ۇيتقىلى ساۋرىق باتىر بولعان ەكەن،

                                                                      قالماقتى زامانىندا الىپ وتكەن.

                                                                      بالاسى ساۋرىقتىڭ ۇزاق باتىپ،

                                                                      ورتەنىپ قاراقولدا جانىپ وتكەن.

                                                                              (شەجىرە. البان اتا بالالارى كىتابىنان. 2001 جىل).

قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان» كىتابىنىڭ باس كەيىپكەرى ۇزاق باتىردان تاراعان ۇرپاقتار بۇل كۇندە از ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى – ۇزاقتىڭ ابەن دەگەن ۇلىنان تۋعان مۇقامەتجاننىڭ بالاسى قاناتبەك قاريا.

جاسى 70-ءتىڭ بەلورتاسىنا كەلگەن ۇزاقتىڭ شوبەرەسى الماتى وبلىسى رايىمبەك اۋدانى سارىباستاۋ اۋىلىندا تۇرادى. ول كىسى ومىردەن كوپ قيىندىق كورىپ، تالاي اۋىرتپالىقتى باسىنان كەشىرگەن. بالا كەزىندە ۇلكەن اتالارىنان كوپ اڭگىمە ەستىپتى. 1916 جىلعى قارقارا كوتەرىلىسىنەن كەيىن اق پاتشانىڭ جازالاۋشى وتريادى ۇزاق باتىردىڭ بالا-شاعاسىن دا اياماعان. اكەلەرىن قاراقول تۇرمەسىندە ولتىرگەن سوڭ، وتباسىنا دا تىنىشتىق بەرمەپتى. وسىدان كەيىن باتىردىڭ ۇرپاقتارى ۇرىككەن ەلمەن بىرگە شەكارا اسىپ، قىتايعا كەتكەن. كەيىن قايتا ورالعاندا كەڭەس وكىمەتى بايدىڭ تۇقىمى دەپ اباقتىعا دا قاماپ، تەرگەپتى. ودان ارەڭ قۇتىلعاندا اشارلىق كەزىندە قايتادان قىتايعا كەتىپتى. 1959 جىلدارى ۇزاقتىڭ تۇقىمدارىنىڭ ءبىرازى اتامەكەنىنە ورالسا، ءبىرازى قىتايدا قالعان. سول ءبىر الاساپىراننىڭ العاشقى جىلدارىن كوزىمەن كورگەن ۇزاقتىڭ ومان دەگەن بالاسى نەمەرەسى قاناتبەكتى جانىنان تاستاماي كوپ اڭگىمە ايتىپتى.

