جالعاسى. باسى مىنا جەردەن وقي الاسىزدار. 

     ەندى افريكا ەلدەرىندەگى كەيبىر سوعىستارعا توقتالا كەتەيىك. ورتاشا ەسەپپەن العاندا توقىراۋ كەزەڭىندە افريكا ەلدەرىندە 100 مىڭنان ارتىق كەڭەستىك نۇسقاۋشىلار قىزمەت ەتىپ، ولار اسكەري ۇرىستارعا دا قاتىسىپ وتىرعان. سونىڭ ءبىرى انگولادا بولعان سوعىس. بۇل ەل ۇزاق جىلدار پورتۋگاليانىڭ وتارى بولىپ، 1970 جىلداردىڭ باسىندا عانا ءوز تاۋەلسىزدىگىن العان. ەلدەگى بيلىكتى قولعا الۋعا انگولانىڭ ماركسيستىك پارتياسى (مپلا) مەن ۇلتشىلدار (ۋنيتا) تالاسادى.  1971 جىلى مپلا-نىڭ كوشباسشىسى اگوستينو نەتونىڭ ماقساتىمىز - سوتسياليزم مۇراتتارى دەگەن ۋادەسىن العاننان كەيىن-اق كرەمل ولارعا قارۋ-جاراقتى ءۇيىپ-توگىپ بەرەدى. ءتورت جىلعا سوزىلعان ازاماتتىق سوعىستا ماركسيستەر پارتياسى كسرو-دان 50 مىڭنان ارتىق اۆتومات، 1500 زەڭبىرەك، 100 تانك پەن بروندى ماشينالاردى تەگىن الىپتى. بۇلاردىڭ ۇستىنە مىڭداعان كومانديرلەر، نۇسقاۋشىلار مەن ۇيرەتۋشىلەردىڭ ەڭبەكاقىسى مەن ولاردى ۇستاۋدىڭ شىعىندارىن قوسىڭىز. سوندا قازاقستان سياقتى رەسپۋبليكانىڭ بىرنەشە اۋدانىنىڭ ءبىر جىلدىق بيۋدجەتىنىڭ شىعىندارى ارتىعىمەن شىعا كەلەدى...

            بىراق وسىنشا شىعىننىڭ وزىمەن كسرو انگولادا سوتسياليستىك ەل ورناتا المادى. ۇلتتىق مۇددەنى قولداعان پارتيانى حالىق كوبىرەك قولداپ، ازامات سوعىسى جالعاسا بەردى.

          كرەملدىك كوسەمدەر بۇل ماسەلەنى تۇپكىلىكتى شەشۋدى كوزدەپ 1975 جىلدىڭ جازىندا كەڭەستىك ۇشاقتارمەن كسرو قارۋ-جاراعىمەن مۇزداي بولىپ قارۋلانعان 42 مىڭدىق قارا ءناسىلدى كۋبا اسكەرلەرىن انگولاعا ەنگىزدى. زاير مەن وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسىنىڭ (وار) ينتەرۆەنتسياسىنان انگولانى قورعاۋ دەسە دە بۇل ءبىر مەملەكەتتىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسىپ، ءىس جۇزىندە باسىپ الۋ ەدى. اسكەردىڭ بارلىق كومانديرلەرى كەڭەس وفيتسەرلەرى، ال باس قولباسشى كەيىن كسرو قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بولعان گەنەرال يۋري ماكسيموۆ بولدى. سوندىقتان بۇل كۋبانىڭ ەمەس ءىس جۇزىندە كسرو ينتەرۆەنتسياسى ەدى. ازامات سوعىسىنىڭ ناتيجەسىندە سوتسياليستىك مۇراتتاعى ماركستىك مپلا پارتياسى وكىمەت باسىنا كەلدى. ال كۋبا اسكەرلەرى انگولادان تەك كسرو تاراعان 1991 جىلى عانا شىعارىلدى.

