نەسىپبەك ايتۇلى. قۇلانايان قۇلمامبەت
(پوەما)
ء ى
داڭقىمەن قاشىقتى دا جاقىن ەتكەن،
ومىردەن نە ءبىر جۇيرىك اقىن وتكەن.
جىر توگىپ كومەيىنەن بۇلبۇل قۇستاي،
شارلاعان شارتاراپتى اتى جەتكەن.
سىيا الماي بۇل جالعاننىڭ شەڭبەرىنە،
اقىرى ورىن تەپكەن اقىرەتتەن.
قۇلمامبەت قۇلانايان سونىڭ ءبىرى –
ءۇزىلىپ ورتا جولدا قاپى كەتكەن.
ەسكە الىپ ارتتا قالعان باياعى ءىستى،
شولادى كوز جىبەرسەك وي الىستى.
ءتاڭىرى جاق بەرگەنمەن باق بەرمەگەن،
تاعدىرى قۇلمامبەتتىڭ ايانىشتى.
باۋراعان توپتى جەردە تىلمەن كوپتى،
بار قازاق تانىپ-بىلگەن قۇلمامبەتتى.
اسەتتەي الاسۇرىپ ولەرىندە،
ايتارىن تۇگەل ايتىپ ۇلگەرمەپتى.
جالعىز قىز كىندىگىنەن – ارزىحانى،
بايقۇستىڭ ماڭدايىنا ۇل بەرمەپتى.
كەگەنگە شىمكەنتتەن كەلە جاتىپ،
كەنەتتەن كوكىرەگىن مۇڭ كەرنەپتى.
ءتۇس كورىپ قاستەككە كەپ قونعان كۇنى،
جالعاننىڭ ايقىن بوپتى جالعاندىعى.
اكەسى ايان بەرىپ بىلىنىپتى،
ءۇش كۇندىك عۇمىرىنىڭ قالعاندىعى.
تاعدىرى تاسقىن سۋداي ءۇيىرىپتى،
قۇلمامبەت قاتتى شوشىپ كۇيىنىپتى.
نىشانى كورگەن ءتۇستىڭ اۋماي كەلىپ،
تۇرگەننەن توپىراعى بۇيىرىپتى.
قوشتاسىپ وتەرىندە ەل-جۇرتىمەن،
كوزىنەن قاندى جاسى قۇيىلىپتى.
جەتە الماي تۋعان جەرگە، جالعىز قىزعا،
ەرىكسىز كورگە باسى ءيىلىپتى.
حابارىن ەستىگەندەر تۇرگەندەگى
ۇيىنە الىبەكتىڭ جيىلىپتى.
قويا ما الدى-ارتىڭدى ويلانعانشا،
سۇم اجال قۋىپ جەتەر قايدان بولسا.
ءبىر جۇرگەن جاقسىلارعا سالەم ايتىپ،
سايراپتى قىزىل ءتىلى بايلانعانشا.
نە كۇتىپ تۇرعاندىعىن كىم ءبىلىپتى،
دۇنيە ارتىنا بىر اينالعانشا.
داريعا، بولجاعان عوي شىن اقىندار،
بارلىعىن كۇنى بۇرىن پايعامبارشا.
مارقۇمدى توپىراق تارتىپ ەلگە كەلگەن،
ەل-جۇرتى جىلاپ-سىقتاپ جەرگە بەرگەن.
ۇزىلگەن التىن ءجىبىن عۇمىرىنىڭ،
ولەڭمەن قايران اقىن جالعاپ ولگەن.
ءومىردىڭ ايدىنىندا ەركىن ءجۇزىپ،
كورىپتى قۇلمامبەت تە سانسىز قىزىق.
كيىلگەن سول قولىنىڭ ساۋساعىنا،
كومىلگەن بىرگە وزىمەن التىن جۇزىك.
سىيلاعان قۇلمامبەتكە جۇزىكتى كىم،
ايتايىن تەرەڭدەگى ءسۇزىپ ءتۇبىن.
باس قوسىپ اس پەن تويدا قازاق-قىرعىز،
وتكىزگەن تالاي-تالاي قىزىق كۇنىن.
ەجەلدەن قازاق كورشى قىرعىزبەنەن،
تۋىستاي ءبىرىن-ءبىرى كۇندە ىزدەگەن.
قۇلمامبەت ىستىقكولدە ايتىسىپتى،
قالامقاس دەگەن اقىن ءبىر قىزبەنەن.
ايتىستا ولەڭ شالقىپ توگىلىپتى،
قولتىعى ساڭلاقتاردىڭ سوگىلىپتى.
بولسا دا سونشا جۇيرىك، سوزگە شەبەر،
قالامقاس قۇلمامبەتتەن جەڭىلىپتى.
شىرىمەس التىن جۇزىك جالعاندا ەندى –
ايگىلى سول ايتىستان قالعان بەلگى.
جاقسىنىڭ باسقان ءىزى جوعالمايدى،
اسسا دا ءومىر كوشى بەلدەن-بەلدى.
قارا جەر ءبۇتىن تۇرسا، اسپان امان،
ادامدى قۇداي قايدا باستاماعان.
كوزىندەي قالامقاستىڭ سول جۇزىكتى،
ولگەنشە ساۋساعىنان تاستاماعان.
جاستىقتا كوڭىل كولدەي تاسىپ-تولدى،
قۇلمامبەت تالاي جەرگە كوشىپ-قوندى.
اركىمنىڭ ىشكى سىرى وزىنە ايان،
كىم ءبىلسىن قالامقاسقا عاشىق بولدى.
