اقىن كەڭشىلىك مىرزابەكوۆ تۋرالى ەسسە

تورعاي توپىراعىندا تۋعان ەلىمىزگە بەلگىلى اقىندار ەسىمى قازاق پوەزياسىنداعى جۇلدىزدار شوعىرى ءتارىزدى، سونىڭ ءبىرى - دارىندى اقىنىمىز مارقۇم كەڭشىلىك مىرزابەكوۆ. قايران اقىن 42 جاسىندا دۇنيە سالدى. جاراسقان ابدىراشەۆ، ءشومىشباي ساريەۆ، يرانبەك ورازباەۆ، سەرىك تۇرگىنبەكوۆ، سەرىكباي وسپانوۆ سەكىلدى ءوزى بۋىنداس اقىندار مەن ادەبيەتشىلەر اراسىندا كەڭ اقىن اتالعان ول، ازعانا عۇمىرىندا، وننان استام ادەبي مۇرا قالدىرعان ەكەن. جانە قانداي اسىل قازىنا دەسەڭىزشى. شەبەر قولدان شىققان شىلتەردەي كوركەم، ونىڭ ءار ولەڭى، ءار كىتابى قازاق پوەزياسىندا وزىندىك ەرەكشەلىگىمەن، وزگەشە ورنەكتىلىگى مەن جاڭا لەپ، ءيىرلى تولقىن الا كەلگەن-ءدى. قازمۋ-ءدىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە بىرگە وقىعان س.كارىموۆ: “جەتپىسىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە كەڭ اقىنعا ەلىكتەپ ولەڭ جازعان اقىندار كوپ بولدى “ دەپ ەسكە الادى. وسى ورايدا كەڭشىلىك مىرزابەكوۆتىڭ قازاق ادەبيەتىندە وزىندىك ورنى بار اقىن ەكەنىن، ونىڭ ولەڭىنىڭ قازاق ادەبيەتىندە وزىندىك ورنى بار اقىن ەكەنىن، ونىڭ ولەڭ ايشىقتارىمەن لايىقتى ەسكەرتكىش تۇرعىزعانىن ەسكە سالا كەتكەن ءجون. سوناۋ ابىقاي، احمەت، مىرجاقىپ، ەسەنجول، كۇدەرى، سەيداحمەت، نۇرقان سياقتى ۇلى اقىنداردان باستاۋ العان كەڭشىلىك اقىننىڭ سونداي ۇلكەن پوەزيانىڭ بيىك تۇعىرىنا كوتەرىلگەنى داۋسىز.

مەن كەڭ اقىنمەن بالا كەزىمنەن، قازىرگى سوكپ XXI سەزى اتىنداعى سوۆحوزدىڭ تۇيەمويناق بولىمشەسىندە بىرگە ءوستىم. تورعاي وزەنى بويىنداعى توسىن قۇمى تورعايدىڭ كوز ۇشىنا ىلىنبەيتىن جازىعىنداعى تابيعاتى ەرەكشە كوركەم، جانعا دا، مالعا دا جايلى تۇسى. وسى جەرلەردىڭ تابيعاتى، تىرشىلىك –تىنىسى كەڭشىلىك ولەڭدەرىندە ءجيى كەزدەسەدى.

تۋعان اۋىل، تۋما باۋىر، تۋعان ءۇي.

ءبىر ءتۇپ كودە، ءبىر ءتۇپ ءتۇبىر، شۋدا شي.

ءبىر توپ بالا جار جاعالاپ ۋدا-شۋ....

كەڭ اقىننىڭ «زامانداس سىرى» كىتابىنداعى وسى جولدار وسىدان وتىز بەس جىل بۇرىنعى بالالىك شاعىمىزدى اينىتپاي كوز الدىمىزعا اكەلەدى. «جار جاعالاعان ءبىر توپ بالاسى»، – سول كەزدەگى تۇيەمويناقتىڭ جاس تيمۋرشىلارى - جەڭىس سادۋوۆ، كەڭشىلىك مىرزابەكوۆ، كادىر ءجۇنىسوۆ، ەربولات تولەگەنوۆ، قازگەلدى ءابدراحمانوۆ، ءشوپتىباي عابدۋاليەۆ جانە وسى جولداردىڭ اۆتورى ەدى

جورىعىم كەلدى- جورۋعا ءوزىم قورىقتىم.

...باياعى ءبىزدىڭ قۇم شەتىندەگى قىستاۋعا.

قارشاداي بالا قورىقپاي جالعىز كەلىپپىن...