            16 جىلعا سوزىلعان وسى انگولا سوعىسى دا كسرو-نىڭ بيۋدجەتىنە ميللياردتاعان دوللار شىعىن اكەلدى. ايتا كەتەتىن ءجايت، وسىندا سوعىسقان ۇلتشىلدار مەن وار-عا قارۋ-جاراق بەرمەك بولعان اقش پرەزيدەنتى د.فوردتىڭ شەشىمىن سەنات وتكىزبەي تاستاعان ەكەن. قانشا باي ەل بولسا دا ارتىق شىعىننان ولار باس تارتقان.  

             موزامبيكتەگى جاعداي دا ءدال وسى ستسەناريمەن جۇرگىزىلدى. ەلدىڭ استاناسى ماپۋتونى باسىپ العان س.ماشەل باستاعان ماركسشىلدەر الايدا بيلىكتى ۇستاپ تۇرا المادى. سوندىقتان مۇندا دا كەڭەستىك قارۋ-جاراق، اسكەري تەحنيكامەن مۇزداي قارۋلانعان كەڭەس اسكەريلەرىنىڭ باسقارۋىنداعى كۋبا اسكەرلەرى ەنگىزىلىپ، ەلدىڭ ازامات سوعىسىنا ارالاستى.  بىراق مۇنداعى سوعىس ءالى كۇنگە اياقتالماي، جالعاسىپ كەلەدى. ال كەڭەس حالقى 70-ءشى جىلداردىڭ ورتاسىنان 91-ءشى جىلعا دەيىن وسى سوعىستىڭ ميللياردتاعان دوللار شىعىنىن كوتەردى.

          ماركستىك باعىتتى ۇستانۋعا ۋادە بەرگەن پودپولكوۆنيك مەنگيستۋ حايلە ماريام باستاعان ەفيوپياداعى حۋنتانى 70-ءشى جىلداردىڭ اياعىنان 80-ءشى جىلداردىڭ ورتاسىنا دەيىن قولداپ، ميللياردتاعان دوللاردىڭ سوعىس، اسكەري-تەحنيكالىق، ازىق-تۇلىكتىك، مەديتسينالىق، اۋىل شارۋاشىلىق، وقۋ-ءبىلىم، قۇرىلىس جانە ت.ب. كومەكتەرىن جەتكىزىپ تۇردى. مىڭداعان اسكەري جانە ازاماتتىق مامانداردىڭ شىعىندارىنىڭ ءوزى دە ميللياردتاردىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتكەن. سونىڭ ءبارى حۋنتانىڭ كەڭەستىك كازارمالىق سوتسياليستىك جولىن ۇستانامىز دەگەن ۋادەسى ءۇشىن عانا جاسالعان جاردەمدەر. بىراق ءبارىبىر 80-ءشى جىلداردىڭ ورتاسىندا سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ بارىنشا ورىستەۋىنىڭ ناتيجەسىندە ءوز ەلىن قايىرشىلىق حالگە جەتكىزگەن  م.ح.ماريام بيلىگى قۇلاپ، ەفيوپيا كسرو-نىڭ جولىمەن جۇرۋدەن باس تارتتى.

