ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 15 ساۋىرىندە الماتى وبلىسى، ىلە اۋدانى، وتەگەن باتىر كەنتىندە م. ماقاتاەۆ اتىنداعى №13 مەكتەپتە ۇلى اقىننىڭ 85-جىلدىق مەرەيتويىنا جانە وسى مەكتەپتىڭ اشىلعانىنا 25 جىل تولۋىنا ارنالعان سالتاناتتى ادەبي-شىعارماشىلىق جيىن ءوتتى. بۇل جيىنعا م. ماقاتاەۆتىڭ ۇلى مەن بەلگىلى حالىق اقىنى يسرايل ساپارباي باسقارعان قازاق اقىن-جازۋشىلارى مەن ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلكەن توبى قاتىستى.

 مەكتەپ ديرەكتورى عاليا نادىربەكقىزى مەن مەكتەپتىڭ فيلولوگيا سالاسىنىڭ مۇعالىمدەرى ۇيىمداستىرعان بۇل جيىننان العان اسەرىم ەرەكشە بولعانىن، وسى جيىندا ايتىلعان جارىقتىق مۇقاڭنىڭ پوەزياسى مەن ومىردە قالدىرعان وي-مىنەز مۇراعاتى تۋرالى مالىمەتتەردەن كوڭىلىمە سەنىم مەن ءۇمىت ورناعانىن جاسىرا المايمىن. «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت، نۇرى تاسىسىن ...» دەيدى دانا حالقىمىز.  ء«ولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن ۇلاعاتتى ويدى ەسىمىزگە الىپ مەكتەپ ۇجىمىنا، ونىڭ باسشىسى عاليا نادىربەكقىزىنا ساۋاپتى ىستەرىنە راحمەت ايتىپ، ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىردىك.

مەن دە بولدىم سول تويدا. ماعان دا ءسوز بۇيىردى. قارىمىم جەتكەنشە مەن دە مۇقاعاليدى تۇسىنۋگە تالپىندىم، مۇقاعالي پوەزياسىنىڭ ماڭگىلىك زاماناۋيلىلىعى مەن وزەكتىلىگىن تۇيسىنۋگە ۇمتىلدىم. شىنىن ايتۋىم كەرەك، وسى مەكتەپتە وقىعان بالالارىم مەن وقىپ جۇرگەن نەمەرەلەرىمنىڭ تاقپاق قىلىپ ايتىپ جۇرگەندەرىن ەستىگەنىم بولماسا، جارىقتىق مۇقاڭنىڭ پوەزياسىنا دەن قويماعان ەكەنمىن.

جيىنعا ارنايى شاقىرىپ، اتا-انالاردىڭ اتىنان ء«سوز سويلەسەڭىز ەكەن» دەپ ۇسىنىس جاسالعان سوڭ م. ماقاتاەۆ تۋرالى مالىمەتتەر جيناقتاپ، ولەڭدەرىنىڭ بىرقاتارىن وقۋعا تۋرا كەلدى. وقىدىم. وقىدىم دا ءوزىمدى «ۇلان-اسىر داريا-مۇحيتتاعى كىشكەنە قايىقتاي سەزىندىم. جوعارى قاراساڭ – ءتۇپسىز  تەرەڭ كوك اسپان، تومەن قاراساڭ-ءتۇپسىز تەرەڭ تۇڭعيىق، جان-جاعىنا قاراساڭ كوك اسپان مەن تۇڭعيىق-داريا استاسىپ تۇرعانداي. تەك مۇقاڭنىڭ «پوەزيا-ارالى» عانا وسى شەكسىز دۇنيەدە تابان تىرەيتىن تۇعىر ىسپەتتى. ال ول «پوەزيا-ارالى» - قازاق تۋرالى، قازاق ءۇشىن عانا. وسى شەكسىز دۇنيە – داريادا ول ءۇشىن تەك «قازاق» قانا بار سياقتى.  ماعان سولاي كورىندى ...

ءوزىمنىڭ مۇقاعالي تۋرالى ويلارىمدى 3 تەزيس – ۇشتاعانعا ورنالاستىرىپ، باياندادىم. سونىمەن:

1-تەزيس: مۇقاعالي – قازاقتىڭ رۋحى، وزىنە-ءوزى سەنىمىنىڭ تۇراعى، ۇلتقا دەگەن مەيىرىم.