ۇستارا بىردەي بولماس باكىمەنەن،
ءار نارسە كەلەدى ءوزى ساتىمەنەن.
سول جولى تانىسىپتى دەپ ايتادى،
قوساعى قىرعىز قىزى – باپىمەنەن.
سابىلىپ سان جىلداردىڭ سارساڭىندا،
ەل باتتى سودان بەرى قانشا مۇڭعا.
قابىرى بەلگىسىز بوپ قالار ما ەدى،
بولماسا التىن جۇزىك ساۋساعىندا.
تەرەڭگە ۇڭىلمەگەن نە بىلەدى،
ولەڭدەي ءومىر، شىركىن، ورىلەدى.
قايتا اشىپ، جاتقان جەرىن انىقتاعان،
جىگىتەك دەگەن كىسى كورىنەدى.
جاقسىلىق كەتكەن ەمەس ءتۇبى تەككە،
اللانىڭ نۇرى جاۋسىن جىگىتەككە.
بولماسا ارت جاعىڭدا ءبىر جوقتاۋشى،
كوپ نارسە كەلەشەكتەن ءۇمىت ەتپە.
پەندەنى سالعان تالاي ازابىنا،
تاڭقالام بۇل تاعدىردىڭ عاجابىنا.
قورعايدى سول جۇزىگى قۇلمامبەتتى،
تۇسىرمەي قيامەتتىڭ توزاعىنا...
اشپاعان قۇپياسىن ەلگە بىردەن،
جۇرەگىن عاشىقتاردىڭ شەر كەمىرگەن.
كەيىندە ەستاي اقىن ءدال وسىلاي،
حورلاننىڭ جۇزىگىمەن كورگە كىرگەن.
وتكەننىڭ سايراپ جاتار ءىزى،مىنە،
تاتىمسىز تىرشىلىكتىڭ قىزىعى نە؟
ارۋاعى اقىنداردىڭ ماڭگى رازى،
حورلان مەن قالامقاستىڭ جۇزىگىنە!..
ء ىى
باياعى جۇتقان ۋاقىت قۇلمامبەتتى،
جۇگىرىپ بىزدەرگە دە جىلدام جەتتى.
بۇگىنگى كورگەن ادام ەرتەڭ ەلەس،
كەزەكپەن كىمدەر كەتىپ، كىم كەلمەپتى.
اقىلى دارياداي داناعا تەڭ،
جان ەكەن جاراتىلعان الابوتەن.
قوي كوزى قىسىڭقىلاۋ، سارعىش كەلگەن،
جالتىر باس، سيدا بويلى ادام ەكەن.
تۇرا ما توسكە ورلەمەي اسقان دارىن،
قوندىرعان زەردەسىنە جاستان ءبارىن.
اي بويى تاپجىلماستان جىرلايدى ەكەن،
«مىڭ ءبىر ءتۇن»، «كورۇعىلى» داستاندارىن.
ءتىل ءبىتىپ دومبىراسى قاعىپ قالسا،
سايراپتى ءان مەن كۇيدى توگىپ قانشا.
سىرتىلداپ ساۋساقتارى پەرنە بويلاپ،
تارتىپتى باقايىمەن شابىتتانسا.
قۇلمامبەت قارا ولەڭنىڭ اقتاڭگەرى –
قۇيعىتىپ وڭدى-سولدى سوققان جەلى.
يمانىن ماڭگى-باقي جولداس قىلىپ،
مارقۇمنىڭ جارىق بولسىن جاتقان جەرى.
وشپەستەي ءىزىن ارتقا قالدىراتىن،
جاقسىلار شىعارادى ەلدىڭ اتىن.
«داستانىن «كورۇعلى» قۇلمامبەتتەن
ۇيرەندىم» دەپ كەتىپتى جامبىل اقىن.
جامبىلعا جالاڭ بولسا قۇت قونا ما،
قادىرلەپ، قۇلمامبەتتى تۇتقان اعا.
جۇيرىككە قاشقان دا ءبىر، قۋعان دا ءبىر،
تۇلپارلار ءبىرىن-ءبىرى قۇتقارا ما؟!
اقىندار دارحان كوڭىل، كەڭ جۇرەكتى،
بايراعىن پاراساتتىڭ جەلبىرەتتى.
جازدىرماي قۇلاشىن كەڭ، باۋىرىن ەركىن،
امال نە تاعدىر ءدايىم تارلىق ەتتى.
اينالعان بىردە كولگە، بىردە شولگە،
زاماننىڭ مىنەزىنە مۇلدە سەنبە.
ءۇمىتتىڭ وتى جانباس قىرسىققاندا،
ىشقىنىپ قىزىل شوعىن ۇرلەسەڭ دە.
حالقىنىڭ ارمان-مۇڭى تەربەتكەندە،
اقىننىڭ كوكەيىنەن زار كەتكەن بە؟
قۇلمامبەت ايتىسىپتى جامبىلمەنەن،
تۇسىندا قاپشاعايدىڭ ارباوتكەلدە.
باس قوسقان ءۇيسىن، دۋلات، سۋان، البان،
دۋمانعا جينالعان جۇرت كۋا بولعان.
اقىندى توعىز بىردەي جەڭگەننەن سوڭ،
قۇلمامبەت جامبىلدى ءوزى سۇراپ العان.
«قۇلمامبەت – مەنىڭ اتىم، قۇلانايان،
مەنىڭ قۇلان ەكەنىم تاڭىرگە ايان.
البان، دۋلات جينالىپ باتا بەرسە،
كەڭەس ايتىپ جىرلايىن ەتىپ بايان.
