بيىلعى 2016 جىل ەلىمىزدى جاپپاي شارپىعان ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ ودان ءارى ۋشىعا تۇسۋىمەن جانە بۇكىل ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن ابدەن تيتىقتاتىپ بىتكەن رەفورمالاردىڭ دا ودان ءارى ء«ساتتى جالعاسۋىمەن» باستالعانى بەلگىلى. پرەزيدەنتىمىز وسىدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن الەمدىك ەكونوميكالىق داعدارىس جونىندە العاش رەت ءسوز بولا باستاعان كەزدە «بىزدە داعدارىس جوق» دەپ، «شورشىپ تۇسكەنى» ەسىمىزدە. بىراق، وكىنىشكە وراي، داعدارىس ءبىزدىڭ ەلباسىنان رۇقسات سۇرامايتىن بولىپ شىقتى. قازاق جەرى قويناۋىنىڭ ۇلان-عايىر بايلىعىن وڭدى-سولدى ساتۋ ارقىلى جينالعان اتكوپىر قارجىنىڭ اۋقىمدى بولىگىن تالاپايلاپ، شەتەل اسىرىپ، قالعان بولىگىن ەلدەگى ەشكىمگە كەرەگى جوق حالىقارالىق فورۋمدار ۇيىمداستىرۋعا ۋىستاپ شاشۋعا عانا داعدىلانعان بيلىك باسىنداعىلار مينەرالدىق شيكىزات باعاسىنىڭ، ءبىرىنشى كەزەكتە مۇناي قۇنىنىڭ كۇرت تومەندەپ كەتۋى ناتيجەسىندە پايدا بولعان قارجى تاپشىلىعىنىڭ ورنىن تولتىرۋ امالدارىن ىزدەپ، جانتالاسىپ-اق جاتقانعا ۇقسايدى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ شيرەك عاسىرى ىشىندە جارىتىمدى ءوندىرىس ورىندارىنىڭ بوي كوتەرمەۋى كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ بىردەن-ءبىر تابىس كوزى بولىپ تابىلاتىن سالىق مولشەرىنىڭ جەتىمسىزدىگىن ەندى-ەندى عانا سەزدىرەيىن دەدى. مينەرالدىق شيكىزاتتىڭ ارزانداۋى تاۋ-كەن ءوندىرىسى كەشەنىندە جۇمىس ىستەيتىندەر سانىن جاپپاي قىسقارتۋ شارالارىنا ۇلاستى، بۇل جايت ەلدەگى جۇمىسسىزدار سانىنىڭ بۇرىنعىدان دا كوبەيە تۇسۋىنە اكەپ سوقتىردى. وسىلايشا ءال-اۋقاتى تومەندەگەن جۇرتشىلىقتى وتكەن جىلدىڭ تامىز ايىندا «كەنەتتەن كەلىپ جەتكەن» دەۆالۆاتسيا ابدەن تيتىقتاتىپ كەتتى. تەڭگەمىزدىڭ 80 پايىزعا دەيىن بىردەن قۇنسىزدانۋى ازىق-تۇلىك پەن جالپىلاما قولدانىس بۇيىمداردىڭ دا كۇرت قىمباتتاۋىنا سەبەپكەر بولدى. ۇكىمەت ونسىز دا «شىقپا، جانىم، شىقپا» دەپ وتىرعان قارا حالىققا كومەكتەسۋدىڭ ورنىنا، ونى ودان سايىن تۇقىرتا ءتۇستى: قارجى جەتىمسىزدىگىنىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا سول حالىقتان الىناتىن ايىپپۇلداردىڭ سانى مەن تولەنەتىن قارجى مولشەرىن ەسەلەپ ارتتىردى، قوعام مۇشەلەرىنە سالىناتىن سالىق تۇرلەرىن ارتتىرۋ مەن كوبەيتۋ باعىتىندا دا قادامدار جاسالۋدا. كوممۋنالىق تولەمدەر ودان ءارى شارىقتاي ءتۇستى.