شاڭىراققا سالعان توسىننىڭ قىزىل جيدەسى،

مورت سىنا جازداپ، مەرتىگىپ بىتكەن شۇيدەسى.

ويلايمىن ىشتەي: «جيدەنىڭ بار ما، يەسى.

ايتپەسە مىناۋ قىستاۋدىن بار ما – يەسى؟...

استانادا جۇرگەندە كەڭ اقىننىڭ جۇرەگىن تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىش سىزاتى وسىلاي تىلگىلەيتىن. اقىننىڭ توسىنعا دەگەن ماحابباتى ونىڭ قاي كىتابىندا بولماسىن ءجيى كەزدەسەتىنى سودان با دەپ ويلايسىڭ. اقىن دوسى ءجۇرسىن ەرمانوۆ: «كوپ جىل تۇرعان استاناسىنا ولەڭ ارناماعان كەڭشىلىك ۇنەمى تورعاي تۋرالى جىرلاپ ءوتتى-اۋ» دەپ ەسكە الادى. بۇل اقىننىڭ اقىنعا ءسۇيسىنۋى ەدى.

كەڭشىلىكپەن بالالىق شاعىمىزدان جالعاسقان دوستىق ءجىبى ەسەيگەن شاعىمىزدا دا ۇزىلگەن جوق. ونىڭ ولەڭىنە دەگەن ەرەكشە ىقىلاسىن ارامىزداعى دوستىعىمىزدى كۇشەيتە ءتۇستى. الماتىعا وقۋعا بىرگە باردىق. ونداعى ءبىراز جىلدارىمىز بىرگە ءوتتى. وسى ىستىق قارىم-قاتىناس مەن ارقالىككا اۋىسقاندا دا ۇزىلگەن جوق. كەڭشىلىك ارقالىققا كەلگەن سايىن قارسى الىپ. الماتىعا اتتاناردا شىعارىپ سالىپ، ۇنەمى قاسىندا ءجۇردىم. قۋانىشىنا دا مۇڭىنا دا ورتاق بولدىم.

قۇربىلارى، ەلەمەگەن كەزدەردە،

كەڭ اقىندى جۇمات قانا جۇباتتى، –  دەپ ءشومىشباي ساريەۆ ازىلدەپ جازعان ولەڭ وسى سەبەپتەن تۋسا كەرەك.

1988 جىلدىڭ قازان ايىنىڭ ونى كۇنىن قۇداي تاعالا كەڭشىلىكتى سوڭعى رەت كورۋگە جازىپتى. سول كۇنى كەڭشىلىك پەن ءشومىشباي ساريەۆ ۇيگە كەلە قالدى. قۇشاقتاسىپ، قۋانىپ تابىستىق. تورعايدان اقىن قاينەكەي جارماعانبەتوۆتىڭ 70 جىلدىق تويىنان كەلە جاتقان بەتتەرى ەكەن. اڭگىمە دۇكەن قۇرىسىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن وتىرىستىق. مەن كەڭ اقىنعا ءوزىڭىڭ كەيىپكەرى، ءارى جەرلەسى، ەلگە تانىمال تەرمەشى، جىرشى حايروللانىڭ ماگنيت تاسپاسىنا جازىلعان تەرمەلەرىنەن ءۇزىندى تىڭداتتىم.

وعان كەڭشىلىكتىڭ كوڭىلى تاسىپ، ءشومىشباي تولعانا ءتۇستى ول:

«كەشكە جاقىن دالا سالقىن،

قاسىمدا قايروللا بار-تىن.

حايروللا قارا نار-تىن»، – دەپ كەڭشىلىكتىڭ جاس كەزىندە جازعان ولەڭىن ءبىز ستۋدەنت كەزىمىزدە قاستەرلەپ قايتالايتىنبىز. كەڭ اقىننىڭ وسى ولەڭى سول كەزدىڭ وزىندە-اق وشپەيتىن ءىز قالدىردى، تىڭ -تىڭ تىنىس اكەلدى. بۇگىن وسى كەڭشىلىك جىرلاعان حايروللانىڭ داۋىسىن ەستىپ، عاجايىپ سەزىمگە بولەنىپ وتىرمىن» دەگەن-ءدى.