بىرەۋدى جامبىل دەگەن ەل ماقتايدى،
ەركەك قويداي قۇيرىعىن سالماقتايدى.
اقىن بولسا قايدا وتىر ول نەمەسى،
بولار بولماس نەمەسىن ارداقتايدى.
جامبىلدى بولادى ما الدىرۋعا،
سول نەمە جارار ما ەكەن پار قىلۋعا.
ءتورت اياعىم تەڭ جورعا بىردەي شالىس،
مەنىمەن بولار ما ەكەن سالدىرۋعا؟».
ايتىستىڭ قىزىعىنا شولدەگەن ەل،
جامبىلدى الدىرىپتى سوندا جەدەل.
ۇيتقىپتى ەكىلەنىپ سوققان جەلدەي،
قۇلمامبەت ويعا جۇيرىك، سوزگە كەمەل.
شالعىندى جاپىرعانداي شالعىمەنەن،
قۇلمامبەت سوقتىقتى ءوزى الدىمەنەن.
بايلىقتى، باتىرلىقتى سالىستىرىپ،
جالدىنى جارىستىردى جالدىمەنەن.
ايتىستىڭ الدى-جارىس، ارتى-نامىس،
شىعاننان شىعۋ كەرەك شالقىپ الىس.
وپىرىپ، ويىپ تۇسەر، ورىپ تۇسەر،
ازۋى جامبىلدىڭ دا التى قارىس.
جامبىل دا قارسى شاپتى سالعان جەردەن،
كوكجالداي ءوزى تەڭدەس ارلان كورگەن.
سەلدەتىپ، سارقىراتىپ توكتى ولەڭدى،
تاسقىنداي نوسەردەن سوڭ تاۋدان كەلگەن:
«قۇلمامبەت ءسوز سويلەيسىڭ انىقتاماي،
سالماقتاپ الدى-ارتىڭدى پارىقتاماي.
ايتاتۇعىن كىسىڭە ءوزىڭ ايتقىن،
دەلبە كەزەك كىسىدەي شالىقتاماي.
ىستىدا تولىپ جاتىر قوي مەن جىلقى،
قاسابەك، داۋلەتباقپەن قىزىل تۇلكى.
بابانىڭ اتا قويىن ماعان بالاپ،
دوسقا تابا، دۇشپانعا بولما كۇلكى».
بۇتارلاپ، بولشەكتەمەي ءسوز ءبۇتىنىن،
جامبىل دا قۇلمامبەتتىڭ قازدى ءتۇبىن.
ەكەۋى ەكى جاقتان جارقىلدادى،
نايزاعاي ويناعانداي جازعىتۇرىم.
بىرەۋلەر جاقتىرماعان ىڭىراندى،
جىمىڭداپ بىرەۋلەردىڭ قىبى قاندى.
ەشنارسە ايتىلماعان قالماعان سوڭ،
ايتەۋىر ءسوز اتاسى ءتىرى قالدى.
ماڭايىن قىزىل ورتتەي شارپىپ وتكەن،
الىسقا وسى ايتىستىڭ داڭقى جەتكەن.
ءتاڭىرى قۇلمامبەتكە قىرىن قاراپ،
جامبىلعا ابىرويدى تارتۋ ەتكەن.
قوس جۇيرىك سۇرىنبەگەن سان كۇدىردەن،
جەرى جوق ءبىر-بىرىنەن كەم جۇگىرگەن.
تيەگى دومبىرانىڭ تايىپ كەتىپ،
قۇلمامبەت كىبىرتىكتەپ ءسال كىدىرگەن.
تاريحتىڭ تەرەڭىنە بارىپ شوككەن،
بۇل جايدى جىر قىلادى حالىق كوپتەن.
تيەكتىڭ تايعاندىعىن سىلتاۋ ەتىپ،
جامبىلدى كوتەرمەلەپ الىپ كەتكەن.
ايتىستا تالاس-تارتىس، بولعان ەگەس،
كوڭىلگە ونى اقىندار الماعان ەش.
قۇلمامبەت شىندىعىندا جەڭىلمەگەن،
«جەڭدىم!» دەپ جامبىل دا ايتىپ كورگەن ەمەس.
اقىندى سويلەتەتىن ەل نامىسى،
بۇلبۇلدىڭ سايراي الماس تورداعىسى.
كىم ءبىلسىن قۇلمامبەتكە ەلەستەدى،
جامبىلدىڭ قىزىل شۇبار جولبارىسى.
تىلەگى باسپاعان سوڭ تەگىس وڭعا،
باتىپتى جايساڭداردىڭ كوبى سورعا.
كوپ ءسوزى قۇلمامبەتتىڭ جينالماعان،
ەڭ قيىن، وكىنىشتى جەرى سوندا.
قىرانداي قاتتى سەرپىپ قاناتىن كەڭ،
قۇلمامبەت ايتىسىپتى سان اقىنمەن.
ءسۇيىنباي، تۇبەك، تەزەك، جامبىل، مايكوت،
تىلدەرى تيگەن جەرىن سارا تىلگەن.
بۇل جالعان ماڭگى تۇراق تاپتىرماعان،
باسىندا باعلانداردىڭ باق تۇرماعان.
كەشىرسىن اباي اتام ارۋاعى،
ەجەلگى ەسكى اقىندى جاقتىرماعان...
كوزبەنەن كورمەسەك تە ءتىرى قالپىن،
ەسكىنىڭ ەلەس بولعان سىنىعى-التىن.
مارجانداي اسىل ءسوزىن جىپكە ءتىزىپ،
جەتكىزگەن مىنا بىزگە ۇلى حالقىم.