                « ... وتان! وتان! بارىنەن بيىك ەكەن،

                مەن ونى ماڭگىلىككە ءسۇيىپ وتەم.

                وتاندى سۇيمەۋىڭ دە كۇيىك ەكەن،

                وتاندى سۇيگەنىڭ دە كۇيىك ەكەن ...»

كۇيىك ەكەن! نە دەگەن عاجايىپ ديالەكتيكا، نە دەگەن عاجايىپ تۇتاستىق. وتانى جوق ادامنىڭ ەشتەڭەسى جوق. ول – قاڭباق، جەل قالاي ايداسا، سولاي دومالايدى. وتان – انا، سوندىقتان ونى سۇيمەۋ – اناسى جوق جەتىم بالانىڭ كۇيىن كەشۋ. جەتىم بالانىڭ ءومىرى – كۇيىك ءومىر. اسىرەسە، اناسىز – تاس جەتىمنىڭ كۇيى وتە ايانىشتى.

شىركىن-اي، مۇقاڭنىڭ وسى ءبىر شۋماعى بۇگىنگى كۇنى قازاقتىڭ جەر-اناسىن ساتىپ پايدا تابامىن دەگەن ەسەرسوق – بيشىكەشتەردىڭ ۇيىندە «اياز ءبيدىڭ شاپانى مەن تىماعىنا» ۇقساپ توردە ءىلىنىپ تۇرار ما ەدى ... سوندىقتان، «وتاندى ءسۇيۋ» – اكسيومالىق قاجەتتىلىك، پاسسيونارلىقتىڭ، ءپاتريوتيزمنىڭ – تۇعىرى.  

ال وتاندى سۇيگەنىڭ  دە كۇيىك ەكەندىگى – راس. سەبەبى، سەن ونىڭ داناسىن دا، بالاسىن دا; مەيىرىمدى، شاپاعاتتى، پاراساتتى ازاماتىن دا، اقىلى از، ەسەرسوق – بۇزىعىن دا; قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل ءبيىن دە، قۋلىق-سۇمدىق ويلاعان ايار الاياق-سۇمدارىن دا; ەشتەڭەنىڭ بايىبىنا بارا المايتىن مومىندارىن دا; تەر توگىپ ەڭبەك ەتەتىن ەڭبەكقورلارىن دا، جاتىپ ىشەر جالقاۋلارىن دا ءسۇيۋىڭ كەرەك.

ەندى ونىڭ ءبىرىن ءسۇيىنىپ سۇيەسىڭ دە، ءبىرىن – كۇيىنىپ سۇيەسىڭ. «اعايىننىڭ ازارى بولسا دا، بەزەرى بولمايدى» - دەيدى دانا حالقىمىز. ەڭ باستىسى، سەن جەتىم ەمەسسىڭ. ارقا سۇيەيتىن وتانىڭ بار. ال ونى ءسۇيۋ – دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما. مەنىڭ ويىمشا، وسىنى تۇسىنگەن مۇقاعالي – ۇلى، ۇلتتىڭ  بار جاقسى – جامانىن، ءىرى-ۇساعىن، اششى-ءتاتتىسىن، اق-قاراسىن جانە ت.ب. نۇح پايعامباردىڭ كەمەسىندەگىدەي قازاقتىڭ رۋحاني قامباسىنا  جيناقتاپ تۇرعان ديالەكتيكانى جارىقتىق مۇقاڭ «كۇيىك ەكەن» دەگەن ءبىر عانا تىركەسكە سىيدىرىپ تۇرعانداي.

وسىعان ۇقساس تاعى ءبىر ۇلى اقىنىمىز، جارىقتىق قادىر مىرزا-ءالى: «مەن قازاقپىن – مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» - دەسە، مۇحتار اعامىز شاحانوۆ بىلاي دەيدى:

                   كىم ايتتى ساعان؟

                   تۇلپاردى تەرلەمەيدى دەپ،

                   اق كويلەكتى كىرلەمەيدى دەپ،

                   قارا ەشكى مۇجىگەن الما اعاش

                   قايتادان گۇلدەمەيدى دەپ ... كىم ايتتى ساعان؟

مۇقاعاليدىڭ «كۇيىك ەكەن» ديالەكتيكاسى قادىر مەن مۇحتار اعالارىمىزدىڭ ولەڭدەرىندە وسىلاي ءورىلىپ، كومكەرىلىپ تۇر. بۇل – قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرۋ ەمەي نەمەنە؟ بۇل – قازاققا: «مۇجىلمە، تاۋسىلما، ەڭسەڭدى كوتەر،» - دەگەن ءسوز. «جاقسىلىقتان، بولاشاقتان ءۇمىتىڭدى ۇزبە،» - دەگەن ءسوز. «وزىڭە-ءوزىڭ سەنىمىڭدى جوعالتپا» - دەگەن ءسوز.

