«اCىل ارناعا» بازىنا
«اسىل ارنا» ءدىني-اعارتۋ
تەلەراديوكومپانياسىنىڭ ديرەكتورى،
قوعام قايراتكەرى م.تازابەكوۆكە اشىق حات
قۇرمەتتى مۇحامەدجان مىرزا، وزىڭىزگە ءمالىم سوڭعى كەزدەرى ەلەكتروندى جانە ءداستۇرلى باق بەتتەرىندە ءدىني ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ءتۇرلى وي-پىكىرلەر مەن كوزقاراستار پايدا بولا باستادى. ءتىپتى، سولاردىڭ ارتى كەيدە كىشىگىرىم داۋعا دا ۇلاسىپ جاتاتىنى جاسىرىن ەمەس. مۇنداي ماسەلەلەردىڭ تۋىنداۋىنا ءبىزدىڭ قوعامدا ءدىني ساۋاتسىزدىق اسەر ەتىپ وتىرعانى بەلگىلى.
ارينە، بۇل ماسەلە قوعامداعى ءدىني ناسيحاتتىڭ بىركەلكى جۇيەگە تۇسە الماي جاتقاندىعىنان ەكەنىن بارشامىز جاقسى ءبىلىپ وتىرمىز. سونىمەن بىرگە ءسىز باسقارىپ وتىرعان «اسىل ارنا» تەلەارناسىنداعى كورسەتىلىپ جاتقان ءدىني باعدارلامالاردىڭ كوبى دەرلىك تەك ءبىر جاقتى، تاريحي تاجىريبە دەگەن جوقتىڭ قاسى. بەرىلسە دە ات ءۇستى، ءارى رەۆيزيا جاساۋ باسىم ءتۇسىپ جاتادى. كەيبىر باعدارلامالارداعى ەپيزودتتاردى كورگەندە قازاقتى بۇگىن عانا مۇسىلمان بولعان سەكىلدى ەلەستەتۋگە بولادى.
ماسەلەن، قازاق مۇسىلماندىق تاريحىندا ورىن الاتىن تۇلعالار اسان قايعى، بۇحار جىراۋ، مايلىقوجا، مادەلى قوجا، قابليسا جىراۋ، البان اسان جىراۋ، تۇرماحامبەت ت.ب. سەكىلدى تۇلعالار تۋرالى ارنايى باعدارلاماردا تولىق مالىمەتتەر بەرىلمەيدى. تاريحي ورىندار، مەشىتتەر مەن اۋليەلەردىڭ جاتقان جەرلەرى، مازارلارى جانە ولار تۋرالى مالىمەتتەر تولىق بەرىلمەي، تەك ەگەنمەندىك العان جىلداردان بەرگى مەشىتتەر عانا كورسەتىلەدى. قازاق ەگەنمەندىك العالى بەرى مۇسىلمان بولعان جوق قوي.
قازاق حالقىنىڭ مۇسىلماندىق تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسقانىنا جۇزدەگەن جىلدار ءوتتى ەمەس پە؟ سونىمەن بىرگە كوپ جاعدايلاردا ءدىني سانا، ءدىننىڭ پسيحولگيالىق قاباتتارى ەسكەرىلمەگەنى سەكىلدى قازاقي سانا، قازاقي بولمىس پەن ءدىني تاجىريبە دە تەرەڭ زەرتتەلىپ، زەردەلەنىپ بەرىلمەيدى. كەرىسىنشە تانىمدىق باعدارلامالار ءدىننىڭ سىرتقى فورماسىنا عانا نەگىزدەلىپ، كوپ جاعدايدا ولار «شيرك» «كۇپىرلىك» دەگەن شابلوندارعا قۇرىلعان. ءدىننىڭ سەنىمىدىك جۇيەسى بارشا مۇسىلماندارعا ورتاق بولعانىمەن تانىمدىق جۇيەسى اركەلكى بولۋى تابيعي زاڭدىلىق. سەبەبى ءار حالىقتىڭ تابيعي-كليماتتىق، ءومىر ءسۇرۋ سالتى مەن ءبىتىم بولمىسى ءبىر ارناعا توعىسپايدى. وسى تۇرعىدان ءسىزدىڭ باسقارىپ وتىرعان تەلەارناڭىز ەلىمىزدەگى ءداستۇرلى ءدىنىمىزدى ناسيحاتتايتىن جالعىز ارنا بولعاندىقتان جوعارىدا كەلتىرىلگەن ولقىلىقتى تولتىرا وتىرىپ، «اسىل ارناعا» تومەندەگى ماسەلەلەر تۋرالى عىلىمي-تانىمدىق باعدارلامالار كورسەتىلسە ەكەن دەگەن بازىنا ايتپاقپىن.