زاماننىڭ بۇزىلعاندا سىيقى مىنا،
سيرەتتىك كۇلكىنى دە، ۇيقىنى دا.
جاڭانىڭ ءبارى جاقسى دەي المايمىن،
كونەنىڭ زار بولدىق قوي قيقىمىنا...
ءىىى
ولشەنىپ قاس-قاعىم ءسات مەزەتپەنەن،
دۇنيە الماسادى كەزەكپەنەن.
اقىندار قىرعىز بەنەن قازاقتاعى،
سىيلاسىپ، جاقىن جۇرگەن تەزەكپەنەن.
جالت ەتىپ وتە شىعار جالعانداعى،
تاۋسىلماس ايتسا ادامنىڭ ارماندارى.
اۋزىمەن قۇس تىستەگەن ونەرپازدىڭ،
تەزەكتىڭ ماڭايىندا بولعان ءبارى.
ءيىرىپ ءبىر شىبىقپەن باي-ماناپتى،
كوك مۇزدا زامان كەشە تايعاناتتى.
تەزەكتى اتقا تەرىس مىنگىزگەندەر،
تەزەكتەي بولا بىلسە قايدا قاپتى؟
بولعان سوڭ قولدا بيلىك كەرە قۇلاش،
باتىرعان كوپكە تىزە تەزەك راس.
تىرىلسە ءزابىر كورگەن زامانداسى،
ەڭىرەپ، جانارىنان توگەدى جاس.
تۇسكەندە ەل باسىنا قىسىم جامان،
جالادان جاقسى بار ما ۇشىنباعان؟
ءسۇيىنباي، تۇبەك، جامبىل، قۇلمامبەتتىڭ،
حان تەزەك ۇستىنەن قۇس ۇشىرماعان.
جان تارتار بولماسا دا جەكجاتتىعى،
جاقسىنىڭ جايساڭدارعا جوق جاتتىعى.
تورە دە كەرەك جەردە تىزگىن تارتقان،
بىلىنگەن وسىدان-اق بەكزاتتىعى.
جىعىلىپ ادىلدىكتىڭ ىڭعايىنا،
كوتەرگەن باتقان ءسوزدى شىمبايىنا.
ءوزى دە اجەپتاۋىر اقىن بولعان،
توقىعان جاس كۇنىنەن جىردى ويىنا.
عاسىرعا قاراپ تۇرساق الىستاعان،
كۇشتى جوق الىسپاعان، شالىسپاعان.
باي بولسىن، باتىر بولسىن، تورە بولسىن،
سولار عوي تۇپتەپ كەلسەك ەل ۇستاعان.
قىلىشتاي وتكىر ءتىلى قىشىعاندا،
اقىندار ارىنداعان ءتۇسىپ العا.
شامدانباي، شامىرقانباي وسى كۇنى،
تەزەكتەي ءسوز تىڭدايتىن كىسى بار ما؟
تۇرلەنىپ ءتىلدىڭ مايىن تامىزعاننان،
ارتقىعا الدىڭعىدان نەگىز قالعان.
كەزىندە تۇبەك دەگەن اقىن وتكەن،
ارقا مەن جەتىسۋعا اڭىز بولعان.
بىلەتىن الىس-جاقىن تۇگەل اتىن،
تۇسىرگەن ءسوزدىڭ ءتۇبىن تۇبەك اقىن.
سەكسەندە جەتىسۋعا ساپار شەككەن،
ىشتەگى ەلەڭ قىلماي كىناراتىن.
تۇبەكتىڭ جۇرگەن جەرى جىرعا مەكەن،
قىناداي ايتىسقانىن قىرعان ەكەن.
جالايىر اسان ءتاۋىپ ەمدەپ جازىپ،
شەمەن بوپ، ءۇش جىل جاتىپ تۇرعان ەكەن.
ارالاپ قالىڭ ەلدى جول-جونەكەي،
ات باسىن تەزەككە دە بۇرعان ەكەن.
سۇرانشى ءبىر جىل بۇرىن وپات بولعان،
ورنىنا بارىپ، باتا قىلماق ەكەن.
اقباقاي استىنداعى ويناپ جەلمەن،
سۇرانشى نە ءبىر سۇمدىق ويران كورگەن.
قوقاندى تۇرە قۋىپ الاتاۋدان،
قاپىدا قورشاۋدا قاپ، سايرامدا ولگەن.
اينالار ەستى قازاق باتىر ۇلدان،
وشپەيتىن ءومىر-باقي اتى جىردان.
اسىنا سەكسەندەگى تۇبەك كەلگەن،
ارنايى بولماسا دا شاقىرىلعان.
جىلىستاپ وتە شىعار بۇل ءبىر زامان،
جاقسىڭدى جانىڭداعى كۇندە ۇرلاعان.
ەرلىگىن سۇرانشىداي سۇراپىلدىڭ،
جامبىل مەن ءسۇيىنبايداي كىم جىرلاعان؟
ءبىز بۇگىن قاپتاپ وسكەن ورماندايمىز،
ءبىرىمىز-بىرىمىزگە قورعاندايمىز.
بىراق تا كەشەگى وتكەن سۇرانشىنى،
شىعارىپ جادىمىزدان العاندايمىز.
سۇرانشى باتىر ما ەدى ۇمىتىلار؟
بىلەمىن، ونىڭ دا ءبىر كۇنى تۋار.
الدىندا ارۋاعىنىڭ قارىزدارمىز،
قازاقتىڭ ءولىسى بار، ءتىرىسى بار...