وسى ولەڭىندە مۇقاعالي – مۇقاڭ بىلاي دەيدى:

                   «مەن ونىڭ قاسيەتتى ءتىلىن سۇيەم،

                   مەن ونىڭ قۇدىرەتتى ءۇنىن سۇيەم ...»

تاعى دا: «جانىم مەنىڭ، كەۋدەمدى جارىپ شىق تا،

                   بوزتورعايى بول ونىڭ شىرىلداعان!»، - دەيدى.

 بۇل ەندى ۇلتقا دەگەن مەيىرىمنىڭ، شەكسىز مەيىرىمنىڭ كورىنىسى. وسى جەردە جارىقتىق عابەڭ – عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ جاقسى كورەتىن: ء«ار قازاق – مەنىڭ جالعىزىم» - دەگەن تىركەستى اتاپ وتكەن ءجون سياقتى.

- مەيىرىم بولماعان جەردە دوستىق سەزىمنىڭ، باۋىرمالشىلدىقتىڭ، دوس كوڭىلدىڭ بولۋى – نەعايبىل، كۇماندى دۇنيە;

-       دوستىق پەيىل بولماعان جەردە ىنتىماقتىڭ بولۋى دا ەكىتالاي;

-       ىنتاماق بولماعان جەردە باق پەن اۋىزبىرشىلىك بولمايتىنى تاعى تۇسىنىكتى;

-       اۋىزبىرشىلىك پەن تاتۋلىق بولعاندا عانا ۇلت ءبىرتۇتاس بولا الادى، جۇدىرىق بوپ جۇمىلىپ، ىرگەسى بەرىك بولا الادى.

          ء«بىرىڭدى قازاق – ءبىرىڭ دوس،

          كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» - دەيدى حاكىم اباي.

 قازاقتىڭ ءبىرتۇتاس بولىپ جۇلدىزى جارىق بولۋى ءۇشىن  «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلسە» دە ء«ار قازاق ءبىر-بىرىنە جالعىزىنداي قاراۋى» كەرەك ەكەن; ء«ار قازاقتىڭ جانى كەۋدەنى جارىپ شىعىپ، بوزتورعايداي شىرىلداۋى» كەرەك ەكەن،

                   ونىڭ قاسيەتتى ءتىلىن ءسۇيۋ ءۇشىن;

                   ونىڭ قۇدىرەتتى ءۇنىن ءسۇيۋ ءۇشىن.

 ال وسىعان باستاۋ بولىپ، ماڭگىلىك ەنەرگيا كوزى بولىپ مۇقاعالي – مۇقاڭنىڭ  ۇلى پوەزياسى، «كۇيىك ەكەن» ديالەكتيكاسى تۇر جانە دە ول جىلدان-جىلعا جارقىراي تۇسپەسە، كومەسكىلەنگەن جوق.

2-تەزيس: مۇقاعالي – حالىقتىڭ ەركە پەرزەنتى، ەركىندىك پەن بوستاندىق سيمۆولى.

مۇقاڭنىڭ ءومىربايانىنا ۇڭىلسەڭىز، مۇقيات قاراساڭىز ونىڭ ەركىندىك پەن بوستاندىقتى بارىنەن جوعارى قوياتىنىنا كوز جەتكىزەسىز. مىسالىعا، مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ 17 جاسىندا قازمۋ-ءدىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى، ءبىر جىل بولماي وقۋدى تاستاپ اۋىلعا ورالادى. 19-20 جاسىندا الماتىداعى شەت تىلدەر ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، ونى دا دوعارىپ قويىپ اۋىلعا قايتادى. سودان سوڭ تەك قانا 31 جاسىندا سول ۇزىلگەن وقۋلارىن جالعاستىرىپ، ونى ءتامامداپ، م. گوركي اتىنداعى الەم ادەبيەتى ينستيتۋتىندا ءبىلىم الادى. بۇگىنگى كۇنگى پراگماتيكتەردىڭ «تارازىسىنا» سالساق، بۇل تۇسىنىكسىزدەۋ، ءتىپتى اقىلعا سىيمايتىن دۇنيە. ويتكەنى بۇگىنگى كۇنى الدىمەن ديپلوم الىپ-الۋ كەرەك، قالعانى سوسىن ... بۇگىنگى پراگماتيكتەردىڭ پرينتسيپىنە اينالعان «ولسەڭ دە، تىرىلسەڭ دە – قولىڭدا ديپلومىڭ بولسىن» دەگەن بۇل ۇستانىم سول كەزدە قالىپتاسا باستاعان ەدى. بىراق، مۇقاڭ بۇل پراگماتيزم ەمەس، حاكىم ابايدىڭ:

                    «بالامدى مەدرەسەگە ءبىل دەپ بەردىم،

                   قىزمەت السىن، شەن السىن دەپ بەرمەدىم» - دەگەن ۇستانىمىن باسشىلىققا العانداي. ءسويتىپ، اسىرە پراگماتيزمنىڭ اعىنىنا قارسىلىق كورسەتكەن تۇلعا بولىپ قالىپتاستى. ال «اسىرە پراگماتيزم» ەركىندىك پەن بوستاندىقتىڭ قۇرساۋى، ءھام انتيپودى. جارىقتىق مۇقاڭ ءوزىنىڭ «بۇلقىنىپ جاتىر» دەگەن ولەڭىندە وسىنى ءدوپ باسىپ ايتقانداي: 

                    «ماماسى، بوسات، ەركىمەن ءوسسىن تال شىبىق!

                   اۋا مەن كۇنگە، اي مەنەن نۇرعا مالشىنىپ.

                   بۇلقىنىپ جاتىر، ۇمتىلىپ جاتىر، قاراشى

                   كىشكەنتاي جۇرەك كورسەتىپ جاتىر قارسىلىق.»  

 كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىكتە پراگماتيكتەر قانشاما جەتىستىكتەرگە  جەتسە دە (ادەتتە بۇل ماتەريالدىق بايلىقپەن ولشەنەدى), حالىق مۇقاڭ سياقتى اعىسقا قارسى جۇزەتىندەردى، نەمەسە اعىننىڭ ورتاسىندا ارال بولىپ تۇراتىن ادامداردى ەركەلەتەدى. بۇل دا ءبىر عالامات ديالەكتيكا، ال پراگماتيكالىق تۇرعىدان – پارادوكس. بىراق، اقيقاتى سولاي. بۇل تۇرعىدان مۇقاڭ – حالىقتىڭ ەركەسى. بىراق، ونىڭ ەركەلەگەنىنىڭ ءوزى – پاراساتتىلىق پەن پارىقتىلىققا تولى. حالىقتىڭ ەركەلەتكەنىنە ريزاشىلىعىن مۇقاڭ بىلاي بىلدىرەدى:

                 «اقىنمىن دەپ قالاي مەن ايتا الامىن،

                 حالقىمنىڭ ءوز ايتقانىن قايتالادىم.

                 كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن،

                 شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن».

 «ۇلىق بولساڭ – كىشىك بول»، - دەيدى دانا حالقىمىز. وسى ولەڭدەگى كىشىلىگى ارقىلى جارىقتىق مۇقاڭ ءوزىنىڭ ۇلىلىعىن پاش ەتىپ  تۇرعانداي ... مۇقاعاليدىڭ وسى ءبىر شۋماعى ورىستىڭ ۇلى كومپوزيتورى م.گلينكانىڭ «ينستيننىم كومپوزيتوروم ياۆلياەتسيا نارود، مى – تولكو ورانجيروۆششيكي»، - دەگەن ويىمەن ۇندەسەدى.

3-تەزيس: مۇقاعاليدىڭ ولەڭدەرى – ۇلتتىڭ يماندىلىعىنىڭ اناتومياسى.