ودان ءارى اڭگىمە قىزا ءتۇستى. كەڭشىلىك بۇل جولى ادەبيەت جانە ونىڭ پروبلەماسى تۋرالى ءبىرشاما اڭگىمە كوزعادى. ماعان ارناپ ءبىزدىڭ بالالىق شاعىمىزدى ەسكە الىپ، «كورتوعاي» اتتى ولەڭىن وقىدى. وسى اڭگىمەلەردىڭ ءبارى ماگنيت تاسپاسىنا جازىلىپ الىنعان بولاتىن. سوندا: «مەن ساعان پوەمالاردان ءۇزىندى وقىسام... ۋاقىت كەرەك بولادى، ال باللادا وقىسام قاينەكەيدەن ارتىق جازا المايمىن عوي باللادانى...

ءدال وسىنداي باللادا

جازا المايدى اللا دا» دەگەن عوي قاقاڭ. ال، ليريكا وقىسام مەن ونى دا جازام عوي... بىراك، سىراعاڭ مەن عافاڭنان وزۋ قيىن عوي» – دەپ جايشىلىقتا جەڭىستىك بەرمەيتىن كەڭ اقىن جوق جەردە سىپايى بولدى دا قالدى. مەن سوندا دا بولماي ولەڭ وقۋىنا قولقا سالدىم. كەڭ اقىن ءبىزدىڭ ۇيدە «كورتورعاي» ولەڭىن وسى جولى وقىدى:

...قار جاۋدى مىنە، ايتارى جوق-اۋ،

اينالا اپپاق كوز نۇرىن العان.

ەكى-ءۇش ءۇيدىڭ ءبىر كوگەنىمىز.

بار سياقتى ەدى-اۋ ءبىر قىزىعىمىز.

ءبىر قىزىعىمىز، ءبىر كورەرىمىز

اتتەڭ-اي، اتتەڭ، ەرتە كەپ كوكتەم،

اجىراپ كەتتى توبەلەرىمىز.

ولەڭ اياقتالعانناپ كەيىن كەڭشىلىك مەنى قۇشاقتاپ. «جۇمات، ءبىزدىڭ، بىرگە وتكەن بالالىق شاعىمىزعا مەنىڭ اتىمنان ەسكەرتكىش» دەدى. كەيىن باعدارلاسام كەڭشىلىك مارقۇم ماعان سوڭعى قوشتاسۋىن ايتىپ وتىرعان ءتارىزدى ەكەن... ول ءوزى ايتقانداي، كورەتىن قىزىعى دا، شىعاتىن بيىگى دە الدا ەدى.

ارادا ءۇش-ءتورت اي وتپەي كەڭشىلىك اقىنمەن ماڭگى قوشتاسامىز دەگەن كىمنىڭ ويىنا كەلىپتى. الماتىدان سۋىق حابار جەتكەندە توبەمىزدەن تاسپەن ۇرعانداي ەستەن تاندىق. اقىن ءجۇرسىن ەرمانوۆ الماتى اۋەجايىندا ءجۇرىپ:

اتتاندىردى سوڭعى رەت ەلگە سەنى.

ءوزىڭ كورگەن الماتى سول كەشەگى.

ەكى-اق ساعات ىشىندە تورعايىنا،

جەتەدى دەپ بىرەۋلەر جول كەسەدى.

سەنىڭ جولىڭ كەشەدەن كەسىلۋدە.

جاتسىڭ ءۇنسىز تابىتتىڭ بەسىگىندە.

جىبەرگىسى كەلمەي مە الماتىنىڭ

سامولەتى عايىپتىڭ كەشىگۋدە، – دەپ ول سورعالاعان كوز جاسىن بىلدىرمەي سىعادى.

بۇل كەزدە اركالىق اۋەجايىندا سۋىق حابار ەستىگەن اقىندار سەيىت كەنجەاحمەتوۆ، قونىسباي ابىلەۆ، سىيلاس اعالارى كەڭەسبەك ماۋلەتوۆ، اسقار بايجۇمانوۆ، اۋىلداستارى كادىر ءجۇنىسوۆ، قۋانتاي شىنتەمىروۆ، ەرەكە احاتوۆ جانە باسقا دا ارقالىقتىق ادەبيەتشى قاۋىمنىڭ كوپتەگەن وكىلدەرى سول سامولەتتى كۇتىپ تۇرعان ەدى. ساعات تۇنگى شاماسىندا كەشىگىپ كەلگەن سامولەتتەن تۇسكەن اقىننىڭ قارالى زايىبى زينۋرا مەن تۇڭعىشى امانگەلدىگە كۇتىپ تۇرگان كالىڭ جۇرتشىلىق كايعىلارىنا ورتاق بولىپ، كوڭىلدەرىن ءبىلدىردى. مەن اكىن كەڭشىلىكپەن تورعايدا قوشتاستىم. قابىرىنە جاتقان جەرىڭ تورقا بولسىن،-دەپ ءبىر ۋىس توپىراق سالدىم. سول جولى اعاسى باقتىباي باس بولىپ، جاناشىر ەلدىڭ قاتىسۋىمەن كەڭ اقىننىڭ باسىنا ءزاۋلىم زيرات تۇرعىزدى. ونىڭ ءتورت قۇلاعىنا كەڭشىلىكتىڭ ءوز ولەڭدەرى جازىلدى.

