سايلاۋدان سوڭ قازاق قوعامى پارلامەنتتىك-پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە كوشۋى مۇمكىن.ارينە، بۇل ازىرگە بولجام عانا. بىراق وسىلاي بولجام جاساۋىمىزعا جەتەلەيتىن جايتتار وسى كۇنى ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا بىرتىندەپ كورىنىس تاۋىپ جاتقان دا سياقتى.

الدىمەن سايلاۋدان سوڭ ۇكىمەت باسشىسى مەن ونىڭ قۇرامى وزگەرۋى مۇمكىن بە دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرىپ كورەيىك. مۇمكىن. ويتكەنى، كارىم قاجىمقانۇلى «داعدارىس كەزىندەگى مەندەجەرلىك» ميسسياسىن اياقتاپ بولدى. راسىندا ول داعدارىس مەنەدجەرى بولا الدى ما، جوق پا، ونى ناقتى ايتا المايمىز. ايتا الماۋىمىزعا سەبەپ: 2008 جىلعى الەمدىك قارجى داعدارىسىن قازاقستان وكىمەتى باستاپقىدا ءتان العان جوق، سودان كەيىن بارىپ دۇنيە جۇرتى قارجى-قاراجات قيىندىعىن باستان كەشىپ باستاعانىن، قارجى قيىندىعىنىڭ قارا داۋىلى قازاقستاندى دا اينالىپ وتپەيتىندىگىن مويىنداپ سويلەي باستادى. تەڭگە كەزەكتى رەت دەۆالۆاتسياعا ۇشىرادى. استانادا پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ءوزى باستاپ حالىققا الەم ەكونوميكاسىنىڭ تەڭسەلىپ تۇرعىنىن ءجيى ەسكە سالىپ وتىردى. دەگەندەي-اق، تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنا اقشا سالعان جەكەلەگەن تۇلعالار رەسمي ورىنداردىڭ ەسىگىن ءجيى قاعىپ، نارازىلىق اكتسيالارىن وتكىزىپ ءجۇردى. ءسويتىپ داعدارىستىڭ ۇشقىنى ءبىلىندى. وسى كەزدە عوي، نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قىرداعى ەلمەن كەزدەسىپ، ولاردىڭ اۋزىنان: «سەندەر قالادا «داعدارىس-داعدارىس» دەيسىڭدەر، ءبىز ەشقانداي داعدارىستى كورىپ وتىرعان جوقپىز» دەيتىن ءسوزدى ەستىپ ءماز بولاتىنى. ەلباسى ايتقان سوڭ الگى ءسوز بىزدە تۇرمىس-احۋالىمىزدى ايگىلەيتىن ادەپكى سوزگە اينالىپ كەتتى. قىسقاسى، 2008-2010 جىلدار ارالىعىندا ءبىر ءجۇرىپ وتكەن قارجى داعدارىسى اسا قاتتى بىلىنە قويعان جوق. نەگە دەسەڭىز، مۇناي جانە وزگە دە قۇندى شيىكىزات اتاۋىلىنىڭ الەم نارىعىنداعى باعاسى تاپ بۇگىنگىدەي قۇلدىراي قويماعان ەدى. قازاقستان ءوزىنىڭ تابيعي رەسۋرستارىنىڭ ارقاسىندا جوعارىدا اتالعان داعدارىستى، بۇگىنگى باق-تىڭ تىلىمەن ايتقاندا، «دوعارىسقا» جىبەردى. ايتكەنمەندە، رەسمي بيلىك پەن قولدان جاسالعان قوعامدىق پىكىر الگى داعدارىستى يگەرگەن ادام – ءماسىموۆ دەگەندى ميىمىزعا قۇيىپ باقتى.