مەنىڭ اتام ايتۋشى ەدى: «جولداستىقتىڭ ءۇش ءتۇرى بولادى – جان جولداس، ءال جولداس، مال جولداس. جان جولداس – سەنىڭ كىم ەكەنىڭە قارامايتىن، قۋانىشتا دا، قيىنشىلىقتا دا بىردەي بولاتىن جولداس. ءال جولداس – قولىڭدا ءال بولسا (الەۋمەتتىك ستاتۋستىڭ، مانسابىڭ) جولداس، جوق بولسا جولداس ەمەس. مال جولداس – قولىڭدا مالىڭ بولسا جولداس، ايتپەسە جولداس ەمەس»، - دەپ. بۇل رەتتە مۇقاعاليدىڭ مال جولداسى بولماعانى شىندىق. ايتپەسە،

               «بانكەت جاساپ بەرەر ەدىم ءوزىم-اق،

               ءتاڭىردىڭ ءبىر جارىتپاي-اق قويعانى اي» - دەمەس ەدى. اد ءال جولداسى، قۇداي كوپ كورمەسىن، بارشىلىق سياقتى. ءتىپتى ومىردەن وزعانىنا 40 جىل وتسە دە، مۇقاڭنىڭ ءال جولداستارىنىڭ قاتارى كوبەيە تۇسكەندەي. ونىڭ باستى سەبەبى – مۇقاعاليدىڭ دارالىعى، دارابوزدىعى. ونىڭ دارابوزدىعىنىڭ ىرگەتاسى – ونىڭ اقيقاتقا تىم جاقىندىعىندا. ال اقيقاتقا تىم جاقىندىعىنىڭ العىشارتى مەن نەگىزى – ونىڭ جالعىزدىعىندا.

                «فاريزا، فاريزاجان، فاريزا قىز،

               ومىردە اقىنداردىڭ ءبارى جالعىز» - دەيدى مۇقاڭ.

               ء«ومىر اتتى بۋىرقانعان دارياعا،  

               بۇرىمىمنان ۇستاپ اپ لاقتىردىڭ.

               سوندا عانا ەسەيىپ – بۇل جالعاندا،

               ءبارى الدامشى ەكەنىن ءبىر-اق ءبىلدىم» - دەيدى فاريزا.

سونىمەن، مىناۋ الدامشى جالعان دۇنيەدە ۇلى مۇقاعاليدىڭ اقيقاتقا جاقىندىعىنىڭ كەپىلى – ونىڭ جالعىزدىعى. اقىننىڭ ادالدىعى، يماندىلىعى ونىڭ جالعىزدىعىندا. سەبەبى، جالعىز ادام جاراتقانمەن ەگىز، بوگدە ءۇشىنشى ادام جوق. جالعىز بولساڭ، وتىز تىستەن شىققان ءسوز وتىز رۋلى ەلگە تاراي المايدى; قۇدايمەن ەگىز جالعىز ادام ونىمەن سىرلاسادى، كوڭىل تۇكپىرىندەگى ويلارىن ايتادى، شىندىقتى شىرىلداپ باياندايدى. ال ول شىندىق «كۇيىك ەكەن» ديالەكتيكاسىنىڭ كەسكىنىندە  مۇقاڭنىڭ جۇرەگىنەن بىلاي اقتارىلادى:

               «سايتاننىڭ دا، كۇناسىز پەرىشتەنىڭ،

               بال مەن ۋىن تالعاماي نەگە ىشكەنمىن.

               پەرىشتەنىڭ قايعىسىن بولىسپەدىم.

               سايتانمەنەن بولسا دا كەلىسپەدىم».

مەنىڭ ۇققانىم، ۇلى مۇقاعالي ءۇشىن يماندىلىق – ءومىر مەن ءولىم، ادام مەن قوعام اراسىنداعى، جالپى عالامدىق ۇيلەسىمدىلىك. ول ءۇشىن، ادامدىق، ازاماتتىق، ادالدىق، ار-نامىس، رۋح پەن ءناپسى اراسىنداعى تولاسسىز كۇرەس توقتاماۋى كەرەك.

ال ەندى مۇقاڭنىڭ جان جولداسى بولۋ وڭاي ەمەس-اۋ ...

«حاكىمى اقىنىن ىزدەگەن ەل باقىتتى» دەگەن ەجەلگى بابالارىمىزدان قالعان وسيەت – ءتامسىل بار.

ماڭگىلىك ەل بولامىز دەگەن ۇمتىلىس باقىتتى، باي-قۋاتتى ۇلتقا، ەلگە ءتان بولسا كەرەك. ەندەشە اقىندارىمىزدى ىزدەپ-جۇرەيىك، اعايىن!

نۇعمان ارالباي، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

abai.kz