تۇبەكتى قادىر تۇتىپ سونشالىقتى،
تەزەك تە تۇستىك جەردەن قارسى الىپتى.
«التايدىڭ اقيىعى كەلەدى!» دەپ،
اينالا ات شاپتىرىپ، جار سالىپتى.
ابىروي، نەسىبەسىن الدان تىلەپ،
ۇستىندە كوكجايلاۋدىڭ كەلگەن تۇبەك.
ات سوعىپ الىس جولدان ايلاپ جۇرگەن،
اقساقال قالعان ەكەن شولدەڭكىرەپ.
ارنايى ءۇي تىكتىرىپ كۇتكەن دەيدى،
جاقسىعا تەزەك تورە بولعان تىرەك.
بالۋانداي ايتىسقانىن اتىپ ۇرعان،
تۇبەكتى كورىپ حالىق جاپىرىلعان.
كوك قاسقا تاي سويىلىپ قۇرمەتىنە،
سارى قىمىز سابا-سابا ساپىرىلعان.
تۇبەككە تۇگەل كەلىپ سالەم بەرگەن،
اقىندار ۇلكەن-كىشى شاقىرىلعان.
تەزەككە ءار سوزىنە قۇن تولەتكەن،
ءسۇيىنباي كەلە الماپتى ءبىر سەبەپپەن.
سۇيىنباي جۇيرىك اقىن دەپتى تۇبەك،
شاپسا وزعان قاتارىنان، قۋسا جەتكەن!
تەزەكتىڭ ەل جينالىپ ورداسىنا،
الامان ايتىس بولعان سوندا ءسىرا.
كەزدەسكەن قۇلمامبەتتەي حاس جۇيرىك،
تۇبەكتەي قارا ولەڭنىڭ جورعاسىنا.
ايتىستا قارسىلاسىن كىم اياعان،
بەرمەسە ءوزى جاردەم قۇداي وعان.
قۇلمامبەت تۇبەكپەنەن سىلكىلەسكەن،
سىيىنىپ اتاسىنا قۇلانايان.
اتاۋدىڭ قۇلانايان باياعىدان،
اقساپ تۇر ماعىناسى اياعىنان.
دەگەندەي بوكەن جەلىس، تۇلكى بۇلاڭ،
قۇلاننىڭ شىققان بولار اياڭىنان.
بەلگىلى ءسوز توركىنى ەندى ۇققانعا،
دۇرىسى-قۇلاناياڭ سوندىقتان دا.
جاپاندا جەلدەي ەسىپ اياڭداسا،
قۇلاننىڭ شاشاسىنا شاڭ جۇققان با؟!
جۇيرىكتەر كوتەرىلىپ شابىس العان،
قيىنعا ارى سالعان، بەرى سالعان.
توگىپتى كەر دونەننىڭ اششى تەرىن،
كەلتىرمەي قاپتالىنا كارى تارلان.
شايناسقان سەكىلدى ەكى كەكتى قۇلان،
الىپتى ءبىرىن-ءبىرى شوقتىعىنان.
توبە بي ءوزى بوپتى تەزەك تورە،
كۋا عىپ قاراقۇرىم كوپتى بۇعان.
العان سوڭ كوزدەن كوشىپ تىنىم بۇگىن،
وزىندە ءوز قىزىعى بۇرىنعىنىڭ.
ايتىستىڭ الىپتارىن تىڭداپتى جۇرت،
وردانىڭ ءتۇرىپ تاستاپ تۋىرلىعىن.
ولەڭگە ماشىق بولعان بالا جاستان،
تەزەك تە بۇل ايتىسقا ارالاسقان.
ايتىستى تۇبەك باستاپ بىلاي دەپتى،
تورەنىڭ بەت-جۇزىنە قاراماستان:
«...قىلماي ما تورە تاۋبە ءبىر قۇدايعا،
جاراتتى يە قىلىپ اقىل-ويعا.
سىرتىڭنان سەنى حالىق ۇرى دەيدى،
وسى ءسوز لايىق پا ابىلايعا؟
ارعى اتاڭ ابىلايعا قازاق جەتپەس،
جان كەلمەس دۇنيەگە ولار تەكتەس.
سولاردىڭ ورنىنداعى قاراقشىسىڭ،
بولماسا ۇرى ەكەنسىڭ توقىم كەپپەس.
قارانى حان جىلاتپاس، باتىر تەزەك،
ادام جوق ولمەيتۇعىن تەمىر وزەك.
زارلاتىپ مومىنداردىڭ مالىن جەسەڭ،
ءبىر كۇنى وزىڭە دە كەلەر كەزەك.
حان تەزەك، تورەمىسىڭ، قارامىسىڭ،
سوزىمە قۇلاعىڭدى سالامىسىڭ؟
بولعاندا تاس تارازى، ءتاڭىرىم – قازى،
سەن-داعى سول اراعا بارامىسىڭ؟»...
ۇستايتىن جەرىن بىلەر ارقاشاندا،
كىرىستى قۇلمامبەت تە سوزگە سوندا.
تۇبەكتى القىمىنان الا ءتۇستى،
دەگەندەي تەزەكتى كوپ تەزگە سالما:
«مىندەت قىپ نەمەنەڭدى كەلدىڭ، تۇبەك،
كوتەرەم سەكىلدەنىپ قوتىر ۇلەك.
داۋ ىزدەپ، قايىر سۇراپ جۇرۋمەنەن،
قالىپسىڭ سۇقىرداي بوپ مۇنشا جۇدەپ.
قادىرلەپ باسىن سىيلاپ شاقىرعانداي،
اياقتى كۇشەنەسىڭ سونشا تىرەپ.