حوش دەلىك... قازىر ناعىز داعدارىستىڭ سالقىنى بايقالادى. بۇنىڭ ءوزى بىزگە توتەننەن كەلگەن توتەنشە جايت ەمەس، توتەلەي ءجۇرىپ تاپقانىمىز. بۇل داعدارىستى ءبىز تۋراسىنا كوشسەك – سۇراپ الدىق. كىمنەن دەيسىز عوي؟ سانكتسيالارعا ۇرىنعان، ۇرداجىق رەسەيمەن بىرگە... تاياۋ شىعىستاعى ساياسي تۇراقسىزدىقتار مەن سيريانىڭ، ۋكراينانىڭ تاعدىرىنا الاڭداعان اقش پەن باتىستان سۇراپ الدىق. ءبىر قىزىعى، كارىم ءماسىموۆ، مىنە، تاپ وسى داعدارىسقا كەرەك ادام ەدى. ويتكەنى بۇل ادام ءوز بەتىنشە شەشىم قابىلداۋعا دارمەنسىز، ۇكىمەتتىك دەڭگەيدە باستاما كوتەرىپ، كولدەنەڭ ماسەلەلەرمەن بەل شەشىپ كۇرەسۋگە قابىلەتسىزدىگىن ءبىر نەشە رەت دالەلدەدى. الايدا،  وسىنىڭ الدىنداعى «داعدارىستى جەڭگەن» پرەمەر رەتىندە كارەكەڭ كارى قاتتى داعدارىسقا قاجەت بولدى. نەگە؟ بىرىنشىدەن، ول ەش نارسە ءۇشىن جاۋاپ بەرمەيتىندىگىن ءاۋ باستا اڭعارتتى. ەكىنىشىدەن، ول ەشكىمىگە جاۋاپ بەرۋگە مىندەتتى دە ەمەس-ءتى. ۇشىنىشىدەن، بۇنداي «قۇنداقتاۋلى ادامدى» بارىنە كىنالى ەتۋگە نەمەسە قايسىبىر باسى اشىلماعان داۋلى جايتتارعا جىعىپ سالۋعا ابدەن بولاتىن. قوعامداعى نارازى كۇشتەردىڭ سىنى مەن اشۋ-ىزاسىنا مەيىلىنشە قالعان ول كەيىنگى كەزدەرى عانا قورعانىسقا تاس بەكىپ كوشكەن سىڭايلى. قازىر ءماسىموۆ كوپ سويلەمەيدى، تەلەارنالاردان دا كورىنبەيدى. ءتىپتى، بار-جوعى بەلگىسىز. ەسەسىنە، پرەمەردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى باقىتجان ساعىنتاەۆ كوزگە ءجيى شالىنادى. ۇكىمەتتىڭ داعدارىس كەزەڭىندەگى ءىس-قيمىلدارى تۋرالى دا، وزگە دە، مىسالى، ەاەو-عا قاتىستى اڭگىمەلەر جونىندە دە (ت.ب.) ۆيتسە-پرەمەر ساعىنتاەۆ سويلەيدى، ساعىنتاەۆ پىكىر بىلدىرەدى. نەسى بار، سايلاۋدان سوڭ... پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنتاعىنا باقىتجان ءابدىرۇلى جايعاسۋى مۇمكىن. دەپۋتاتتارى ەسكى ءام جاڭا ادامداردان تۇزىلگەن پارلامەنتكە باقىتجان ساعىنتاەۆتىڭ كانديداتۋراسىن ۇسىنعان سوڭ...اراعا ءبىراز ۋاقىت سالىپ سول پارلامەنتتىڭ تورىنە نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ءوزى بارىپ وتىرۋى دا عاجاپ ەمەس! بۇل بولجام، تەگىندە، شيرەك عاسىردان بەرى ەل بيلىگىنىڭ ەڭ بيىگىن ەشكىممەن بولىسپەگەن نازارباەۆتىڭ «تاقتان كەتۋى» دەگەندى بىلدىرمەيدى. بۇل بولجام نازارباەۆتىڭ دارا بيلىگى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە بولىسكە ءتۇسۋى ىقتيمال دەگەندى عانا بىلدىرەدى. ەستەرىڭىزدە شىعار، ءبىر-ەكى جىل بوپ قالدى، نازارباەۆ پرەزيدەنتتىك باسقارۋ ينستيتۋتىن  بولىسكىسى كەلەتىندىگىن ۇلىق جيىنداردا ارەدىك قوزعاپ قويىپ، قوعامدىق پىكىرلەردىڭ اڭىسىن اڭدىپ ءجۇر. ونىڭ ۇستىنە، سەنات سپيكەرى قاسىم-جومارت توقاەۆ تا  ەلىمىزدە پارلامەنتتىك-پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسى قالىپتاسۋى مۇمكىن ەكەندىگىن تاياۋدا رەسەي بارىپ، ونداعى ورىس جورنالشىلارىنا ايتىپ كەلدى. قاسكەڭنىڭ بۇ تىرلىگى بەلگىلى ءبىر شامادا كرەملدى قازاقستاندا الداعى ۋاقىتتا بولۋى كادىك اۋىس-تۇيىستەن قۇلاعدار ەتۋدىڭ جول-جورالعىسىنا سايادى. ءتىپتى، كرەملدىڭ ء«پاتۋاسىن» الىپ شىققان سوڭ دا سولاي ايتقان شىعار دەگەن ويدامىز.  