            وسى كۇندەرى اراب الەمىن كەڭەس وداعى قولداماسا يزرايل تۇگەل باسىپ العان بولار ەدى دەگەن تۇرعىدا اڭگىمە تاراتىلادى. كەرىسىنشە ءيزرايلدى الدىمەن كەڭەس وداعى، ودان كەيىن اقش قولداعان سوڭ عانا اراب ەلدەرى ونى جەر بەتىنەن جوق قىلا المادى. يزرايل «التى كۇندىك سوعىستان» كەيىن كسرو-نىڭ مىسىردا تۇپكىلىكتى ورناعانىن ايتادى. شىن مانىندە كسرو مىسىردا ابدەل ناسىر بيلىك قۇرعان جىلدارى عانا بولعان ەدى.  يسترەبيتەلدى اۆياتسيالىق ديۆيزيا دا وسىندا قونىستانىپ، مىسىر اسپانىن كۇزەتكەن. 1960-70 جىلدار ارالىعىندا ومىرگە كەلگەن اسۋان پلوتيناسى دا سول كەزدە سالىندى. ەكونوميكانىڭ بارلىق سالاسىنداعى كەڭەستىك كومەك ۇلكەن بولعانىمەن ونىڭ تيىمدىلىگى جوعارى بولمادى. مىسىردىڭ ءوز ەكونوميكاسى بۇل جىلداردا دامۋدىڭ ورنىنا كەڭەستىك بۇعاۋعا بەلشەدەن باتا بەردى. ال ا.ناسىر ولگەن 1970-ءشى جىلداردان باستاپ ونىڭ ورنىنا تۇرعان ءانۋار سادات ەلدى كەدەيشىلىككە ۇشىراتقان كسرو-نىڭ سوتسياليستىك جولىنان بويىن بىردەن اۋلاق سالىپ، اقش-تىڭ دامۋ جولىنا بەت الىپ كەتتى.  ۇزاماي 50-ءشى جىلداردىڭ ورتاسىنان بەرى مىسىردا تۇرعان كسرو اسكەري كۇشتەرى مەن «ماماندارى» ەش ناتيجەگە قول جەتكىزبەي شىعارىلدى.

           اراب الەمىندەگى كسرو-نىڭ سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى سيريا بولدى. ەلدى 1963 جىلدان بەرى كەڭەستىك قۇرىلىسقا باعدار العان ارابتىڭ سوتسياليستىك ورلەۋ پارتياسى (بااس) باسقارىپ كەلەدى. سيريانىڭ بيلىگىندە وتىز جىل وتىرعان پرەزيدەنت حافيز اسادتىڭ تۇسىندا بۇل ەل كەڭەس وداعىنىڭ 16-شى رەسپۋبليكاسىنداي بولدى. كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا كسرو مۇندا 19 ملرد. دوللاردىڭ ەكونوميكالىق كومەكتەرى جانە قارۋ-جاراعى مەن اسكەري تەحنيكالارىن تەگىن بەرگەن. تەك 1992 جىلعى دەرەككە قاراعاندا كەڭەستىك ءتورت مىڭنان ارتىق اسكەري كونتينگەنت تۇراقتى تۇردە قونىستانعان. قازىر ولار رەسەي تۋىنىڭ استىندا ءالى دە تۇرىپ جاتقانىن بىلەمىز.

           يراك پەن نيكاراگۋاعا دا وسىنداي ادىستەرمەن كومەكتەر جەتكىزىلدى. اۋعانستانداعى جاعداي تۋرالى بۇرىنعى ماقالامىزدا ايتقاندىقتان ونى قازىر قايتالامادىق.