– كوتەرىلىستەن كەيىن اق پاتشا اسكەرى قالىڭ ەلگە قىرعيداي تيەدى. ولاردىڭ قاھارىنان قورىققان ەل ساي-سالاعا تىعىلىپ، تاۋ-تاستى ساعالاعان. كوپ ەل دۇركىرەپ، قىتايعا اۋعاندا، ءبىزدىڭ اۋىل دا سولارمەن بىرگە كوشىپ، الدىڭعى كوشتى اپارىپ كەلگەن. وندا ءوزىمنىڭ ابەن اتام ءبورىباسىدا وتىرىپ، ەندى كوشەمىز دەگەندە، ون جىلداي بالا كوتەرمەي جۇرگەن شەشەمىزدىڭ اياعى اۋىر بولعاندىقتان كوشپەپتى. ونىڭ ۇستىنە، شەشەمىزدىڭ تول­عاعى كەلىپ، ايعىرجالداعى ەلدەن تەكەستەن كازاكتاردىڭ جازالاۋشى وتريادتىڭ شىق­قانى تۋرالى حابار دا جەتىپتى. ۇيدە انا­مىزدىڭ اماندىعىن تىلەگەن اعايىن-جۇرت جانە اتامنىڭ جامەڭكە بولىستىڭ بالاسى سىدىققا تۇرمىسقا شىققان اپكەسى دە بولىپتى. جازالاۋشى وترياد كەلە جاتقانىن كورگەن ايەلدەر اتاما: «سەن دە باسىڭا ورامال سال، جاعدايدى كورگەندە ايەلدەرگە تيىسپەس» دەسە، وعان اتام كونبەي، «ماعان نە ىستەر؟» دەپ ەش قاۋىپ ويلاماپتى. وترياد كەلە سالا ءۇيدى ءتىنتىپ، استاڭ-كەستەڭىن شىعارىپ، تولعاعى كەلىپ جاتقان شەشەمىزگە تيمەي اتامدى اتىپتى. ۇيدەگى ەتىكشىنى دە اتقان. ول ءبىزدىڭ اۋىلداعى پروراب ەسجاننىڭ اكەسى ەكەن. وق تيگەن ەتىكشى قىرىلداپ-سىرىلداپ، «ويباي، مولدەكە، يمان سالا كەت» دەپ ايعايلاي بەرگەن. اتام جانساۋعالاپ، ءۇي جانىنداعى قوزى كۇركەدە تۇرعان قۇرىم كيىزگە ورانىپ تىعىلعان. جازالاۋشىلار ىستەرىن تىندىرىپ، ەندى اتتانعالى جاتقاندا، ەتىكشى «مولدەكە، مولدەكە، يمان سالا كەت، يمان سالا كەت» دەپ قويماعان سوڭ، اتام: ء«وي، توقتاي تۇرشى، سەن ەمەس، ءوزىمنىڭ جانىم كاپىردەن ارەڭ قالعاندا» دەگەندە، وترياد كومانديرى اتامدى تاۋىپ الىپ، «مىناۋ ءالى ءتىرى جاتىر ەكەن» دەپ التى-جەتى جەردەن نايزالاپ كەتىپتى. قانعا بويالعان اتامدى ايەلدەر جىلاپ-سىقتاپ، تولعاتىپ جاتقان شەشەمىزدىڭ جانىنا جاتقىزادى. شەشەمىز وسى كەزدە امان-ەسەن بوسانىپ، كوپتەن كۇتكەن نارەستەلى بولىپتى. ۇيدە ءوزىمىزدىڭ جاقىن تۋىسقان مۇقامادي قاريانىڭ شەشەسى، سالاماتتىڭ ايەلى بولىپتى. ول شەشەمىز قۋانعانىنان:

– قاينىم، قاينىم، ءسۇيىنشى، كەلىن ۇل تاپتى! – دەگەندە اتام ەسىن جيىپ: ء«سۇيىنشى بولسا، انا مەنىڭ ءمىنىپ جۇرگەن اتىمدى ال. اكەلشى، كورەيىن، وتىرىك پە، شىن با؟ – دەپ باسىن كوتەرەدى. بالانىڭ ۇل ەكەنىنە كوزى جەتكەندە: «ەي، اسەمجاندى شاقىر، اسەمجاندى. قانعا ورانىپ تۋعان اتاڭدى ۇرايىندى مۇزداتپاي باعىپ الىڭدار» دەگەن ءسوزدى ايتىپ ءجۇرىپ كەتكەن. اسەمجان – اتامنىڭ اپكەسى، جامەڭكەنىڭ كەلىنى. اتام سوندا بار بولعانى 37 جاسقا كەلگەن كەزى ەكەن. ۋلاپ-شۋلاپ قالعان بىزدەر اكەم، ەكى شەشەم، اتامنىڭ ەكى قارىنداسى بەسەۋى از كۇننەن كەيىن قىتايعا ءوتىپتى.

ابەن اتامەن بىرگە تۋعان ومان اتام مەنى جاقسى كورەتىن. ەس ءبىلىپ، ەرجەتىپ قالعانىمدا اتىنىڭ ارتىنا مىنگەستىرىپ الىپ: «ساعان ايتار اڭگىمەم بار. سەنىڭ باسىڭ ۇلكەن، تىڭدايسىڭ» دەيتىن. وندا ءبىز قىتايداعى قاراشوقى دەگەن جەرىندە وتىرۋشى ەدىك. بۇل شامامەن 1949 – 1950 جىلدارى. اتامنىڭ سونداعى ايتقانى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەسىمدە. قازىر ويلاسام، اتام سول اڭگىمەسىن كەيىنگى ۇرپاق ءبىلسىن دەگەن نيەتپەن ايتقان-اۋ دەپ ويلايمىن.