ءتىپتى ءبىزدىڭ «سۇيىكتى ۇكىمەت» قارجى جەتىمسىزدىگىڭ ورنىن تولتىرۋعا سەپتىگى تيەدى دەگەن ۇمىتپەن مەكتەپتە وقيتىن جەتكىنشەكتەرگە تاۋلىگىنە ءبىر رەت تەگىن بەرىلەتىن تۇسكى تاماقتى قىسقارتۋعا دەيىن باردى. كورشى ەلدەردەن ء(بىرىنشى كەزەكتە قىتايدان) ميلليارد دوللارلاپ قارىز الۋ سوڭعى جىلدارى بەلگىلى دارەجەدەگى داستۇرگە اينالدى. ول قارىزداردىڭ قانداي شارتتارمەن الىنعاندىعىنان جالپىلاما حالىق حابارسىز، تەك قانا ءاربىر وتباسى ءوزىنىڭ بۇگىنگى مۇشەلەرى مەن بولشاق ۇرپاقتارىنىڭ سول قارىز العان ەلدەرگە ءبىرجولاتا كىرىپتار بولىپ قالۋ قاۋپى جىل ساناپ ارتىپ وتىرعاندىعىن ىشتەي سەزىنەدى. ۇكىمەتتىڭ جەدەل تۇردە جەر قودەكسىنە انتيحالىقتىق وزگەرتۋلەر ەنگىزۋگە دەيىن بارۋىنا قاراعاندا، قارىز العان ەلدەرگە كىرىپتارلىق پروبلەماسىن قوعامنىڭ قاراپايىم مۇشەلەرى عانا ەمەس، سول ۇكىمەتتىڭ ءوزى دە سەزە باستاعانعا ۇقسايدى. كەيبىر حالىقارالىق تاۋەلسىز ەكسپەرتتىك اگەنتتىكتەر سوڭعى كەزدەرى قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ دەفولتتىق جاعدايعا ۇشىراۋ قاۋپىنىڭ ەسەلەي ارتىپ وتىرعاندىعىن اشىق ەسكەرتە باستادى.

مۇنداي ەسكەرتۋدى بيلىككە قازاق قوعامى دا جاساي باستاعانىن بيىلعى ءساۋىر-مامىر ايلارىنداعى ميتينگىلەر مەن حالىقتىق تولقۋلار دالەلدەگەن سياقتى. شىدامنىڭ دا شەگى بار ەكەندىگىن، قانشاما كونبىس بولسا دا، بيلىك باسىنداعىلار شەكتەن شىعىپ كەتكەن جاعدايدا ء«بارىن دە ءوز ورنىنا قويۋعا» بەك قابىلەتتى ەكەندىگىن حالىق ءبىر ساتتە-اق دالەلدەپ بەردى. بۇل بەيبىت شەرۋلەر حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن سوڭعى ەسكەرتۋىنىڭ نىشانى، كەرەك بولعان جاعدايدا حالىق ء«بارىن دە ءوز ورنىنا قويۋعا» ارقاشان دا دايىن ەكەندىگىنىڭ بىردەن-ءبىر كورىنىسى ەكەندىگى داۋسىز.

اتالعان شەرۋلەردىڭ كورىنىس بەرۋىنە ءتىل مەن جەر ماسەلەسى، ناقتىلاپ ايتقاندا، بيلىكتىڭ سول ءتىل مەن جەرگە قاتىستى انتيحالىقتىق ساياساتى سەبەپشى بولعاندىعىن، ونىڭ جاي-جاپسارىن تاپتىشتەپ جاتۋ ارتىق شىعار. بىراق قازاقستانداعى ءساۋىر-مامىر قوزعالىسىنا تۇرتكى بولعان جاعدايلاردى سارالاي كەلگەندە، ءبىر ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن اشىپ الۋىمىز كەرەك: ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ (ە.ساعاديەۆ) ء«سابيدىڭ ساناسىنا ءۇش ءتىلدى بىردەن ەنگىزۋ» ناۋقانى مەن ءبىزدىڭ «جاسامپاز» وكىمەتتىڭ تۋعان جەردىڭ اۋقىمدى بولىگىن «شەتەلدىكتەرگە ساتۋ مەن ۇزاق مەرزىمگە جالعا بەرۋ» ماقساتى – راسىمەن دە، حالىق مۇددەسىن قولداۋعا ەمەس، سول حالىقتى قۇردىمعا جىبەرۋگە، ياكي قازاق حالقىنىڭ وزىندىك ۇلتتىق بولمىسىن بىرتە-بىرتە جويۋعا باعىتتالعان ساياسات ەمەس پە؟