  ء        بىر قىزىعى «وتان بۇيرىعىمەن» وسىنداي قاندى قىرعىندارعا قاتىسقان كەڭەستىك اسكەريلەر مەن ماماندارعا ەشكىم دە ەشقانداي  جەڭىلدىكتەر بەرىپ، قولداعان ەمەس. كرەملدەگى قاسقالاردىڭ بۇيرىعىمەن ءوز وتانىنا زياننان باسقا پايداسى جوق تروپيكالىق ەلدەردىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، اۋرۋلارىنا ۇشىراپ، زارداپ شەككەن، كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى مۇگەدەك بولىپ قالعان جاندار ەشقانداي جاقسىلىق كورمەي ومىردەن ءوتتى. ولاردىڭ اراسىندا ءبىرلى-جارىم قازاقتار دا كەزدەسىپ قالادى. بىلتىر قىزىلوردادا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان سونداي ادامداردىڭ ءبىرى تۋرالى ارىپتەسىمىز ەرجان بايتىلەس «ەگەمەنگە» جازدى. («ەق»، «ۆەتنام سوعىسىنا قاتىسقان قازاق»، 23.06.2014 جىل). ال وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ماقتاارال اۋدانىنان كامبودجاعا ماقتا ەگۋگە كومەككە بارعان ءبىر توپ جەرلەستەرىمىزدىڭ پول پوت جەندەتتەرىنىڭ قولىنان قازا تاپقاندىعى تۋرالى ءوزىمىز جازدىق. («ەق»، «وسىنداي دا وقيعا بولعان...»، 26.09.07 جىل»). ارتىنان ناق وسى وقيعا تۋرالى تاريحشى ق.توقسانباەۆ تا جازدى. ونداي وقيعالار، بەيبىت زامانداعى سوعىسقا قاتىسقاندار ءالى دە بولۋى مۇمكىن. اسكەردەن كەتەرىندە كەيبىرەۋلەرىنە «بۇل اسكەري قۇپياعا جاتادى، ەشكىمگە ايتۋشى بولما» دەگەن قولحات الىپ، قورقىتىپ تاستاعاندار دا بولادى. سوندىقتان وندايلاردىڭ كوبى امان كەلگەنىن باسىنا ساۋعا تۇتىپ، ءۇن-ءتۇنسىز جۇرە دە بەرگەن... 

             رەسەيدە دەموكراتيالىق مۇراتتاردى بەرىك ۇستانعان بوريس ەلتسين پرەزيدەنت بولعان 1995 جىلدىڭ 12 قاڭتارىندا جۇرتشىلىقتىڭ قالاۋىمەن  الجير، انگولا، اۋعانستان، بانگلادەش، ۆەتنام، لاوس، ليۆان، كامبودجا، سيريا، موزامبيك، ەفيوپيا جانە يەمەن ەلدەرىندە بولىپ، سونداعى ازامات سوعىستارىنا قاتىسقان اسكەريلەر مەن نۇسقاۋشىلاردىڭ بارىنە «سوعىس ارداگەرى» دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىلىپ، ولار ءتيىستى جەڭىلدىكتەرگە قول جەتكىزدى.

                                                          توبىقتاي ءتۇيىن...

         ء وز حالقىن ازىق-تۇلىكپەن، تۇتىنۋ تاۋارلارىمەن، ءدارى-دارمەكپەن، ساپالى كيىمدەرمەن، ءمىنسىز قىزمەتتەرمەن تولىق قامتاماسىز ەتە الماي جاتقان كسرو-عا وسىنشا سوعىستىڭ، وسىنشا شىعىننىڭ كەرەگى بار ما ەدى؟ دۇنيەنىڭ ءبارى دەفيتسيت بولىپ، ساۋدا سالاسىندا تانىس-بىلىستەرىڭ بولماسا كۇندەلىكتى ءشايدى قويۋىراق ءىشۋدىڭ ءوزى مۇڭ بولىپ جاتقاندا بىرەۋگە بالەنباي ميلليارد دوللاردىڭ كومەگىن جاساۋ نەمىزدى العان ەدى؟  

             ەگەر تاۋەلسىزدىگىن العان كەيبىر ەلدەردەگى دەموكراتيالىق قوزعالىستاردى قولداعىسى كەلسە اقش-تىڭ بايلىعى ەمىن-ەركىن جەتىپ، ءتىپتى ارتىلىپ تۇرعان شىلقىعان باي-تىن. ال ءبىزدىڭ ونىمەن جارىسىپ الەمنىڭ جارتىسىنا ءوزىمىزدىڭ سوتسياليستىك قۇرىلىسىمىزدى تاراتامىز دەۋىمىزدىڭ ءوزى «اتتىمەن جارىسامىن دەپ جاياۋدىڭ تاڭى ايىرىلىپتى» دەگەنگە ساي كەلەدى ەمەس پە؟ ەكونوميكا جوق، جالعىز-اق قارۋمەن جايقاعانىمىزعا نەسىنە ءماز بولدىق ەكەن. قارۋ-جاراقتى، ونىڭ ىشىندە جاپپاي قىرىپ-جويعىش زىمىرانداردى ەشكىم جەمەيدى عوي. 

