ماعجاندى تۇڭعىش تانۋىم

1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنان سوڭ قازاقستاندا ەرەكشە ءبىر دۇربەلەڭ باستالدى. ازاتتىقتى اڭساپ الاڭعا شىعىپ ۇستالىپ قالعان جاستاردىڭ ءبارى اياۋسىز جازالانىپ، ازاماتتار قارا تىزىمگە ىلىگىپ، جاۋاپقا تارتىلىپ، قىزمەتتەرىنەن الىنىپ، جۇمىستارىنان بوساتىلىپ جاتتى.

ءبىر كۇنى اكەم ۇيگە جۇمىسىنان كوڭىلسىز ورالدى. اشەيىندە كوزى كۇلىمدەپ، اقشا بۇلتتاي جارقىراپ جۇرەتىن اكەمنىڭ ءجۇزى تۇنجىراپ، قاباعى ءتۇسىپ كەتىپتى. جۇرەگىندە كوڭىل-كۇيىن قۇلازىتقان ءبىر تۇيتكىلدىڭ بار ەكەنىن ۇيگە كىرگەن بەتتە سەزدىم. ءىنىم ماعجان ويناپ كەتكەن، شەشەم ءالى جۇمىستان كەلە قويماعان ەدى. ەكەۋمىز اس بولمەگە كىرىپ، ءۇنسىز وتىرىپ ءشايىمىزدى ىشتىك. ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتتان سوڭ كوڭىل-كۇيىنىڭ نەگە العارجاقتانىپ تۇرعانىن سەزدىرگىسى كەلگەندەي اكەم ەكەۋمىزگە دە ۇناماعان ۇنسىزدىكتى ءوزى بۇزدى:

– ولجاستىڭ جاعدايى قيىن. دىنمۇحامەد قوناەۆ تۋرالى فيلم تۇسىرگەن سوڭ، سونىڭ سۇيىكتى ادامدارىنىڭ ءبىرى بولعانسىڭ دەپ، اركىم ءبىر ءتيىسىپ جاتىر، – دەدى كوڭىلىنىڭ نەلىكتەن قۇلازىپ قالعانىن ءبىلدىرىپ.

– ولجاس كىم كورىنگەنگە جالىنان ۇستاتا قويار ما ەكەن؟ – دەدىم مەن.

– جالعىز عوي، – دەدى اكەم اڭگىمەسىن ءارى قاراي جالعاستىرىپ. – مۇقاعالي ايتپاقشى – ۇلى اقىنداردىڭ ءبارى جالعىز. اباي، ماعجان، ولجاس، مۇقاعالي، تولەگەن، جۇمەكەن – ءبارى-ءبارى…

– ماعجان دەگەن كىم؟ – دەدىم، بۇرىن-سوڭدى ادەبيەتتەن مۇنداي ەسىمدى كەزدەستىرمەگەن مەن اڭ-تاڭ قالىپ.

– امانگەلدى، سەنىڭ اقىلىڭ بار عوي. ەشكىمگە ايتىپ قويما، ماعجان جۇماباەۆ دەگەن قازاقتىڭ ۇلى اقىنى بولعان. ۇلىم ماعجاننىڭ اتىن سول اقىننىڭ ەسىمىنەن ەنشىلەپ قويعانمىن. كەزىندە دوسىم جاراسقان ابدىراشەۆقا كوپتەگەن ليريكالىق ولەڭدەرىنە بولا «ماعجاننىڭ قۇيىرشىعى» دەگەن ايدار تاعىلىپ، ونىڭ باسىن داۋ-دامايدان ازەر قۇتقارىپ قالعانبىز.

مەن سول كۇنى شىعارمالارىن وقۋعا تىيىم سالىنعان اقىنداردىڭ دا بولاتىنىن ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت ەستىپ، تاڭعالدىم….