راسىندا، بيلىكتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىندا قاراپايىم حالىققا قاتىستى قيسىنعا كەلمەيتىن ارەكەتتەر ءجيى جاسالادى. بۇل بيلىكتەگىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ بىلىكسىزدىگىنەن تۋىنداعان كەلەڭسىزدىك دەپ توپشىلايدى جۇرتشىلىق. ولاي دەۋگە نەگىز دە جوق ەمەس، سەبەبى بيىك مانساپتارعا ۇمىتكەرلەر وزدەرىنىڭ كاسىبي بىلىكتىلىك دارەجەسىنە قاراي ەمەس، ەلباسىنىڭ قارا باسىنا شىن بەرىلگەندىگى، سول كىسى جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتتى ءسوزسىز قولدايتىندىعى تۇرعىسىنان عانا ىرىكتەلىپ الىنىپ، ەل پرەزيدەنتىنىڭ عانا پارمەنىمەن تاعايىندالاتىندىعى بەلگىلى. ال كاسىبي بىلىكتىلىگى تومەن، ءتىپتى ءوزى باسقارىپ وتىرعان سالا جونىندە جارىتىمدى تۇسىنىگى دە جوق سالا باسشىسىنىڭ ارەكەتىنەن حالىققا جاعىمدى قادامدار كۇتۋدىڭ ءوزى – قازىرگى ساياسي بيلىك جاعدايىندا قيسىنعا كەلمەيتىن كۇپىرلىك. قيسىنسىز رەفورمالار مەن ءجونسىز وڭتايلاندىرۋ شارالارىن باس-كوزسىز جۇرگىزۋ سونداي باسشىلاردىڭ تەك بىلىكسىزدىگىمەن عانا بايلانىستى بولسا ءبىر ءسارى عوي: مۇنداي ارەكەتتەر ولاردىڭ ءوز قارا باسى مەن اعايىن-تۋماسىنىڭ «جوعىن جوقتاۋ» تۇرعىسىنان، ياعني قولدا بيلىك تۇرعاندا ايتەۋىر قارپىپ قالۋ جاعىنان جاسالاتىندىعى ماسەلەنى ودان ءارى ۋشىقتىرا تۇسەتىندىگى داۋسىز. بىزدەگى بيىك مانساپ يەلەرىنىڭ جۇمىس جاساۋ قادامدارى ەلىمىزدى جاپپاي تورلاپ العان كوررۋپتسيالىق قاتىناستارعا قاتىستى شەكتەۋلەرمەن ۇنەمى «تۇسالىپ» وتىراتىندىعى تاعى دا قالىپتى جاعدايعا اينالىپ وتىر.

بيلىك باسىنان باستاۋ الاتىن سوراقىلىق تەك وسىلارمەن عانا شەكتەلمەيتىن سىڭايلى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى شيرەك عاسىر ىشىندە ءبىزدىڭ بيلىك ءىس-تاجىريبەگە ەنگىزۋگە تىرىسقان نەمەسە ەنگىزىپ تە ۇلگەرگەن بۇكىل «رەفورمالار» مازمۇنىن جۇيەلى تۇردە وي ەلەگىنەن وتكىزەر بولساق، بۇلار جاي عانا بىلىكسىزدىك پەن كوررۋپتسيالىق ارەكەتتەر تۋىندىسى عانا ەمەس، الدىن الا ويلاستىرىلعان ناقتىلى باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسۋدان تۋىنداعان سانالى ساياساتتىڭ ناتيجەسى سياقتى بوپ كورىنەدى. بۇل استىرتىن باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋعا مۇددەلىلەر ەلىمىزگە تيەسىلى ۇلان-عايىر بايلىقتى پىشاق ۇستىنەن ءبولىپ الۋعا، ال سول بايلىقتىڭ شىن مانىندەگى ەگەسى بولىپ تابىلاتىن حالقىمىزدى جاپپاي ماڭگۇرتتەندىرۋگە، ءسويتىپ ۇلتىمىزدى ونداعان جىلداردان كەيىن جەر بەتىنەن مۇلدەم جويىپ جىبەرۋگە نەگىزدەلگەن ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋى دا مۇمكىن دەگەن ويعا ەرىكسىز قامالاسىڭ. وسى پىكىردىڭ ءتىپتى دە قيسىنسىز ەمەس ەكەندىگىمەن جۇيەلى تۇردە ويلانۋ قابىلەتىن مۇلدەم جوعالتىپ الماعان ازاماتتار ءسوزسىز كەلىسەدى دەگەن ۇمىتتەنەمىن.

پىكىرىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن، وتكەن جيىرما بەس جىل ىشىندە ەلىمىزدە ەتەك العان كەيبىر توسىن وزگەرىستەر مازمۇنىن رەت-رەتىمەن تاعى ءبىر ساراپتاپ كورەيىكشى.

ەلىمىز تاۋەلسىز مەملەكەتتەر ساناتىنا ەنىسىمەن-اق اۋىل شارۋاشىلىعىن «رەفورمالادىق». بۇل «رەفورما» مازمۇنى كەڭەس كەزەڭىنىڭ جوسپارلى ەكونوميكاسىنا نەگىزدەلگەن ۇجىمدىق شارۋاشىلىقتاردى جاپپاي تاراتۋعا، ءسويتىپ بۇعان دەيىن جيناقتالعان بۇكىل رەسۋرستى جەكە ادامدارعا ءبولىپ بەرۋگە نەگىزدەلگەنى ەسىمىزدە. ءبولىستىڭ ادىلەتتى بولماعاندىعىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، ءبىزدىڭ بيلىك ءاربىر جەكەلەگەن رەسۋرستى جەكە مەنشىك يەسىنىڭ ءتيىمدى پايدالانۋ ادىستەمەسى مەن فورمالارىن الدىن الا حالىققا ءتۇسىندىرىپ بەرۋدى نەمەسە وسى ءبىر ماڭىزدى ماسەلەنى سول جەكەشەلەندىرۋ ناۋقانىمەن قاربالاس شەشۋدى قاجەت دەپ تاپپادى.