               دىنگە قاتتى باس ۇرعان، اۋىزدارىن اللاسىز اشپايتىن داستۇرلەرى وتە تەرەڭگە كەتكەن مۇسىلمان ەلدەرىنە بارىپ: ء«بىز قۇدايدى جوققا شىعاراتىن اتەيستەرمىز، جولىمىز سوتسياليزم، بىزگە ەرىڭدەر» دەگەندى بيلىك باسىنداعى استىنداعى تاعى ءۇشىن قورقاتىن از عانا ادامدار قولداۋى مۇمكىن، ال قالىڭ حالىق مىڭ جىلدا شىن نيەتىمەن قولدار ما؟ ەشقاشان قولدامايدى، سوندىقتان كسرو-نىڭ ىقپالى ازايعان ساتتە-اق ولاردىڭ ءبارى سوتسياليزم جولىنان جالت بەردى.

                 ايتا كەتەتىن جايت، كسرو-نىڭ قۇرعانىنىڭ ءوزى كلاسسيكالىق ۇلگىدەگى سوتسياليزم ەمەس، نومەنكلاتۋرالىق-بيۋروكراتيالىق كازارمالىق سوتسياليزم دەگەن ەرەكشە جۇيە ەكەن. ول تەك كۇشپەن ەنگىزىلىپ، توقپاقپەن عانا باسقارىلىپ تۇردى. كەڭەس وداعى ليبەراليزمگە ەسىك اشقاندا ودان شىعىس ەۋروپاداعى تۋىس، باۋىر، ءبىر مۇراتتاعى، ءبىر ماقساتتاعى ەلدەرمىز دەگەن پولشا، چەحوسلوۆاكيا، ۆەنگريا، بولگاريا ت.ب. باسقالارىنىڭ ءوزى تۇرا قاشتى.

                  كسرو-نىڭ وسىنداي كەلەڭسىز ۇلگىسىنەن باسقالار باس تارتىپ، ءوز ەلىن دامىتىپ، ءوز حالقىنىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋدى عانا ويلاسا عوي دەپ ويلايسىڭ كەيدە. اسىرەسە، كورشى ەلدەردىڭ سونى ەسكەرگەنى ءجون-اۋ. كسرو-نىڭ قىلىعىنان  اۋزى كۇيمەيتىندەرگە تاڭ قالاسىڭ... ءتۇرلى ەلدەردە بولىپ جاتاتىن ازاماتتىق سوعىستاردى توقتاتۋ، ىشكى كيكىلجىڭدەردى رەتتەۋ، ارااعايىندىق قىزمەت كورسەتۋ حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ جۇمىسى ەمەس پە؟ وسىنى تۇسىنبەي قارا كۇشپەن ارالاسقىسى كەلەتىندەردىڭ قاۋپى زور. قازىر ەسىكتە ءححى عاسىر تۇر ەمەس پە، قاندى قاساپتاردىڭ جويىلاتىن كەزى بولدى عوي. ەكونوميكالىق كومەك كورسەتۋلەر دە بۇۇ، ەقىۇ سياقتى حالىقارالىق ۇيىمدار شەڭبەرىندە بولىپ، ونىڭ قىزمەتتەرىنىڭ الدىندا ەسەپتى بولۋى كەرەك ەكەندىگى بەسەنەدەن بەلگىلى. ايتپەسە، الىنە قاراماي بىرەۋگە «كومەك بەرگىشتەر» دە كوبەيىپ بارا جاتىر...

سوڭى.

جاقسىباي سامرات

Abai.kz