«1916 جىلدىڭ كۇزى ەدى. اكەمىز ۇزاق ايدالىپ كەتىپ، قاراقولدا مەرت بولدى. قالىڭ ەل بار جاقسىسىنان ايىرىلىپ، نە ىستەرىن بىلمەي قالعان كەز. ءبىزدىڭ جىل­قىشىلار جىلقىنى سارىجازدىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى توتەنىڭ اسۋىنا سالاتىن. ولار تاماققا كەتكەن. كۇن باتاردا نارىنقول جاقتان ەكى شەرىك كەلىپ، لاۋ دەيدى. لاۋ دەگەنى – وكىمەت ادامىنا باراتىن جەرىنە ات دايىنداپ بەرەتىن جۇمىس. وعان ەشكىم قارسى شىقپايدى. ءبىز ەكى ايعىردى دايىنداپ، مەن لاۋشى بولىپ ىلەستىم. ولار قاراقولدى بەتكە الدى. كۇن سۋىق. تاڭ اتىپ، كۇن شىققاندا قاراقولدىڭ باسىنا ىلىكتىك. ەكى ادامنىڭ ءبىرى كوشەنىڭ باسىندا قالىپ، اتتىڭ ەرتوقىمىن سىپىرىپ الدى دا، ارقانمەن نوقتالاپ بەردى. ەكىنشىسىمەن كوشە بويلاپ كەلە جاتقانىمىزدا، ورتا جولدان بەت الپەتى سارى، كوزى كوك ءبىر ادام مەنى توقتاتتى.

– كىم بولاسىڭ؟ – دەدى.

– ۇزاقتىڭ بالاسىمىن، – دەدىم. ول ءسال توقتاپ تۇردى دا، وتە شىقتى. ەكىنشى شە­رىك­تى كوشەنىڭ اياعىنا تاستاپ، ەكى ايعىردى نوق­تالاپ، كەرى قايتقانمىن. قايتار جولدا الگى جولىققان ادامىم كوك داربازالى ءۇي­دىڭ الدىندا تۇر ەكەن. ونى كورىپ زارەم كەتتى. «نەگە ۇزاقتىڭ بالاسىمىن دەدىم. ەن­دى قۇريتىن بولدىم» دەپ ويىم سان ساققا جۇگىردى.

– ەي جىگىت، بەرى تارت، بەرى، – دەدى كوك داربازاسىن اشىپ. – كىر! – ولگەن جەرىم وسى ەكەن عوي دەپ، قورقا-قورقا ىشكە كىردىم. قورقىنىشتان بۋىن-بۋىنىم قالتىراپ، اتتان ءتۇستىم. ءۇستى باسىم اق قىراۋ، كۇن بولسا سونداي سۋىق.

– قوناقۇيگە ءجۇر، مەن ورىس ەمەس­پىن. ورىس دەپ قورقىپ تۇرسىڭ با؟ ءالحام­دۋليللاح مۇسىلمانمىن، تاتارمىن. استىڭ­داعى اتىڭنان ساۋرىق تاڭبانى كورىپ توقتاتتىم. ساعان ايتار ءبىراز اڭگىمەم بار. اكەڭ ۇزاقتى اتقانىن كوزبەن كورگەنمىن. وندا پاتشانىڭ اسكەرىندە قىزمەت جاساپ، قىزىلداردىڭ جانسىزى ەدىم، – دەگەندە ءۇيدىڭ ەسىگى اشىلىپ، ايەل شىقتى.

 – ۇيگە كىرىڭىز، – دەگەنىنە باتىلىم جەتپەي تۇرىپ قالدىم. مۇرنىما ءدامدى استىڭ ءيسى كەلدى. ايەل ۇستىمدەگى ىشىكتى الىپ، بەتاۋزىمداعى اق قىراۋدى قولىمەن قاقتى.

– قاريا مۇزداپ كەتىپتى، تورگە شىعىڭىز، دەگەن سوڭ امالسىز جوعارى شىقتىم. از ۋاقىتتان سوڭ پىسكەن مانتى كەلدى.