مۇنىڭ ناتيجەسىندە ونداعان جىلدار بويى جيناقتالىپ، مەلەكەت تاراپىنان قىزعىشتاي قورىلعان مول بايلىق تالان-تاراجعا ءتۇستى، «ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتتى». ءبىر وتباسىنىڭ قاقپاسىنىڭ الدىندا تراكتوردىڭ «قاڭتارىلىپ قالۋى»، ەكىنشى وتباسى ەگەسىنىڭ «ون قويىن ايداپ كەتۋى»، ال ءۇشىنشىسىنىڭ كەنەتتەن ەكى باس جىلقى مالىنا ەگە بولىپ شىعا كەلۋى ولاردى ءوز «بايلىقتارىن» پايدالانۋعا ەمەس، پايداعا اسىرۋعا ماجبۇرلەدى. تراكتور ەسىك الدىندا تۇرىپ-تۇرىپ ء«شىرىپ كەتتى» نەمەسە ارزان باعاسىنا ساتىلىپ تىندى; ون قوي توقسانىنشى جىلداردىڭ قيىنشىلىقتارى تۇسىندا «باستارى مۇجىلىپ قالدى»; ال قوس جىلقى سوعىمعا سويىلىپ كەتتى. رەسۋرستىڭ ءتيىمدى پايدالانىلۋ مۇمكىندىگى مەن ونى پايداعا اسىرۋعا عانا تىرىسۋشىلىقتىڭ اراسىنداعى وسى مازمۇنداعى ايىرماشىلىق از-اق جىلدار ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ مۇلدەم تۇرالاپ قالۋىنا اكەپ سوقتىرعانى بەلگىلى.

جەكە شارۋاشىلىقتاردىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىمەن قوعام سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ەكەندىگى جىلدار وتكەننەن كەيىن عانا ۇعىنىلدى. ءسويتىپ ەلىمىزدىڭ كەيبىر ايماقتارىندا ىرىلەندىرىلگەن شارۋا قوجالىقتارى پايدا بولا باستادى. وكىنىشكە وراي، مۇنداي قوجالىق جۇمىستارىنىڭ تيىمدىلىگى دە ويداعىداي بولماي وتىر، سەبەبى ولاردىڭ دا «ادىمىن اشتىرمايتىن» كەدەگىلەر جەتەرلىك (لاتۋفينديستەردىڭ شۇرايلى جەرلەردى «باۋىرىنا باسىپ الۋى»، قوعامدى جاپپاي تورلاعان كوررۋپتسيالىق ارەكەتتەر، ت.س.س. كەلەڭسىزدىكتر). ناتيجەسىندە بۇرىن جىلىنا ميلليارد پۇت استىق بەرەتىن، كەڭەس ارمياسىنىڭ باسىم بولىگىن ەتپەن قامتاماسىز ەتەتىن قازاقستان بۇگىنگى تاڭدا اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ جارتىسىنان استامىن سىرتتان تاسيتىن جاعدايعا جەتتى.

ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ، سوتسياليستىك كاپيتاليستىك فورماتسياعا وتۋىنە بايلانىستى قوعام ءومىرىنىڭ جەكە مەنشىك پەن نارىقتىق قاتىناستارعا نەگىزدەلۋى، ارينە، زاڭدى. سويتسە دە، ەكونوميكاسى نەگىزىنەن اگرارلىق سالاعا باعىنىشتى رەسپۋبليكامىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن نارىقتىق ەكونوميكا زاڭدىلىقتارى اياسىندا ناق وسىلاي اسا جەدەل دە مۇلدەم ازىرلىكسىز رەفورمالاي سالۋى كەزدەيسوق ۇيىمداستىرىلعان شارا ما؟!

قازاق جەرى قويناۋىنىڭ ۇلان-عايىر بايلىعىن شەتەل كومپانيالارىنا باسقارۋعا نەمەسە جالعا بەرۋ ساياساتى دا، ءبىر قاراعاندا، قاجەتتىلىكتەن تۋىنداعانداي بولىپ كورىنەدى. ولاي دەيتىنىمىز، كەن ورىندارىنىڭ بايلىعىن ءوز كۇشىمىزبەن يگەرۋگە توقسانىنشى جىلداردىڭ باس شەنىندە مەملەكەت قارجىسى جەتىمسىزدىك تانىتقاندىعىن ءبىر كىسىدەي-اق تۇسىنەمىز.

