايلىق جيناپ كەتۋ مە؟! وسىلاي ويلاعان ۇلى ما؟ ماناعى ابايداي ارىدان ويلاعان ۇلى ما؟ سارالاۋ وقىرماننىڭ ەنشىسىندە.

                                                    ***

ەكىنشى ۋايىم قايعىسىزدىعىمىزعا ۋايىم-قايعى قىلىپ ونان شىعاتىن ھارەكەت تاپتىق پا؟ تالداپ كورەلىك ەندەشە: كوبىمىزدىڭ كۇلكى تۋراسىندا ايتاتىنىمىز مىناۋ: ء«ومىر ءبىر-اق رەت بەرىلەدى، كۇلىپ-ويناپ قالايىق.» بۇل قاي ويدان شىعاتىن قورىتىندى؟ ۋايىمسىزدىقتىڭ، قايعىسىزدىقتىڭ ءوزى دەرت. ياعني اباي دەرتتەن شىعاتىن ەمدى تاپ دەيدى، ءھام قىل دەيدى. ەگەر ول ەمدەلمەي دەرت كۇيىندە قالسا ادامزاتتى مىناداي كۇيگە دۋشار ەتۋى مۇمكىن.

تاماعى توقتىق،

جۇمىسى جوقتىق

ازدىرار ادام بالاسىن

دەگەنى سول قايعىسىزدىق دەرتىنەن شىعاتىن قورىتىندى. ەسكەرتۋ تاعى دا ابايدان:

ۋايىم – ەر قورعانى، ەسى بارلىق،

قيىنى بۇل دۇنيەنىڭ – قولى تارلىق.

«ەھە-ەھەگە» ەلىرمە، بوزبالالار،

بۇل بەس كۇندىك ءبىر مايدان ەر سىنارلىق.

                                               ***

ءۇشىنشى دانىشپان ايتقان «جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارى.» ادامداردىڭ كوبى بىلەدى ەكەۋىن، اجىراتا دا الادى. باۋىرجان ايتقان «ويلاماسا مي ساسيدى» دەپ. ساسىعان مي عانا جاننىڭ قۇمارىن تۇسىنبەيدى، سەزىنبەيدى. جان دەگەن – كوزگە كورىنبەيتىن عايىپ دۇنيەنىڭ ءبىر بولشەگى، ياعني جاراتقانعا جاقىن. ال ءتان دەگەن – تۇبىندە توپىراققا باراتىن فورما. جاۋاپ تاعى دا ابايدان:

جالىعۋ بار، شالقۋ بار، ءىش پىسۋ بار،

جاڭا سۇيگىش ادامزات، كورسەقىزار.

ار مەن ۇيات ويلانباي، ءتان اسىراپ،

ەرتەڭى جوق، بۇگىنگە بولعان قۇمار.

قادىر-قاسيەتى جوق، لاقپا دۇنيەمەن بىلعانبا، الدىڭدا وكىنىش. جاراتقانعا

جاقىنداۋدىڭ جولىن ىزدە!