– تاماق ال باتىر ۇزاقتىڭ بالاسى ەكەنسىڭ. سوندىقتان سەنى توقتاتىپ، كەيىنگىلەرگە ايتا ءجۇرسىن دەگەن نيەت قانا مەندە. كوتەرىلىستەن كەيىن قاراقولدىڭ تۇرمەسى تولدى. اق پاتشاعا قارسى شىق­قانداردىڭ ءبارى اباقتىدا. ءبىر كۇنى اباقتىنى ماي قۇيىپ، ورتتەۋ كەرەك دەگەن بۇيرىق بولدى. جانارماي دا دايىندالدى. ءبىر كامەرادا 40-تاي ادام جاتتى. ونى ورتەۋ بۇيرىعى كۇن باتقاننان كەيىن ىسكە اسىرۋ كەرەك بولاتىن. بىراق جاعداي باسقاشا بولىپ، وزگەردى. شام نامازى كەزىندە اباقتىنىڭ ەسىگىن ىشتەگىلەر بۇزىپ، سىرتقا شىققان. ازان-قازان بولعان داۋىستان اتىس بولىپ، كۇزەتشىلەر ولاردى وقتىڭ استىنا الادى. كوبى قىرىلىپ، قاشۋعا مۇرشالارىن كەلتىرمەگەن. قاشقاندار بيىك دۋالعا جارماسقاندا، كوبى وققا ۇشىپتى. اتىس ءبىراز ۋاقىت الدى. كەش بولعاندا اتىس توقتالىپ، اباقتى جاعدايى تارتىپكە كەلدى. ولگەن ادامداردى تەكسەرىپ، تۇگەندەگەندە ۇزاق پەن اۋباكىر جانە تاعى ءبىر ادام جوق بولىپ شىقتى. قاشقانداردى شۇعىل ىزدەستىرۋ ارەكەتى جاسالدى. ۇزاق پەن اۋباكىر اتىس كەزىندە دۋالدان اسىپ قاشقانى انىقتالىپ، ىزدەستىرۋ جۇمىستارىمەن اينالىستىق. قالانى ءتىنتۋ شارالارى ءجۇرىپ، اسكەرلەر جان-جاققا ىزدەۋگە كەتتى. ىزدەستىرۋ جۇمىسى جالعاسىپ جاتقاندا ءبىر سارت: «سىزدەر ىزدەگەن ۇزاق ءبىزدىڭ ۇيدە، ءبىر وكشەسىنە وق ءتيىپتى. جارالى بولعاندىقتان جولداسى اۋباكىر اكەپ تاستاپ، كەتتى. ۇزاق وعان ەلدى اماناتتاپ تاپسىردى. ولمەسەم ارتىڭنان بارامىن دەگەندى ايتتى» دەدى. مۇنى ەستىگەن تۇرمە باستىعى: «الىپ كەلىڭدەر، باتىر، باتىر دەۋشى ەندى كورەلىك ونى» دەپ التى اسكەردى سارتتىڭ ۇيىنە جىبەردى. ءبىز جارالى ۇزاقتى ارباعا وتىرعىزىپ، الىپ كەلدىك.

– سەن كىمسىڭ؟ – دەدى تۇرمە باستىعى.

– مەن ۇزاقپىن!

– سەن ۇزاق بولساڭ، قازاق-قىرعىز قىتايعا قاشتى. جانىڭا مىڭ اسكەر قوسىپ بەرەمىن. قاشقان ەلدى قايتارىپ كەل، – دەدى.

– حاندى قۇداي ۇرسا، قاراسىمەن اتىسادى دەگەن. سۇراپ تۇرعان سەندەر ەلدى قايتارا الماساڭدار، اباقتىدا جاتقان ۇزاق قايدان قايتارادى.

– ولاي بولسا، جانىڭا اسكەر قوسىپ بەرەمىز. جەردىڭ جاعدايىن بىلەسىڭ. ەلدى قايتار، ءوزىڭ امان قالاسىڭ، – دەدى