بىراق مۇلدەم تۇسىنبەيتىن جايتتار دا جىرتىلىپ-ارتىلادى، ولار: ا) اسا ءىرى كەن ورىندارىن ۇزاق مەرزىمگە شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋدىڭ كەلىسىم-شارتتارى شيرەك عاسىر بويىنا حالىقتان جاسىرىن تۇردە ساقتالۋ سەبەبى; ءا) كەننىڭ دە، كەن ورىنداردى يگەرۋدەن تۇسەتىن پايدانىڭ دا باسىم بولىگى شەتەلدىكتەردىڭ ۇلەسىنە بۇيىرىپ، ءبىزدىڭ ەلىمىزگە شەت-پۇشپاعى عانا قالاتىندىعىنىڭ سەبەبى; ب) «وندىرىلەتىن مۇنايدىڭ 18 پايىزى عانا ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ قۇزىرىندا، بۇكىل وندىرىلگەن مۇنايدىڭ 50 پايىزىنان استامى ارناۋلى تۇرعىزىلعان قۇبىرلار ارقىلى قىتايعا قاراي اعىلۋدا» دەگەن مازمۇنداعى اقپاراتتاردىڭ «استىنا جاسىرىنعان» ساياساتتىڭ كوزدەيتىن ماقساتى; ۆ) ەلىمىز قانشالىقتى مۇناي وندىرسە دە، شيرەك عاسىر بويىنا رەسپۋبليكا اۋماعىندا بىردە-ءبىر مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىنىڭ سالىنباۋ قۇپياسى، وسىلايشا ستراتەگيالىق شيكىزات بولىپ تابىلاتىن كومىرسۋتەك ونىمدەرىمەن ەلىمىزدى جەتكىلىكتى دارەجەدە قامتاماسىز ەتۋ سياقتى كەلەلى ماسەلەنى شەشۋدى رەسەيلىكتەردىڭ قۇزىرىنا باسىبايلى بەرىپ قويۋ سەبەبىمىز، ت.س.س...

وسى «باقىرايىپ تۇرعان» كەلەڭسىزدىكتەر سەبەبىنىڭ ءبارىن بيلىك باسىنداعىلاردىڭ ءجاي عانا بىلىكسىزدىگىمەن نەمەسە «ادامي قاتەلىكتەرىمەن» تۇسىندىرۋگە بولا ما؟!

بۇگىنگى كۇنگە جەتۋىمىز، راسىمەن دە، بيلىك جۇرگىزىپ وتىرعان «باعدارلى ساياساتتىڭ جەمىسى» بولعان جاعدايدا، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق رۋحىن تۇمشالاۋ مەن ۇلت وكىلدەرىنىڭ تابيعي زەردەسىن باعدارلى تۇردە كىرەۋكەلەۋ ارقىلى ولاردى بىرتە-بىرتە ماڭگۇرتتەندىرۋدەگى نەگىزگى سالماق ەكى مينيسترلىككە – مادەنيەت مينيسترلىگى مەن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە تۇسەتىندىگى تۇسىنىكتى. وتكەن جيىرما بەس جىل ىشىندەگى وسى مينيسترلىكتەر جۇرگىزگەن «رەفورمالاردىڭ» قول جەتكىزگەن ناتيجەلەرىن ساراپتار بولساق، ىلگەرىلەۋ بەلگىلەرى ەمەس، كەرى كەتۋ نىشاندارىن انىق بايقايمىز.

مادەنيەت، ادەبيەت جانە كۇندەلىكتى اقپارات ماسەلەلەرى رەسمي اتاۋى ءجيى-ءجيى وزگەرىپ تۇراتىن مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ قۇزىرىنداعى سالالار ەكەندىگى تۇسىنىكتى.

حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق رۋحىن كوتەرىپ، پاتريوتتىق سەزىمىن شىڭداۋمەن تۇراقتى تۇردە اينالىسا وتىرىپ، سول حالىقتىڭ ساپالىق تۇرعىدان كەمەلدەنە تۇسۋىنە ۇنەمى مۇرىندىق بولۋى ءتيىس بۇل مينيسترلىك شىن مانىندە ءوزى باسقاراتىن جۇمىستى، بەرى ايتقاندا، بەي-بەرەكەتسىز ء«وز جايىنا جىبەرىپ قويىپ وتىرعاندىعىن»، ءارى ايتقاندا، كەرىسىنشە، ۇلتتىق رۋحقا قارسى باعىتتالعان ءىس-شارالاردى جارنامالاۋعا جول بەرىپ وتىرعاندىعىن كوزى قاراقتى وقىرمان مەن كورەرمەن (تىڭدارمان) ءبىر كىسىدەي-اق سەزىنەدى دەپ ويلايمىز.