                                                       ***

ءتورتىنشى اباي ايتقان ەستى كىسى مەن ەسەر كىسىنىڭ پارقى جايىندا. دانىشپان سۋرەتتەگەن ەستى كىسى -  «ورىندى ىسكە قىزىعىپ، قۇمارلانىپ، ىزدەيدى ەكەن-داعى، كۇنىندە ايتسا قۇلاق، ويلاسا كوڭىل سۇيسىنگەندەي بولادى». ال ەسەر كىسى – «ورنىن تاپپاي، نە بولسا سول، ءبىر بايانسىز، باعاسىز نارسەگە قىزىعىپ، قۇمار بولىپ، ءومىرىنىڭ قىزىقتى، قىمباتتى شاعىن يتقورلىقپەن وتكىزىپ الادى ەكەن-داعى، كۇنىندە وكىنگەنى پايدا بولمايدى ەكەن» دەپ پەندەلىك قاعيدانى وسىلاي جىكتەيدى. اباي ەستىنىڭ ەستىسى. ىشكى سىرىم ابايعا: اقىلسىز پەندەلەردىڭ مىناداي اقىلدى ويلارى بار ء«ومىر ءبىر رەت بەرىلەدى، كيىپ قالايىن، ءىشىپ قالايىن، قالتاما تىعىپ قالايىن، سايىپ كەلگەندە قولدان كەلسە، قونشىدان باس» دەگەن ءپانداۋي قاعيدالارىن قاي تيپكە جاتقىزامىز؟ ماناعى ءىشى بىلعانىش پىكىردى ايتۋشىلاردىڭ پاراسات تارازىسى قانداي دەڭگەيدە بولعانى سوندا؟! ابايدىڭ: «اۋەلى – پەندە ادام بولىپ جاراتىلعان سوڭ، دۇنيەدە ەشبىر نارسەنى قىزىق كورمەي جۇرە المايدى» دەگەن وي تۇجىرىمىنىڭ ءوزى  جاڭاعى ءسوزدىڭ قاسىندا جولدا قالاتىن سىقىلدى كورىنەدى. ءاي، اباي-اي عۇمىردان تۇڭىلگەنىڭنىڭ سىرى ەندى بەلگىلى بولدى-اۋ. «كىمدە-كىم جامان بولسا، زامانداسىنىڭ ءبارى ۆينوۆات» دەگەنىڭنىڭ سىرى مەن سىنىنا ەندى قانىق بولعاندايمىن. وتكەندە ءبىر ءانشىنىڭ اۋزىنان «ادام سەكىلدى ءومىر سۇرگىمىز كەلەدى، وتىرىستا وتىرىپ، ءىشىپ-جەپ، دەمالىپ» دەگەن بىلشىلدى تىڭداعاننان كەيىن مىناداي وي ءتۇيدىم، ساناسىز جارالعان ءتورت اياقتى مالدىڭ ءوزى ءسۇتى مەن ەتىن، قىمىزى مەن قىمىرانىن ەش مىندەتسىنبەي بەرەدى. اقىلسىز جارالعان حايۋان عوي دەپ مۇرىن شۇيىرەتىنىمىزدى ايتساڭىزشى، ادام ادامنان قولداۋ تابادى دەپ ويلاپ ەم، قاتەلىك ەكەن، جاڭاعى ايتىلعان جۇمىر باستى پەندەدەن شىققان سوزدەن ءتورت اياقتى مال ارتىق. ادام دەگەن – ءبىر بوق كوتەرگەن بوقتىڭ قابى (اباي) ەكەنىن ۇمىتپاعانى ءجون. ءجوندى ءجونسىز پىكىر ايتىپ ادام بولعاننان، ادىرا قال!

                                                           ***

بەسىنشى تولعامدى اباي ايتقان عىلىم جايلى سۋىرتپاقتالىق. اينالامىزدان ء«بىلىمنىڭ دە، عىلىمنىڭ دا ساۋداعا سالىنعان زامانى بولدى» دەگەن سىبىستاردى دا قۇلاعىمىز ەستيتىن بولدى. كۇندەلىكتى جاڭالىقتاردىڭ ءوزى اشىپ ايتاتىنىنا قاراعاندا بۇل سوزدەردىڭ كەيبىرىندە وتىرىك جوق. الايدا ۋاقىت وتكەن سايىن كوپ نارسەنىڭ قادىرى كەتىپ بارا جاتقانى جۇرتشىلىققا تاڭسىق ەمەس. ايتكەنمەن ءبىر بىلەتىنىمىز عىلىمنىڭ قادىرى ادامدار اراسىندا كەتسە دە اللانىڭ الدىندا دارەجەسى جوعارى ەكەنىن بىلە جۇرەيىك. شاھكارىم قۇدايبەردىۇلى سوزىمىزگە جان بەرەر:

عىلىمسىز ادام – ايۋان،

نە قىلساڭ دا عىلىم ءبىل.

عىلىمعا دا كەرەك جان،

اقىلسىز بولسا، عىلىم تۇل.

ون سەگىز مىڭ عالامدى التى-اق كۇندە جاراتقان اللانىڭ ءوزى ۇلى عالىم دەسەك ارتىق ايتپاعان بولار ەدىك. عىلىم دەگەن قاسيەتتى ۇعىمدى ابايشا دارىپتەسەك مەرەيىمىزدىڭ ۇستەم بولعانى. «...عىلىمدى، اقىلدى ساقتايتۇعىن مىنەز دەگەن ساۋىتى بار. سول مىنەز بۇزىلماسىن! كورسە قىزارلىقپەن، جەڭىلدىكپەن، يا بىرەۋدىڭ ورىنسىز سوزىنە، يا ءبىر كەز كەلگەن قىزىققا شايقالىپ قالا بەرسەڭ، مىنەزدىڭ بەرىكتىگى بۇزىلادى.» ارعى جاعى اقىلدىڭ تارازىسىندا.

                                                    ***

 التىنشى ابايدىڭ ومىردەن تۇيگەنى نەمەسە ءولىم تۋرالى ويتۇيىتكىلى.

