بۇل جاعداي قازاقى قايماعى بۇزىلماعان ءوڭىر - قىزىلوردا وبلىسىندا ورىن الىپ وتىر. وسى كەزگە دەيىن قازاعى از ايماقتاردا قازاقتار قورلانىپ جاتسا، «سازايىن بەرەتىن رۋحتى قازاقتار از ايماق قوي، ايتپەسە قىزىلوردادا نەمەسە ماڭعىستاۋدا بولسىنشى، سىباعاسىن الار ەدى» دەپ ءوز-ءوزىمىزدى جۇباتقان بولىپ جۇردىك. ەلدىڭ 99 پايىزىن قازاقتار قۇرايتىن قىزىلوردا وڭىرىندە شەتەلدىكتەردىڭ باس كوتەرە باستاۋى دابىل قاعىلعاندىعىن، شىدامنىڭ قىزىل سىزىقتان اسقاندىعىن كورسەتەدى. استامشىلدىقتىڭ شەگىنەن اسقان وقيعاعا كەلەر بولساق، سىر وڭىرىندەگى مۇنايىمىزدى ءوز قولىمىزبەن قىتايلىقتارعا قازىپ اپەرىپ، ونى تاسىپ اكەتۋىنە دەيىن كومەكتەسكەن قازاق جۇمىسشىلارىن اقىسىنان ايىرىپ، الداپ سوعۋىندا. بۇل قورلىقتى ىستەپ وتىرعان قىتايلىقتاردىڭ باسقارۋىنداعى «قازگەرمۇناي» بىرلەسكەن كاسىپورنى.

ال «سنپس-اي-دان مۇناي» كومپانياسى تاسبوگەتتەن 3 شاقىرىم جەرگە مۇناي قالدىقتارىن توگىپ جاتقانى جەرىنەن ۇستالدى. قىزىلوردا وبلىسىندا تۋريستىك ۆيزامەن جۇرگەن قىتايلىق ازاماتتاردىڭ مۇنايىمىزعا بارلاۋ جاساپ جۇرگەن جەرىنەن قانشاما رەت ۇستالدى. اتا-بابامىز قالدىرعان مۇراسى-قازبا بايلىقتارىمىزدى تارتىپ الىپ، جانىمىزبەن، قانىمىزبەن قورعاعان جەرىمىزدى لاستاۋىمەن قوسا جانىمىزعا باتاتىنى ۇلتىمىزدىڭ ۇياسىن دا لاستاۋعا، قىزدارىمىزعا اۋىز سالۋى بولىپ تۇر. بۇل جاعدايلار تەك كورگەندەرىمىز، ال كوزگە كورسەتپەي ىستەپ جاتقان شارۋالارى قانداي بولار ەكەن.

بۇل جاعداي قازاقى قايماعى بۇزىلماعان ءوڭىر - قىزىلوردا وبلىسىندا ورىن الىپ وتىر. وسى كەزگە دەيىن قازاعى از ايماقتاردا قازاقتار قورلانىپ جاتسا، «سازايىن بەرەتىن رۋحتى قازاقتار از ايماق قوي، ايتپەسە قىزىلوردادا نەمەسە ماڭعىستاۋدا بولسىنشى، سىباعاسىن الار ەدى» دەپ ءوز-ءوزىمىزدى جۇباتقان بولىپ جۇردىك. ەلدىڭ 99 پايىزىن قازاقتار قۇرايتىن قىزىلوردا وڭىرىندە شەتەلدىكتەردىڭ باس كوتەرە باستاۋى دابىل قاعىلعاندىعىن، شىدامنىڭ قىزىل سىزىقتان اسقاندىعىن كورسەتەدى. استامشىلدىقتىڭ شەگىنەن اسقان وقيعاعا كەلەر بولساق، سىر وڭىرىندەگى مۇنايىمىزدى ءوز قولىمىزبەن قىتايلىقتارعا قازىپ اپەرىپ، ونى تاسىپ اكەتۋىنە دەيىن كومەكتەسكەن قازاق جۇمىسشىلارىن اقىسىنان ايىرىپ، الداپ سوعۋىندا. بۇل قورلىقتى ىستەپ وتىرعان قىتايلىقتاردىڭ باسقارۋىنداعى «قازگەرمۇناي» بىرلەسكەن كاسىپورنى.