«مەنىڭشە، قازاقستاندا پارلامەنتتىڭ ءرولى ارتا بەرەدى. مۇنداي سەنىمدىلىككە پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ستراتەگياسى دا سەبەپ بولىپ وتىر. ءبىز قازاقستاندا ساياسي رەفورمالار ەسەپپەن، ورتا تاپتىڭ قالىپتاسۋى مەن ازاماتتىق قوعامنىڭ دامۋ دەڭگەيىنە قاراي جۇرگىزىلىپ كەلەدى دەپ سانايمىز. ءبىز مەملەكەتتىڭ ەۆوليۋتسيالىق دامۋىن جاقتايمىز. سوندىقتان قازاقستان بولاشاقتا كۇشتى پارلامەنتپەن بىرگە ترانسپارەنتتى جانە ەسەپتى ۇكىمەت ارەكەت ەتەتىن پارلامەنتتىك-پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە كوشەتىنىن جوققا شىعارمايمىن. بىراق بۇل مەنىڭ جەكە بولجامىم. اقىرعى ءسوزدى پرەزيدەنت پەن قوعام ايتادى»، - دەدى قازاق سپيكەرى «روسسيسكايا گازەتا» تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا.

ال، وسىنى ايتىپ وتىرعان قاسىم-جومارت كەمەلۇلى...ءيا، ول دا اراعا ءبىراز ۋاقىت سالىپ، «پرەزيدەنت توقاەۆ» اتانسا، تاڭ قالمايمىز. بۇنىڭ دا وزىندىك سەبەبى جەتەرلىك. بىرىنشىدەن، توقاەۆ مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ جوعارى لاۋازىمدارىن يگەردى. پرەمەر-مينيستر دە بولدى. كاسىبي بىلىگى جوعارى ديپلومات. نازارباەۆ پەن نازارباەۆ اۋلەتىنىڭ ەڭ سەنىمدى ادامدارىنىڭ ءبىرى. انا ءتىلى - قازاق ءتىلىن دە قالپىنا كەلتىرىپ العان. سويتە تۇرا كەيىنگى بىرەر سوزدەرىمەن سولتۇستىكتەگى كورشىمىزدىڭ كوڭىلىنەن تابىلىپ، قازاق قوعامىنىڭ سىنىنا ۇشىراپ ۇلگەردى. نەشاۋا. قازاقتان قاسىم-جومارت قاشپايدى. قازاق تا قايدا بارار دەيسىز؟.. ەڭ باستىسى – ماسكەۋدەن مامىلە ۇزبەگەن نازارباەۆتىڭ مۇراگارى دە «ماسكەۋشىل» بولۋى كەرەك. ءسىز كەلىسىڭىز، كەلىسپەڭىز – قازاق ساياساتكەرلەرىنىڭ ساياسي ويىنى دا، ساياسي ويى دا – وسى: رەسەيمەن جاقسى بولۋ كەرەك. دەگەندە، مىنە، حالىقارالىق جيىنداردا رەسەي ساياساتكەرلەرىنىڭ كوڭىلىن تولقىتىپ، رەسەيلىك ساياساتتى قولداپ سويلەگەن توقاەۆ رەسەي بارىپ قازاقستاندا پارلامەنتتىك-پرەزيدەنتتىك باسقارۋ ينيستيتۋى قالىپتاسۋى مۇمكىن ەكەندىگىن جاريالاپ ورالدى. تابيعاتىندا ۇستامدى، سالماقتى، ارتىق اۋىس سوزگە ساراڭ، ارتىق قادام جاسامايتىن قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ سوڭعى كۇندەردەگى بەلسەندىلىگى بىزگە وسىنى ويلاتادى.

مەملەكەت پارلامەنتتىك-پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە كوشكەنىمەن زاڭ شىعارۋشى ورگاننىڭ پارمەنى ارتىپ، نازارباەۆ بيلىگى ءوز كۇشىن ەسەلەي تۇسپەسە، السىرەي قويمايدى. قازاق قوعامى شيرەك عاسىردان استى وسى ءبىر ادامنىڭ تاڭداۋىنا،  وسى ءبىر ادامنىڭ قالاۋىنا، وسى ءبىر ادامنىڭ ويى مەن ساياسي ەرىك-جىگەرىنە ىڭعايلانىپ ءومىر سۇرۋگە ۇيرەنىپ قالدى. ەندى سول ادام قانداي شەشىم قابىلدايدى – ونى ۋاقىت كورسەتەدى. جوعارىداعى بولۋى ىقتيمال جايتتاردى جيىپ-تەرە كەلىپ ءبىز دە ءسوزدىڭ سوڭىن توقاەۆتىڭ تۇيىنىنە سالماقپىز: «...بىراق بۇل مەنىڭ جەكە بولجامىم. اقىرعى ءسوزدى پرەزيدەنت پەن قوعام ايتادى».  

داۋرەن قۋات

Abai.kz