ەلىمىزدەگى مادەنيەت ماسەلەسىنىڭ دەڭگەيى مەن حالىقتىڭ سول مادەنيەتكە دەگەن تالابى مەن سۇرانىسىن قالىپتاستىرۋ دەڭگەيىنىڭ جاي-كۇيىن شامالاۋ ءۇشىن الدەقانداي قىلىپ «حيت» رەتىندە دارىپتەلەتىن اندەردىڭ ءماتىنىن وي ەلەگىنەن وتكىزسەك نەمەسە رەسپۋبليكاداعى ەڭ ء«وتىمدى ءانشى» قايرات نۇرتاس پەن «تەڭدەسسىز» مۋزىكانتتاردىڭ ءبىرى سەيفۋللين جولبارىس ەكەندىگىن ايتساق تا جەتكىلىكتى.

كەشەگى كەڭەس وداعى كەزىندە شىعارماشىلىق الەۋەتى جاعىنان ەڭ مىقتى قوعامدىق ۇيىمداردىڭ ءبىرى سانالعان قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ بۇگىنگى تىنىس-تىرشىلىگىنەن حالىق حابارسىز. ادەبيەت قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەگىن باعالاۋدا بيلىك ۇستانىپ وتىرعان ء«شومىشتىڭ سابىنان قىسۋ ساياساتى» بولعاندىقتان، ادەبيەتتىڭ وزىق ۇلگىلەرىنىڭ بوي كورسەتۋى شەكتەلىپ، «ساراي اقىندارى» مەن «ساراي جازۋشىلارى» دەگەن اتاقتى رەسمي تۇردە يەلەنۋگە شاق قالعان ساناۋلى «تۇلعالاردىڭ» عانا «باعى جانۋدا». قوعامنىڭ جوندەلىپ كەتۋىنە سەپتىگىن تيگىزەتىن، كەلەڭسىزدىكتەردى «كەسىپ تۇسەتىن» تالاي-تالاي شىعارمالار قازىردىڭ وزىندە جازىلىپ جاتۋى كادىك. الايدا ء«وزىم بىلەمدىككە» ابدەن سالىنىپ العان، وزگەنىڭ اقىلىن تىڭداۋعا مۇلدەم قۇلىقسىز جانە «قارسى شىققاندى قاقىراتۋعا» قاشان دا دايىن وتىرعان بيلىك جاعدايىندا ونداي شىعارمالاردىڭ جارىق كورۋى، ءسويتىپ قاراپايىم حالىقتىڭ «كوزىن اشۋعا» سەپتىگىن تيگىزۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ەكەندىگى تۇسىنىكتى. دەسەك تە، ءار نارسە ۋاقىتىمەن قۇندى ەكەندىگىن جازۋشى اعايىنداردىڭ ۇمىتپاعانى ابزال. «جاۋ كەتكەن سوڭ، قىلىشىڭدى بوققا شاپ» دەگەندى حالقىمىز بەكەردەن-بەكەر ايتپاعان بولۋى ءتيىس.

كۇندەلىكتى اقپارات قۇرالدارىنىڭ ۇلتتىق رۋحتى تاربيەلەمەك تۇگىلى، وعان كۇنبە-كۇن كەرى اسەرىن تيگىزىپ جاتقاندىعى – سوڭعى كەزدەرى ايتىلا-ايتىلا جاۋىر بولعان اڭگىمە. شامالارى كەلگەنشە اقيقاتتىڭ بەتىن اشۋعا تىرىساتىن ەكى-ءۇش تاۋەلسىز گازەتتەن وزگە كۇندەلىكتى ءباسپاسوز قۇرالدارىنىڭ جۇمىسى نەگىزىنەن رەسمي بيلىكتىڭ قاتەلىكتەرى مەن جاڭساق باسقان قادامدارىن سىناپ-مىنەۋگە، ءسويتىپ جاعدايدى جاقسارتۋعا اتسالىسۋعا ەمەس، كەرىسىنشە، سول بيلىكتىڭ جاقسىسىن اسىرىپ، جامانىن جاسىرۋعا قۇرىلعان. تەلەديداردىڭ حالىققا كورسەتىپ جاتقان «قۇقايىن» ءسوز قىلۋدىڭ ءوزى ارتىق. تەلەارنالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى رەسەيدىڭ شوۆينيستىك ساياساتىنىڭ رۋپورلارى. ولار قازاقتىڭ جوعىن جوقتاماق تۇگىلى، ولاردىڭ ارسىزدانۋىنا، ماڭگۇرتتەنە تۇسۋىنە وزدەرىنىڭ مول ۇلەسىن قوسۋدا. كورسەتەتىن كينولارى – ىلعي ءبىر اتىس پەن شابىس، قالا بەردى – توسەك قاتىناسى!