ءيا، بۇل اقىننىڭ عانا مايىتىنە جاراسار، سوعان عانا لايىق ءداستۇر عوي. ىلايىمدا جاقسى ءىس وسىلاي جالعاسىن تابا بەرگەي، مەن وتكەن جىلى قاسىما كەڭشىلىكپەن بىرگە وقىعان ەسەنتاي سارىمساقوۆ پەن توقبەرگەن ابىشەۆتى ەرتىپ، زيرات باسىندا اقىنعا ارناپ قۇران قايىرتتىم. كەڭ اقىننىڭ اناسى ماركۇل انامىز مەنى كورگەندە: «كەڭشىلىكپەن كىشكەنتايىڭنان قۇلىنداي تەبىسىپ، بىرگە ءوسىپ ەدىڭ»، دەپ كوزىنە جاس الىپ ەگىلدى. اقىننىڭ زايىبى زينۋرا ەلگە جىلدا كەلىپ، زيرات باسىنا گۇل قويادى. ول جازدى كۇنى كىشى ۇلى ماعجانىن ەرتىپ كەلدى. قايران ءومىر وسىلاي جالعاسىن تابۋدا.

1989 جىلى كۇزدە ارقالىققا اقىن ءشومىشباي ساريەۆ كومانديروۆكامەن سوقتى. ەكەۋىمىز ءبىراز كۇن بىرگە بولىپ، اڭگىمەمىزدىڭ ارقاۋى كەڭشىلىك اقىنعا قاتىستى بولدى.

ء«ومىر دەگەن ءوڭ مەن تۇستەي وتەردە،

ەركە قىلىق جاسامايدى بەكەرگە،

ساپارى ەكەن كەڭشىلىكتىڭ ەڭ سوڭعى،

ەل-جۇرتىم دەپ الاڭداپ ەد كەتەردە.

ارقالىقتا ولەڭ جازىپ وتىرمىن،

كەڭشىلىكسىز ءوتىپ جاتىر جول بىراق!

17 كىركۇيەك 1989 جىل

ءشومىشباي ساريەۆ» دەپ قول قويىپ، وسى ولەڭىن ماعان كالدىرىپ كەتتى. «جولدا، ءومىر دە» كەڭ اقىنسىز ءوتىپ جاتقانىمەن، ونىڭ ولەڭدەرى ماعان، ولەڭ سۇيەر قالىڭ قاۋىم ماڭگى سەرىك. ۇرپاقتان ۇرپاققا تارار رۋحاني قازىنا بولىپ كورىنەدى. ومىردەن جۇلدىزداي اعىپ وتكەن دارىندى اقىن كەڭشىلىك مىرزابەكوۆ تۋرالى وسى شاعىن ەستەلىكتى جانىمەن، جالىن شارپۋىمەن جازعان ونىڭ ورنەكتى ءوز ولەڭىمەن كومكەرۋدى ءجون كوردىم.

شاشتىم، توگىلدىم، شايقالدىم.

جاستىق بۋى بار «سايتاننىڭ».

بۋى بيلەدى، ۋىن ۇرتتادىم.

ۋىن ۇرتتادىم، ۋىت قايتاردىم.

شاشتىم، توگىلدىم، شايقالدىم.

اشتىم ءوزىمدى، ايقاردىم.

كوڭىل مەسەلىن مىڭ سان قايتاردىم،

ءومىر ەسەبىن شەشتىم دەپ قالاي ايتارمىن.

باسىپ قامشىمدى، بارىممەن بايقالدىم.

كىمدە جوق دەيسىڭ وكسىك وكىنىش.

مۇمكىن كەيىندەر بارماق تىستەرمىن.

مۇمكىن مەن داعى باستى شايقارمىن.

شاشتىم، توگىلدىم، شايقالدىم.

ء“ومىر ءسۇردىم” دەپ ايتارمىن، دەگەن ەكەن ساباز.

ەي، بۇل جالعان عۇمىر اي، دەسەيشى، اقىننىڭ اقىنى عانا ايتا الاتىن ءسوز بۇل!

جۇمات انەسۇلى، جۋرناليست، جازۋشى

Abai.kz