ەلىمىزدە يۋنەسكو شەشىمىمەن تۇركى مۇسىلمان حالقىنا ورتاق ءدىني-تاريحي تۇلعا، قوعام قايراتكەرى قوجا احمەت ياساۋي جىلى بولىپ بەكىتىلىپ الەمدەگى بارشا تۇركى مۇسىلمان جۇرتى تويلاپ جاتىر. بىزدە وكىنىشكە وراي بۇل ماسەلە تۋرالى جۇمعان اۋىزدارىن اشپاي وتىر. وسىعان بايلانىستى ءسىزدىڭ تەلەارنا قىزمەتكەرلەرى مەن ياساۋيتانۋشى، ءدىنتانۋشى عالىمدارمەن بىرلەسە وتىرىپ، ونىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جانە شاكىرتتەرى تۋرالى عىلىمي-تانىمدىق دەرەكتى فيلمدەر ازىرلەپ كورسەتسەڭىزدەر. بۇل يگى ءىسىڭىز ءسىزدىڭ دە، «اسىل ارنا» تەلەراديوكومپانياسىنىڭ قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا قوسقان زور ۇلەسى بولار ەدى.
ەكىنشى ماسەلە قازىرگى ۋاقىتتا اسىرەسە جاستار، ءدىني قاعيدالاردى ۇستاناتىن ازاماتتار اراسىندا يسلامداعى تاساۋف (سوپىلىق) ىلىمىنە بايلانىستى ءبىراز تۇسىنىسپەۋشىلىك جاعدايلار ورىن الۋدا. كەيبىر جاستاردىڭ ءتىپتى، ءدىني قىزمەتكەرلەردىڭ دە اۋزىنان: «يسلامدا تاساۋف نەمەسە سوپىلىق ءىلىمى جوق ەمەس. بىراق، قازىرگى ۋاقىت بۇرىڭعىداي سوپىلىق تاريقاتتار جوق. بۇل ءىلىمدى ۇستانىپ جۇرگەندەر اداسىپ ءجۇر» دەگەن پىكىرلەردى كوپ ەستىپ جاتامىز. وسىنداي پىكىرلەردىڭ ارقاسىندا قوعامدا ءدىني جىككە بولىنۋشىلىك پەن ءوز اتا-بابا جولدارىن مانسۇقتايتىن جاستارىمىز كۇننەن-كۇنگە كوبەيىپ بارا جاتقانى اقيقات. سوپىلىق ءىلىم ارقىلى ورتا عاسىردا يسلام وركەنيەتى دامىپ وركەن جايعانى بەلگىلى. ويتكەنى بۇل ءىلىمدى ورتا عاسىردا ءومىر سۇرگەن عۇلامالار تەك ادامنىڭ جەكە باسىن دامىتۋعا عانا ەمەس، بۇكىل قوعامنىڭ گۇلدەنۋى ءۇشىن پايدالانعانى اقيقات.
بۇل ماسەلە جونىندە تەك ارنايى اكادەميالىق ءبىلىمى بار ءدىنتانۋشىلار عانا بىلسە، ال، قوعامداعى باسقا ازاماتتاردىڭ كوڭىلىندە يسلام ءدىنىنىڭ ىشكى ءمانى مەن مازمۇنى بولعان تاساۋف ىلىمىنە دەگەن كۇدىك باسىمدىق كورسەتىپ تۇر. سونىمەن بىرگە قازىرگى تاساۋف ءىلىمىن ۇستانۋشىلاردىڭ جولى دۇرىس پا الدە بۇرىس پا؟ بولماسا بۇرىڭعى اتا-بابالارىمىز ۇستانعان سوپىلىق جول قانداي بولعان دەگەن ۇلكەن سۇراق بەلگىسى ءار ازاماتتىڭ كوڭىلىندە جۇرگەنى دە داۋسىز. قوعامدا قوردالانعان وسى ماسەلەگە جان-جاقتى اكادەميالىق تۇرعىدان ءسىز باسقارىپ وتىرعان تەلەارنا عانا جاۋاپ بەرەدى دەگەن ۇمىتتەمىن.
ءسىز وسىعان قالاي جاۋاپ بەرەر ەدىڭىز، مۇحامەدجان مىرزا؟
ىزگى نيەتپەن ءدىنتانۋشى ت.تۇرعانقۇلوۆ
Abai.kz