قازاق تەلەديدارىنىڭ ارنالارىن تۇرىك پەن ءۇندىنىڭ تاۋسىلمايتىن كينوسەريالارى جاۋلاپ العان، ولاردان بوساعان ەفيرلىك ۋاقىتتىڭ باسىم كوپشىلىگى مۋزىكالىق شىعارمالارعا ارنالعان. تەلەديداردى قازاق ارنالارىن قوسىپ قالساڭىز بولدى، كىلەڭ ءبىر شىرقالىپ جاتقان ءاننىڭ ۇستىنەن تۇسەسىز. جانە ءان بولعاندا قانداي: كىلەڭ ءبىر «اسپانعا قاراعاندار» مەن «جۇلدىزدى ساناعانداردىڭ» ءانى! نەمەنەگە جەتىسىپ ءماز بولىپ جاتقانىمىزدى ءبىر قۇداي ءبىلسىن! ەلدى ەلەڭ ەتكىزەتىن، ۇلتتىڭ تاريحىن ءتىرىلتىپ، رۋحىن كوتەرۋگە ارنالعان نەمەسە ادام جانىنىڭ نازىك پەرنەلەرىن ءدال تاۋىپ، باۋراپ الاتىن، ياكي ويلاندىراتىن، تولعاندىراتىن ارناۋلى حابارلار مەن قويىلىمدار مۇلدەم از.

ەلدى رۋحاني جۇدەۋلىك پەن مەشەۋلىكتەن قورعاپ قالۋ مادەنيەت باعىتىنداعى مينيسترلىكتىڭ قۇزىرىنداعى ماسەلە بولسا، جاس ۇرپاقتىڭ پايىمى مەن پاراساتىن، زەيىنى مەن زەردەسىن ءاردايىم دامىتىپ وتىرۋدىڭ، وسىلايشا ەل تۇرعىندارىنىڭ ساپالىق كورسەتكىشتەرىن ۇنەمى ارتتىرا وتىرىپ، ولاردىڭ ۇدايى وركەنيەت ورىنەن كورىنۋىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ نەگىزگى كىلتى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ قولىندا بولۋى ءتيىس. ال بۇل مينيسترلىكتىڭ ناقتىلى ءىس-ارەكەتى ىلعي دا اتالعان مىندەتتەرگە كەرى باعىتتالىپ وتىرعانداي اسەر قالدىرادى. ماسەلەن، ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا بۇكىل جاڭالىق بىتكەنگە شىن مانىندەگى جولباسشى ءرولىن تاماشا اتقارا بىلگەن عىلىم اكادەمياسىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىم مارتەبەسىنەن قوعامدىق قۇرىلىم دارەجەسىنە اۋىستىرىپ جىبەرۋگە ءبىزدى ماجبۇرلەگەن قانداي قاجەتتىلىك؟! وسى «رەفورمادان» كەيىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى» دەگەن دارداي اتاۋىنان وزگە وسى اكادەميادا قانداي قادىر-قاسيەت قالدى؟! ءبىر ورتالىقتان باسقارىلۋى ناتيجەسىندە تالاي-تالاي عىلىمي-پراكتيكالىق جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزگەن ونداعان عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىن توز-توز قىلىپ، «جشس»-تەرگە (توو) اينالدىرىپ جىبەرۋىمىزدىڭ استارىندا قانداي-قانداي سىرلار جاتىر؟

جوعارعى وقۋ ورىندارىندا جۇرگىزىلگەن «رەفورمالار» مازمۇنى دا «اتتەگەن-ايعا» تولى. كەشەگى كەڭەستەر وداعىنىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇتىمدى جۇيە ەكەندىگىن سوتسياليستىك قوعامنىڭ قاس جاۋى بولىپ تابىلاتىن كاپيتاليستىك ەلدەر تۇگەل مويىنداعاندىعى – تاريحي شىندىق ەكەنى ەندى عانا اتالىپ ءجۇر. سوتسياليستىك قوعام بىردەن ىدىراپ كەتپەي، ءوزىنىڭ يدەيالىق قارسىلاسى بولىپ تابىلاتىن بۇكىل كاپيتاليستىك الەممەن جەتپىس جىل بويى تىرەسۋگە شىداعاندىعىنىڭ دا بىردەن-ءبىر سەبەبى – ناق وسى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ مىقتىلىعى دەسەدى بىلەتىندەر.