اۋزىڭنان وتتى جالىن ءسوز شىعادى،
اسپاندى تۇرعانداي-اق قولمەن تىرەپ».
جارقىلداپ شاپقان اتتاي، اتقان وقتاي،
ايقاستى، قىزدى شايقاس بەت قاراتپاي.
شىن اقىن ارقالانىپ ارىنداسا،
تۇرا ما كومەيىنەن وت بوراتپاي؟!
شارپىستى المەك-سالمەك كەزەك بەرە،
شوق ءتۇستى جۇرەككە دە، وزەككە دە.
سۋ سەۋىپ قىزىل ورتكە لاپىلداعان،
تەجەدى قۇلمامبەتتى تەزەك تورە.
اقىندار تىزگىن تارتتى بارىپ-بارىپ،
ءسۇيسىندى جۇيرىكتەردى حالىق تانىپ.
تەزەك تە ءبىراز جەرگە جورعالادى،
قومدانىپ، قاناتتانىپ، شابىتتانىپ.
ءسوز سوڭىن تۇبەك ءوزى تۇيىندەدى،
قالاقتاي دومبىراسىن قاعىپ-قاعىپ:
«قوش ەندى، اباق، تاراق، البان، سۋان،
ابىلاي قاي قازاققا بولمادى ۇران.
ماتاي مەن التىنەمەل، شاعان اناۋ،
جوشى حان مەكەندەگەن، اقساق قۇلان.
قاراقاراش بارعاندا حان ابىلاي،
شىبىق قيىپ، نان جەگەن، ۇستاپ قۇران.
ءتۇبىڭ بەك، ەدىڭ تورە، حالقى جوقتار،
ساعان كەلىپ توقتايدى ۇشقان قىران.
...حان بولساڭ، عادىلدىك قىل قاراشىعا،
اۋدارما تابانىڭدى تالاسىڭا.
قاق جارعان قارا قىلدى اكىم بولىپ،
تەڭ قارا اتاسى مەن بالاسىنا.
حان تەزەك، سەن دە امان، ەل دە امان بول،
قوناقپىن بۇل ءۇش ءجۇزدىڭ اراسىنا!».
بەس كۇندىك تىرشىلىكتە بازارلاعان،
وسىلاي تۇبەك كوپكە ءسوز ارناعان.
قول جايىپ قۇلمامبەتكە باتا بەرگەن،
ىزىنەن ۇشقان شاڭى توزاڭداعان.
تاراسقان يگى جاقسى ءماز بولىسىپ،
دۇنيەگە جالت-جۇلت ەتىپ كوز الداعان.
ارمان جوق اقىنداردا ءبىر ەسەپتەن،
ولەڭمەن ءومىر كوركىن اجارلاعان.
سامساعان سامىرسىنداي سول ەرلەردى،
جىم-جىلاس جۇتىپ قويدى-اۋ تاجال زامان.
كەڭ پىشىپ، كەسەك تۋرار مىنەزىمەن،
قالايشا بولا قالماق تەزەك جامان؟
قۇلمامبەت قىرىق بەستەر شاماسىندا،
كەزى ەكەن ساقال-مۇرتى بوزارماعان.
تۇبەكتى كۇندىك جەرگە ۇزاتىپ ساپ،
قاراسى ۇزىلگەنشە كوز الماعان...
IV
ءان-كۇيمەن، ولەڭ-جىرمەن شاتتاندىرعان،
اقىنىن قازاق قاشان شەت قالدىرعان.
تۇبەككە راز بوپ تەزەك تورە،
ءۇش توعىز، ءبىر قىز بەرىپ اتتاندىرعان.
ايتىستىڭ جايىپ تۇبەك داڭقىن كوپكە،
جول بويى تالاي جەرگە ات شالدىرعان.
اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ ەستىگەندەر،
تەزەكتىڭ جومارتتىعىن ماقتان قىلعان.
ابايدان باسقا اقىندار سول زاماندا،
نەسىبە، ناپاقاسىن تاپقان جىردان.
جامانعا جورىپ قالما جەتەسى جوق،
اعايىن، بۇل ءسوزىمنىڭ قاتەسى جوق.
الاڭسىز ولەڭ جازىپ جاتاتۇعىن،
ولاردىڭ قۇنانبايداي اكەسى جوق.
جاماندى تەزەك تورە تەڭ قىلماعان،
قاسىنان قۇلمامبەتتى قالدىرماعان.
جىعىلىپ سوزگە توقتار مارتتىگىنە،
سۇيسىنگەن سۇيىنباي دا، جامبىل دا وعان.
قول سوزعان قياناتتىڭ قۇرىعىنا،
ناليسىڭ قۇداي سۇيمەس قىلىعىنا.
ايىبىن اقىن بىتكەن بەتكە باسىپ،
ايىلىن جيناتتىرعان ۇلىعىنا.
الايدا ارپالىسقان سۇم جالعاندا،
جان بار ما كىر جۇقپاعان جۇلىعىنا؟
تەزەكتەن سۋىناسىڭ سىيلاي تۇرىپ،
ۇستاعان قاراقشىنى، ۇرىنى دا.
تازارىپ شىعا كەلەر ءبىر قاراساڭ،
ولەڭنىڭ شومىلعاندا تۇنىعىنا.
سۇتتەن اق، سۋدان تازا حان بولماعان،
ۇڭىلسەڭ عاسىرلاردىڭ قۇدىعىنا.
جەمقورى ول زاماننىڭ جالعىز سول ما،
جۇتقانى جۇق بولماعان جۇمىرىنا.