– جوق، – دەپ ۇزاق كەسىپ ايتتى. تۇرمە باستىعى بۇل ءسوزىن بىرنەشە رەت قايتالاپ، اكەڭدى كوندىرۋگە تىرىستى. بىراق اكەڭ ايتقانىنان قايتپاي، قايسار مىنەز تانىتتى. ۇزاق كونبەگەن سوڭ، بىرىمىزگە ات دەپ بۇيرىق بەردى. بىراق وق تيمەدى. تۇرمە باستىعى اكەڭە جاقىن بارىپ، ناگانىمەن ماڭدايىنان اتتى. اكەڭ ساعىن سىندىرماي ءولدى. ءبىز وسىدان كەيىن جاعدايعا بايلانىستى اسكەري تاپسىرما الىپ، ساقتىق شارامەن جۇردىك. كەشكە قاراي اپاق-ساپاق ۋاقىتتا ۇزاقتى اتقان جەردەن وتكەنىمىزدە ونىڭ ولىگىنەن لاپىلداپ وت جانعانىن كوردىك. قايران قالىپ، «ولىك جانىپ جاتقان با؟» دەپ ويلادىق. بىراق ولىك سول قالپىندا ەكەن. سوندا بارىپ ۇزاقتىڭ تەگىن ادام ەمەستىگىن بىلدىك. اكەڭ اتىلعاننان كەيىن سول جەردە ءۇش كۇن جاتتى. ءۇش كۇننىڭ كەشىندە دە باتىردىڭ ولىگىنەن وت شىعىپ جاتقانىن كوردىك. ءبىز ول وتتىڭ قايدان شىعىپ جاتقانىن بىلمەدىك. ءۇش كۇنىنەن كەيىن قالاداعى ولىكتەردى جيناۋعا بۇيرىق شىقتى. ونىڭ ۇستىنە، ولىكتەر يىستەنىپ كەتكەن ەدى. ولىكتى جيناپ ءجۇرىپ، ۇزاق ولىگىن العانىمىزدا، ول سول قالپىندا جاتىپتى. اياق-قولىنان ۇستاپ ارباعا سالدىق تا، جاردان قۇلاتتىق. اكەڭنىڭ قاسيەتتى ادام ەكەنىن سول كەزدە بىزبەن بىرگە بولعان اسكەرلەر دە كوردى. سودان كەيىن «باتىر قاي جەردە قالدى ەكەن، نەگە وت جاندى؟» دەگەن سۇراق بارىمىزدە بولدى. ارادان از ۋاقىت وتكەندە ولىكتەر تاستالعان جەرگە كەشكە قاراي بارىپ، «باتىردىڭ بەتى اشىلىپ قالمادى ما؟» دەگەن ويمەن ءبىراز ىزدەدىك. سوندا ولىك كومىلگەن جەردىڭ ءبىر شۇڭقىرىنان وتتىڭ لاپىلداپ جانعانىن كورىپ، تاڭعالىستىق. ءيا، اكەڭ بەكەر ادام ەمەس ەكەندىگىن ءبىز سوندا تاعى ۇقتىق.

سول وت 41 كۇن جاندى. سودان كەيىن عانا ءسوندى. مۇنى قاراقولدىڭ ەلى دە كورگەن. وسىنى ساعان ايتايىن دەپ ادەيى توقتاتتىم. مۇنى كەيىنگى ۇرپاعىڭا ايتارسىڭ، ولاردىڭ دا بىلگەنى ءجون. وسى ءۇشىن ءوزىڭدى بوگەدىم. ەندى تاماعىڭدى ءىشىپ ال دا، ايعىرلارىڭدى جەتەكتەپ كەتە بەر، – دەدى. مەن نە دەرىمدى بىلمەدىم. اكەم تۋرالى اڭگىمە ايتقان سول تاتارعا سوندا نەگە ءبىر ايعىردى تاستاپ كەتپەدىم؟ ول ماعان وپا بولدى ما؟ بۇل جاققا كەيىن ءبىر شابدار بايتالمەن كەلدىم. سەن دە وسىنى ۇعىپ ال بالام، – دەپ ومان اتام ءبىراز اڭگىمە ايتقان. وندا مەن جەتى-سەگىز جاستاعى ويىن بالاسىمىن. ومان اتام ول كەزدە شامامەن 40-تىڭ مول ىشىندەگى كەزى. كەيىن ۇزاق اتامدى ۇستاپ بەرگەن ءماتنياز دەگەن ساۋداگەر ۇيعىر ەكەنىن ەل انىقتاعان. ول باتىر اتامنىڭ ۇيىنە تالاي كەلىپ، دامدەس-تۇزداس بولىپتى. ۇزاق تا ونىڭ قاراقولداعى ۇيىنە ءتۇسىپ، ءدام تاتقان جانە سىيلاسقان. اتىس بولعاندا اۋباكىر وكشەسىنە وق تيگەن ۇزاقتى تاستاماي الا قاشىپ، ءبىراز جۇرگەندە: «سەن ەلگە بار. مەن ءتىرى قالسام، ارتىڭنان بارامىن. ولسەم كورەسىڭدەر، مەنى دوس اعايىن سارتتىڭ ۇيىنە اپارىپ تاستا، ءوزىمىز تاماق ءىشىپ جۇرگەن» دەگەن سوڭ، اۋباكىر ۇزاقتى سوندا جەتكىزگەن ەكەن. ۇزاق باتىردى ۇستاپ بەرگەن ءماتنيازدىڭ ساتقىندىعىن بىلگەن قارقارا كوتەرىلىسىنىڭ جىگىتتەرى كەيىن ونى ءولتىرىپتى.

جەكسەن الپارتەگى

Abai.kz