ەندەشە تاۋەلسىزدىككە وتكەن بويدا-اق الدى-ارتىمىزدى جوندەپ، باعدارلاپ الماستان، ءبىلىم بەرۋدىڭ امەريكاندىق ياكي ەۋروپالىق جۇيەسىنە بىردەن اۋىسۋىمىز ۇرپاقتى بىلىممەن سۋسىنداتۋ سياقتى كەلەلى ماسەلەنىڭ ورىندالۋ ساپاسىن كۇرت تومەندەتىپ جىبەرگەن جوق پا؟ ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگى مەن اسا بيىك ساپاسىن قاپىسىز دالەلدەگەن كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار قورعاۋ تاجىريبەسىنەن نەگە عانا ءوز ەركىمىزبەن باس تارتتىق؟ شەتەلدەردىڭ اسىرا ماقتالعان «PhD» دوكتورلارى كەڭەس كەزەڭىنىڭ عىلىم دوكتورلارى تۇگىلى، كانديداتتارىنىڭ «قولىنا سۋ دا قۇيا الماي قالاتىندىعى» نەگە ەسكەرىلمەدى؟ جالپى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ اعىمداعى ءىس-ارەكەتى ىلعي دا «باتىسقا جالتاقتاۋ» يدەياسىنا قۇرىلاتىنى قالاي؟! باتىستىڭ وزىق يدەيالارىنان ۇيرەنۋدىڭ ارتىقشىلىعى جوق، ارينە، دەسەك تە، وزىڭدەگى التىندى قۇردىمعا جىبەرىپ، وزگەنىڭ مىسىنا ۇنەمى ورەكپي بەرۋدىڭ شەگى دە بولۋى كەرەك قوي!

كاپيتاليستىك ەلدەردە ءبىلىم مەن عىلىم ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا توعىسقان دەگەندى تىلگە تيەك ەتە وتىرىپ، بۇرىنعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەن جوعارعى وقۋ ورىندارىن ءبىر-بىرىنە مەحانيكالىق تۇرعىدان تەلىگەننەن نە تاپتىق؟! وسىلايشا پايدا بولعان ورالىمسىز ورگاننىڭ ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋ ادىستەمەسى قانداي بولۋى ءتيىس، اۋەلى سول ادىستەمەنى جاساقتاپ الماي، ماقسات-مۇددەسى ءبىر-بىرىنەن مۇلدەم الشاق جاتقان ەكى قۇرىلىم وكىلدەرىن ءبىر اتاۋدىڭ استىنا توپىرلاتقانىمىزدان تابار پايدامىز قايسى؟!

ال باستاۋىش جانە ورتا مەكتەپ قابىرعالارىندا جۇرگىزىلگەن «رەفورمالار» دا جاعىمدى ناتيجەلەر بەرمەي وتىر دەسەك، قاتەلەسپەيتىن شىعارمىز. وقۋلىقتاردى تۇگەلىمەن قايتادان جازعاننان تاپقانىمىزدان گورى جوعالتقانىمىز كوبىرەك سياقتى. ارينە، ەلىمىزدىڭ ساياسي تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋىنە بايلانىستى تاريح، گەوگرافيا، ادەبيەت سياقتى پاندەر وقۋلىعىن جاڭاشا جازۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداعاندىعىن جاقسى تۇسىنەمىز. ال ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميا سياقتى جاراتىلىستانۋ پاندەرىنىڭ وقۋلىقتارىن دا تۇگەلدەي جاڭارتۋ قاجەتتىلىگى بار ما ەدى؟ ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الدى ەكەن دەپ، ماتەماتيكا زاڭدىلىقتارى مەن فيزيكالىق-حيميالىق پروتسەستەردىڭ تابيعاتى وزگەرىپ كەتپەيدى عوي.

مۇنى ايتىپ وتىرعانىمىز – كەڭەس كەزەڭىنىڭ مەكتەپتەرىندە جوعارىدا اتالعان پاندەر بويىنشا پايدالانىلاتىن وقۋلىقتار تۇسىنىكتى تىلمەن جازىلعان، ناعىز كوكەيگە قونىمدى-اق قۇرالدار بولاتىن. ال بۇگىنگى جاڭادان جازىلعان وقۋلىقتاردىڭ كەيبىرەۋلەرىن ءتۇسىنۋ تۇگىلى، مۇدىرمەي وقۋدىڭ ءوزى وڭايعا سوقپايدى. ءۇشىنشى سىنىپتا وقيتىن نەمەرەسىنە اريفمەتيكادان ۇيگە تاپسىرما رەتىندە بەرىلگەن ەسەپتى شىعارا الماعان عىلىم دوكتورىنىڭ بۇعان كادىمگىدەي نازالانىپ وتىرعانىنا كۇلگەنىم بار. عىلىم دوكتورى تۇسىنبەگەن ەسەپتى ون جاسار ءسابي قالاي تۇسىنبەك؟ ۇلت بولاشاعىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن ادەيى شەكتەۋدى، ياكي ونى ماڭگۇرتتەندىرۋدى سانالى تۇردە كۇن تارتىبىنە قويۋ دەگەنىڭىز وسى ەمەس پە؟!

 ورىنباي تيەسوۆ

 (جالعاسى بار)

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» №26 (343) وت 30 يۋنيا 2016 گ.