ءبىر جاقتى باعا بەرۋ قيىن شىعار،
قىم-قيعاش، كوپكە جۇمباق عۇمىرىنا...
كوپ جايعا قازىردە دە كوزىڭ جەتەر،
حالىقتىڭ قۇلاق تۇرسەڭ سىبىرىنا.
تەزەكتى قوندىراتىن مەزگىل جەتتى،
ءوزىنىڭ تاريحتاعى تۇعىرىنا.
كەشەگى بولعان جەمقور بۇگىن دە بار،
ءتۇرى جوق قوي دەگەنگە ءتىلىڭدى الار.
بورسىقتاي ۇرعان سايىن سەمىرەتىن،
جوندانىپ، جەگەن سايىن كۇلىم قاعار.
ايراندى سولار ءىشىپ شەلەكتەگى،
قاشانعى قارا حالىق ءتۇبىن جالار؟
ءسۇيىنباي، قۇلمامبەتىن قازىرگىنىڭ،
كورسە دە كورمەگەندەي قىرىن قارار.
تۇسەدى وسىندايدا تەزەك ەسكە،
ونەرگە وردا تىگىپ، تۋىن قادار.
تاجالدىڭ تويىمى جوق، ۋايىمى جوق،
كۇن بار ما كەڭىردەگى تىعىندالار؟
تۇبەككە، قۇلمامبەتكە، سۇيىنبايعا،
تەزەكتەي ءتور بەرەتىن جيىن قايدا؟
توپىرلاپ كوك اسپاننان تەرى جاۋسا،
پاقىرعا قاتقان پۇشپاق بۇيىرماي ما؟
تىرلىكتە قۇلمامبەت تە جارىماعان،
بىراق تا جاسىماعان، ارىماعان.
اياعىن تارتا باسقان ونى كورسە،
قۇدايىن كەيبىرەۋلەر تانىماعان.
ولەڭمەن ىرىزدىعىن ول دا تاپقان،
قاقتىعىپ، تاسقا پىشاق جانىماعان.
ءتاڭىرى ءۇيىپ بەرگەن، جيىپ بەرگەن،
بايلىقتان باسقاسىنىڭ ءبارىن وعان.
جاسى ۇلكەن بولسا-داعى ىرىسىنبەي،
جامبىلدى كورگەن تۋعان ىنىسىندەي.
اق كويلەك، اڭقىلداعان كوڭىلىنە،
ءوتىپتى پەندەلىكتىڭ كىرى سىڭبەي.
شىن اقىن تومەندەر مە، مايپەكتەر مە،
قاعىسقان باقتىبايمەن، مايكوتپەن دە.
قۇلمامبەت وتىرعاندا توپ ىشىندە،
وزگەلەر شىعادى ەكەن بايقاپ تورگە.
باعىنعان باسقاعا ەمەس تەك قۇدايعا،
داريعا، سول اقىندار كەتتى قايدا؟
قۇلمامبەت ءسۇيىنبايدى ۇستاز تۇتىپ،
ءىلتيپات ءبىلدىرىپتى باقتىبايعا.
شىركىن-اي، سول سىيلاستىق بار ما بۇگىن،
قاشاندا قادىرى جوق قولداعىنىڭ.
جاتادى ۇيدەي پالە بىرەۋلەردىڭ،
استىندا بۇگىپ جۇرگەن بارماعىنىڭ.
كورمەگەن جاراسىمدى جۇبىن جازىپ،
ۇلگىسى بۇرىنعىنىڭ بۇگىنگە ازىق.
قازاقتىڭ بەتكە ۇستارى بارلىعى دا،
قايتەمىز جاقسىلاردىڭ ءتۇبىن قازىپ...
V
اقىندى اللا بەكەر جاراتپاعان،
ول كەزدە ولەڭ-جىرسىز تاڭ اتپاعان.
ەر تۋىپ، ەل تىزگىنىن ۇستاعاندار،
قىراندى قۇزعىندارعا تالاتپاعان.
سىيلاپتى قۇلمامبەتتى قىرعىزدار دا،
ايتىسسىز اس پەن تويىن تاراتپاعان.
تاۋ اسىپ، تاستى باسىپ جەر شالعىندا،
قادىرسىز بولساڭ قىرعىز قارسى العان با؟!
قۇلمامبەت ادەيى ارناپ شاقىرعان سوڭ،
بارىپتى جامبىلدى ەرتىپ ەر شابدانعا.
قۇلمامبەت جىرلاعاندا تاڭنان-تاڭعا،
تىڭداپتى تالىقپاستان شابدان سوندا.
اي بويى ايتقان ەكەن «مىڭ ءبىر ءتۇندى»،
ءوزىڭ ءبىل، سەنبەي بۇعان شامدانساڭ دا.
جىراۋدى ءتىرى كورگەن بۇل جالعاندا،
شابداندا ارمان جوق قوي بىلگەن جانعا.
«اياعى مۇنىڭ قاشان بىتەدى؟» دەپ،
سۇراپتى ون جەتىنشى كۇن بولعاندا.
«تاقسىر-اۋ، ساۋساعىمنىڭ ءالى كەتتى،
جىرلايمىن ون التى كۇن الى!»دەپتى.
شابداننىڭ جالعىز ءوزى وتىر دەيدى،
قۇلمامبەت كوزبەن شولسا توڭىرەكتى.
«تىڭداسا جىردى شابدان تىڭداسىن!» دەپ،
«جىرلاسا قۇلمامبەتتەي جىرلاسىن!» دەپ،
ايتادى قازاق-قىرعىز ءالى كۇنى،
كەتسە دە سودان بەرى ءبىر عاسىر بوپ.