ال «سنپس-اي-دان مۇناي» كومپانياسى تاسبوگەتتەن 3 شاقىرىم جەرگە مۇناي قالدىقتارىن توگىپ جاتقانى جەرىنەن ۇستالدى. قىزىلوردا وبلىسىندا تۋريستىك ۆيزامەن جۇرگەن قىتايلىق ازاماتتاردىڭ مۇنايىمىزعا بارلاۋ جاساپ جۇرگەن جەرىنەن قانشاما رەت ۇستالدى. اتا-بابامىز قالدىرعان مۇراسى-قازبا بايلىقتارىمىزدى تارتىپ الىپ، جانىمىزبەن، قانىمىزبەن قورعاعان جەرىمىزدى لاستاۋىمەن قوسا جانىمىزعا باتاتىنى ۇلتىمىزدىڭ ۇياسىن دا لاستاۋعا، قىزدارىمىزعا اۋىز سالۋى بولىپ تۇر. بۇل جاعدايلار تەك كورگەندەرىمىز، ال كوزگە كورسەتپەي ىستەپ جاتقان شارۋالارى قانداي بولار ەكەن.

ءبىر تاڭقالارلىعى، كوكەيدە شەتەلدىك كومپانيالارعا قاتىستى ۇكىمەتتىڭ قاۋلىلارى، قارجى داعدارىسى كەزىندە جۇمىسشىلاردى قىسقارتپاۋعا بايلانىستى مەموراندۋمدار، قىسقاسى قازاقستاننىڭ نورماتيۆتىك اكتىلەرى «قازگەرمۇناي» بك» ءۇشىن ارنالماعان با دەگەن سۇراق تۋىندايدى. سەبەبى زاڭىمىزدى قانشا جەردەن بۇزىپ جاتسا دا ءبىر رەت وسى قىتايلىق كومپانيالارعا قاتاڭ شارا قولدانعانىن ەستىگەن نە وقىعان ەمەسپىن. سونداي-اق قىتايلىق كومپانيالاردىڭ سىر وڭىرىندەگى قوقان-لوققىلارى تۋرالى نەگە بىردە ءبىر بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ اۋزىنا ىلىكپەيدى؟ مەنىڭ ويىمشا جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارى دا باق-تا قۋ باستىڭ قۇلقىنىن عانا ويلاپ، اۋزىن قىتايدىڭ قارجىسىنا تولتىرىپ العاندار ما دەگەن كۇدىك كەلەدى.

بۇل كومپانيادان كوپتەگەن جەرگىلىكتى فيرمالار ءتيىستى جۇمىسى مەن اقىسىن الا الماعاندىقتان جۇمىسشىلاردىڭ ەڭبەكاقىسىن بىرنەشە ايعا كەشىكتىرە باستادى. قىتايلىق كومپانيالاردان تەك ءوز جۇمىسشىلارى عانا ەمەس ەندى وعان ءبىر توپ: «قىران» جشس، «نۇرپرومستروي» جشس، «تەحنوتەك» جشس، ت.ب. كوپتەگەن جەرگىلىكتى فيرمالار زارداپ شەگە باستادى.  «قازگەرمۇناي» بك-نا تەك قانا «قىران» جشس-ءنىڭ ءوزى 2010 جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىندا 130  مىڭ توننادان اسا مۇنايىن تاسىپ، ياعني 270 ملن. تەڭگەنىڭ قىزمەتىن كورسەتسە دە اقىسىن الا الماي وتىر. ال «قىران» جشس قىزىلوردا وبلىسىنداعى بەتكەتۇتار كوپسالالى ءىرى كاسىپورىن بولىپ تابىلادى. جەرگىلىكتى ازاماتتاردىڭ كۇش-قۋاتىمەن قۇرىلعان بۇل كاسىپورىن وبلىستاعى كوپتەگەن وتباسىلاردىڭ ناپاقا تاۋىپ جۇرگەن جۇمىس كوزى. 2002 جىلدان بەرى «قازگەرمۇناي» بك - مەن بىرگە ورتاق جۇمىستار اتقارىپ كەلدى. كەلىسىم شارتتارعا سايكەس بارلىق جۇكتەلگەن مىندەتتەردى ۋاقىتقا ساي، ساپالى اتقارعان. الايدا 2009 جىلدىڭ مامىر ايىندا «قازگەرمۇناي» بك» باسشىلىعىنا ليۋ چجي اتتى قىتايلىق ازامات باس ديرەكتور بولىپ كەلگەلى، تۇراقتى جاعداي كۇرت وزگەرگەن. كەلىسىم شارتتاعى كوزدەلگەن كەلىسىمدەر قاساقانا قولدان بۇزىلىپ، اتقارىلعان جۇمىستاردىڭ اقىسىن كەشىكتىرۋ، ورىندالعان جۇمىستاردى قابىلداماۋ، ءتيىستى اكتىلەرگە قول قويماۋ سياقتى ورەسكەلدىكتەرگە جول بەرىپ وتىرعان.