الدىمەن ويىمىزعا ۇندەۋ سالاتىن ءبىر ءدۇدامال وي مازا تاپتىرار ەمەس. «تاعدىردىڭ جارلىعىن بىلەسىزدەر – وزگەرىلمەيدى. پەندە دە ءبىر ءىس بار - جالىعۋ دەگەن» جۇمباققا تولى بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىنا شاكەرىمشە اقىلدىڭ كوزىمەن قاراعان ءلازىم. اباي نەدەن جالىقتى؟ ادامنان با، زاماننان با؟ ءبىز ابايدىڭ ۇلىلىعىنىڭ جۇمباعىن شەشۋگە ءبىر تابان جاقىنداعان سەكىلدىمىز. تىرشىلىگى كەرمەك تاتىعان جوق پا؟ ىشتەگى دەرتىن ءبىر-اق سوزبەن: «مەن ىشپەگەن ۋ بار ما؟» دەۋمەن اقىرىن عانا كۇرسىنىس بىلدىرمەدى مە؟! اباي اعىستىڭ اعىنىمەن ەمەس، سول اعىسقا قارسى ءجۇزدى. بۇل دەگەنىمىز – ادام نەعۇرلىم جالعان دۇنيەگە ابىنسا، جارىقتىق اباي سوعۇرلىم بارلىعىنان جەرىپ وتىردى. قۋ تاعدىر بولاشاعىنان مول ءۇمىت كۇتتىرگەن، جانىنا مەدەۋ ەتكەن بالالارىن ينەنىڭ جاسۋىنان سۋىرعانداي ەرتە الدى.

"ادامنىڭ ءبىر قىزىعى – بالا دەگەن" دەمەپ پە ەدى؟ الايدا سۇم اجال قىزىعىنان ەرتە ايىردى. ءوزى ايتقانداي: «تاعدىرعا ءتابديل جوق». كورەر قىزىق جوق، ەندىگى ۇمىتسىزدىك پەن شاراسىزدىق ومىردەن جالىعۋعا اكەلدى. جان دەرتىنە دۋشار بولدى. قايراتتاندى، بىراق سىلكىپ تاستاپ كەتە المادى. اقىرى جەڭدى. «بىراق وسى جالىعۋ دەگەن ءار نەنى كورەم دەگەن، كوپ كورگەن، ءدامىن، باعاسىن – ءبارىنىڭ بايانسىزىن ءبىلىپ جەتكەن، ويلى ادامنان شىعادى. حاتتاكي عۇمىردىڭ بايانسىزىن، دۇنيەنىڭ ءاربىر قىزىعىنىڭ اقىرىنىڭ شولاقتىعىن كورگەن-بىلگەندەر تىرشىلىكتەن دە جالىقسا بولادى» دەگەن اششى شىندىقتى مويىندايدى. ابايدىڭ ۇلىلىعىنىڭ دا سىرى وسىندا. ءبارىنىڭ بايانسىز، جالعان ەكەنىن ەرتە ءتۇسىندى، ءسويتتى دە اق قاعاز بەن قارا سيانى ەرمەك ەتتى. ماقسات – ەرتەڭگى ۇرپاق وكىنبەسىن دەگەنى. دۇنيەدەن وتەردەگى وكىنىش - عۇمىردىڭ مازاعىنا ۇشىراۋ بولىپ ەسەپتەلەدى. ال دۇنيەدەن وتەردەگى باقىت - اجالدىڭ قۇشاعىنا قۇلاۋ. امانات جاندى اللاعا تاپسىرۋ. اباي ءمۇمين اجال القىمىنا تاقاعان ساتتە «كەلگەن ەكەنسىڭ عوي» دەپ ەزۋىنە كۇلكى ءۇيىرىلۋى اللانىڭ سۇيگەن قۇلى ەكەندىگىن ايعاقتايدى. ابايدىڭ فانيدەن كەتەردەگى سوڭعى ءسوزى:

سارىارقانىڭ سامالى-اي،

سامالدا وسكەن دۇنيە-اي.

قورلىقتا وتكەن ءومىر-اي

ءوتتى دەگەن وسىما-اي؟

ءيا، زاڭدىلىق وسى. سول زاڭدىلىققا كوندىگەتىن ءبىز ءجاي عانا پەندەمىز.

باعامىزدى اللا عانا بەرەر!

ءازىمحان يسابەك، م.اۋەزوۆ اتىنداعى وڭتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى

Abai.kz