تاڭدايعا ءتاڭىر بەرسە نەسىبەنى،
اقىننىڭ مارتەبەسىن وسىرەدى.
«مىڭ ءبىر ءتۇن»، «كورۇعىلى» داستاندارىن،
ۇيرەنىپ قايتقان جامبىل وسى جولى.
ساقتايمىز جىر بولماسا نەمىزدى ويعا،
جاس تولقىن ءتىلدىڭ مايىن تامىزباي ما؟
ايدىنى اق كوبىك بوپ شالقىپ جاتقان،
داريعا، قۇلمامبەتتەي تەڭىز قايدا؟
VI
تاياق جەپ تار كەزەڭدە تاعدىردان كوپ،
حالقىمنىڭ توككەن جاسى جاڭبىردان كوپ.
سىرقىراپ قۇمعا سىڭگەن سۋداي بولىپ،
سۇراۋسىز كەتتى ەمەس پە سان قۇلمامبەت.
قىزىلدىڭ جەلى سوعىپ ازىناعان،
ايىرىلدىق قانشاما اسىل قازىنادان.
مەڭىرەۋ، مىلقاۋ تاريح مەلشيەدى،
وتپەيدى ايتقانمەنەن ءسوزىم وعان.
قىم-قۋىت باسىمىزدان كۇندەر وتكەن،
قىزىعى قىسقا ءومىردىڭ كىمگە جەتكەن؟
قازىنا قۇلمامبەتپەن كەتتى قانشا،
جۇزىكتەي ساۋساعىندا بىرگە كەتكەن.
كەلمەسكە كەتكەن دۇنيە قانشا بىزدە،
ىزدەسەڭ سونى، حالقىم، شارشاپ ىزدە!
سارى اياز ساقىلداعان قىستىڭ قامىن،
جاساعان اتا-باباڭ ەرتە كۇزدە.
تونالعان تاريحىمىز، تىلىمىز دە،
تۇگەندەۋ پارىز ونى تىرىمىزگە.
جوعالتقان التىن كيگەن ارۋاقتارىن،
قورعاندار ەسكەرتەدى مۇنى بىزگە.
وزگەشە تۇرقى بولەك، ءۇنى دارا،
جوقتايدى ارىستارىن ۇلى دالا.
قۇلاعان اتا قىستاۋ – ەسكى جۇرتتىڭ
ورنىندا جاتىر توككەن كۇلى عانا.
بۇل كۇندە تەزەك قايدا، شابدان قايدا،
ۇزىلگەن ۇلى ءداستۇر جالعانباي ما؟
اداسقان سوقىر بولساڭ ءوز ۇلتىڭنان،
قاڭعىرعان تاس تيەدى سور ماڭدايعا.
سوگەتىن تار قولتىعىن كەڭ قۇلاشى،
قايدا ەكەن قۇلمامبەتتىڭ دومبىراسى؟
قامقورسىز قارياداي كۇرسىنەدى،
قازاقتىڭ كۇي مۇراسى، ءان مۇراسى...
«اقىننىڭ دومبىراسى وسىندا!» دەپ،
التايدىڭ ايعاي سالدى قارلى باسى.
ولگەنى تىرىلگەندەي تەبىرەنىپ،
كوزىنەن جاقىپجاننىڭ تامدى جاسى...
حاسەننىڭ قابىل بولسىن جۇما سايىن،
اقىنعا باعىشتاعان ءار دۇعاسى!
ازاتتىق التىن نۇرىن تاڭداي قۇيىپ،
تۇرعاندا تومەندەسەڭ قانداي كۇيىك؟
ەڭسەسى تۋعان ەلدىڭ بيىكتەمەس،
تۇعىرى ءتول ونەردىڭ بولماي بيىك.
حالىقتىڭ جانى – ۇلتتىق ونەرىندە،
قۇلمامبەت ايتىپ كەتكەن ولەرىندە.
جۇرتىنىڭ كەرەگىنە جاراماسا،
قۇنى جوق قارانىڭ دا، تورەنىڭ دە.
الدىدا كۇدىك قانشا، ءۇمىت قانشا،
وتكەندى ءومىر وتەر ۇمىتقانشا.
تۇبىندە كوك بايراقتىڭ ءتۇزۋ تۇرسىن،
حالقىنىڭ قامىن ويلار جىگىت بولسا!
جىن-شايتان باسا كوكتەپ كىرە المايدى،
ەسىگى پەرىشتەنىڭ قۇلىپتالسا.
قۇدايىم، ۇلتپەن كورسەت نە كورسەتسەڭ،
كۇشىكتەي كوشتەن قالعان ۇلىتقانشا.
ىزادان، وكىنىشتەن ءىشىم جانار،
ايتار ءسوز وتكىر ءتىلدىڭ ۇشىندا بار.
قازاق بوپ قالا الماساڭ ءجىبى ءتۇزۋ،
شايناعان بارماعىڭدا ءتىسىڭ قالار...
-
الىبەك – قۇلمامبەت تۇرگەندە قايتىس بولعان ءۇيدىڭ يەسى.
2.جىگىتەك – قۇلمامبەتتىڭ مۇراسىنا جاناشىر اعايىنى، اقىننىڭ قابىرىن تاپقان كىسى.
3. جاقىپجان – نۇرعوجاەۆ بەلگىلى جۋرناليست، قۇلمامبەتتىڭ مۇراسىن زەرتتەۋشى.
4. حاسەن سماعۇلوۆ – اقىننىڭ باسىن كوتەرگەن اتالاس اعايىنى.
Abai.kz