كومپانيا باسشىلىعىنا ليۋ چجي تاعايىندالعالى، ءاربىر ازامات­تىڭ وتباسىلىق، ماتەريالدىق جاعدايى، بيلىكپەن قارىم-قاتىناسى، بيلىك باسشىلارىمەن بايلانىسى، بيلىكتىڭ ساياساتىنا كوزقاراسى تۋرالى اقپاراتتاردى جيناقتاعان. وسى اقپاراتتارعا سايكەس كەيبىر ازاماتتاردى وزىنە «قىزمەت» ەتۋگە شاقىرادى. جوعارى ەڭبەكاقى، ماتەريالدىق كومەكتەر ۇسىنىلعان. ناتيجەسىندە كوپتەگەن «اشىقاۋىزداردى» وزىنە تارتىپ الادى. قالعاندارىنا اشىق تۇردە «جوعارىداعىلاردىڭ بارىمەن بايلانىسىم بار، ماعان ەشتەڭە ىستەي المايسىڭدار» دەگەن سياقتى پسيحولوگيالىق قىسىمدار جاساعان. سونداي-اق ليۋ چجي مىرزانىڭ قىتايدىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ورگانىنىڭ مايور شەنىندەگى قىزمەتكەرى ەكەندىگى جونىندە اقپار دا كەلىپ ءتۇستى. باس وفيسىندە ورنالاسقان اقپاراتتىق الىپ قۇرىلعىلار مەن جەرسەرىكتىك انتەننالارعا تەك قانا قىتايدان كەلگەن ارنايى ماماندار عانا جىبەرىلەدى ەكەن. ال ونىڭ تەلەديدار كورۋگە ارنالماعانى كورىنىپ-اق تۇر. سونداي-اق جۇيەلى تۇردە قىتاي مادەنيەتىن، ساياساتىن ناسيحاتتاۋدى قولعا الىپتى. قازىر مىناداي اڭگىمە كەڭ تاراپ كەتىپتى، «ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ءبىرىنشى عاسىردا قىتايدىڭ ەكى سۇلۋ قىزى قازاقتارعا ۇزاتىلعان. ولاردان كوپ-كوپ ۇرپاقتار تارادى. دەمەك، ءبىز تۋىستارمىز» دەپ سانامىزعا قىتايدى تۋىسقان ەتىپ ءسىڭىرۋ باستالىپتى. بۇل پىكىردىڭ قايدان شىققانىن سەزىپ وتىرعان بولارسىز. قىزىلوردالىق ناعىز قازاقى رۋحتى جاستاردى قىتايلاندىرۋ ءۇشىن جاپپاي قىتايعا وقۋعا جىبەرۋدى جولعا قويىپتى. ءتىپتى قازاق-قىتاي ينستيتۋتى دەگەندى ەستىگەنىڭىز بار ما؟ ال ول ينستيتۋت قىزىلوردا قالاسى ميچۋرين تۇيىعى، 1 ا مەكەن جايىندا ورنالاسقان. قىزىلورداداعى بۇل جاعدايدى ەشكىمگە ەستىرمەي، بىلدىرمەي، اياعىنىڭ سىبدىرىن شىعارماي قازاقتىڭ تورىنە قىتايلىقتار شىعىپ كەلەدى دەپ باعالايمىن.

قىزىلورداداعى قىتايلىق كومپانيالاردىڭ جۇگەنسىز كەتۋى جەرىمىزدە زاڭسىز قىتايلىق ميگرانتتاردىڭ كەلۋىنە جول اشۋدا. وعان سول كومپانيانىڭ اسحاناسىندا، ت.ب. جەرىندە جۇمىس ىستەپ جاتقان قىتايلىق جۇمىسشىلار دالەل بولادى. وسىنداي باسىنۋشىلىقپەن بەتبە-بەت كەلىپ وتىرعان جۇمىسشىلار جەرگىلىكتى بولعانىمەن، قۇقىعىن قورعاۋعا قاۋقارسىز. ەتكەن ەڭبەكتىڭ وتەمىنەن بىرنەشە اي قاعىلعان سوڭ، اشۋ-ىزاعا بۋلىعىپ وتىر. وسى كەزگە دەيىن قىزىلوردا وبلىسىندا شەتەلدىك ازاماتتار مەن جەرگىلىكتى ازاماتتار اراسىندا قاقتىعىستار ورىن الماپتى. ەندى بۇل جاعداي ارالارىنا سىزات تۇسىرۋگە دەيىن اپاراتىن سىڭاي بايقالادى. جاڭا وقۋ جىلىنىڭ الدىندا ادەتتە قاربالاسىپ جاتاتىن ەل بيىل ۋاقىت وزدىرۋعا ءماجبۇر. سوندىقتان تىعىرىققا تىرەلگەن جەرگىلىكتى ازاماتتاردىڭ مۇڭىنا قۇلاق اسىپ، مۇمكىندىگىنشە قاقتىعىستىڭ الدىن العان ءجون بولادى دەپ ەسەپتەيمىز.

اسىلبەك بايجان

"جاس قازاق ءۇنى" گازەتى