اكەم الاش ارىستارى، قازاق ادەبيەتىنىڭ سوم دىڭگەكتەرى احمەت، مىرجاقىپ، جۇسىپبەكتەردىڭ، اسىرەسە، پوەزيا پاتشاسى – ماعجان جۇماباەۆ­تىڭ اقتالۋىن اڭساپ كۇتتى. اسكەردە جۇرگەن ماعان جازعان سوڭعى حاتىندا: «بيىلعى جىلدىڭ ەڭ ۇلكەن جاڭالىعى – شاكارىم قۇدايبەرديەۆ دەگەن ۇلكەن اقىن اقتالدى. ابايدىڭ شاكىرتى، اباي اۋىلىندا تۋعان. مەن سەمەيدەگى تويى­نا بارىپ قايتتىم. الداعى ۇلكەن ءۇمىت – ماع­­جان جۇماباەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ (تور­عايلىق، «اقكول» سوۆحوزىنان شىققان، وتەتس ميروۆوي تيۋركولوگي بولعان), جۇسىپبەك اي­ماۋىتوۆ – دراماتۋرگ، وسى ۇشەۋى اقتالا ما دە­گەن ۇمىتتەمىز. پراۆيتەلستۆەننايا كوميسسيا قۇرىلىپ، ماسەلەلەرى قارالىپ جاتىر»، – دەگەن قۋانىشتى حاباردى جۇرەگى جارىلا جازداپ جەتكىزگەن ەدى.

وكىنىشكە قاراي، اكەم ماعجاننىڭ رەسمي تۇردە اقتالعانىن كورە الماي كەتتى. الايدا، ول ۇكىمەت قاۋلىسىن كۇتپەي-اق ماعجان، احمەت، جۇسىپبەكتەر تۋرالى «ولار حالقىنا قايتىپ ورالدى» دەگەن ماقالا جازىپ، ونى ءوزى جۇمىس ىستەيتىن «پاراسات» جۋرنالىنا جاريالاپ جىبەردى.

ءولىمنىڭ ءبارى بىردەي مە؟

ماعجان مەن كەڭشىلىك اقىننىڭ تاعدىرى مەن ونەردەگى مىنەزىندە ۇقساستىقتار مەن ۇندەستىكتەر جەتىپ ارتىلادى. كەڭشىلىك تە ولەڭ ولكەسىنە ماعجان سەكىلدى سالعاننان ءوز قولتاڭباسىن تانىتىپ كەلگەن اقىن. ماعجاننىڭ ولەڭدەرى قازاق حالقىنىڭ ايگىلى قامقورشىسى، جازۋشى عالىمجان يبراگيموۆتى قاتتى تولعانتادى. ايگىلى جازۋشى 1911 جىلى شىققان «قازاق قىزى» رومانىنىڭ ءبىرىنشى بەتىنە 16 جاسار ماعجاننىڭ «ايعا» دەگەن ولەڭىنىڭ ءبىر شۋماعىن ەپيگراف ەتىپ كەلتىرەدى:

«كەڭ دالا كورەسىڭ عوي مىناۋ جاتقان،

جىبەكتەي جاسىل شوپتەر بەتىن جاپقان.

اسقار تاۋ، بالدان ءتاتتى سۋلارى بار،

انە سول انام ەدى مەنى تاپقان.

كەڭشىلىك مىرزابەكوۆ تە قازاق پوەزياسىنا قۇبىلىس بولىپ كەلدى. جازۋشى بولات بوداۋباەۆ 1971 جىلى شىققان كىتابىنا كەڭشىلىكتىڭ 16 جاسىندا جازعان ءبىر ولەڭىنىڭ سەگىز شۋماعىن ەپيگراف ەتىپ العان ەدى.

ءولىارا مەزگىل… ون التى جاستا ەدىك ءبىز،

ءولىارا وتسە ورۋگە جۇرگەن ەلىكپىز.

سانسىز تاباندار سارسىلعان دۇنيە، سەنى ءبىز،

تاۋىسا الماسپىز، ارمانسىز كەزسەك دەدىك ءبىز.

جالعىز دا جارىم جورىتپاي جايىق جاپانعا،

تۇياعى بارلار تۋعان سوڭ تىنىش جاتار ما؟

قىرىق قۇبىلىپ قۇرالاي ەرتەڭ وتكەن سوڭ،

قۇلىنداي ويناپ شىعامىز ءبىز دە ساپارعا.

بۇل ەكى اقىننىڭ تاعدىرىنداعى ۇقساستىق. ال ماعجان مەن كەڭشىلىكتىڭ ونەردەگى مىنەزدەرىندە دە ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىراتىن ۇندەستىكتەر مول. سونىڭ ءبىرى ولەڭدەگى مىنەز. ماعجان – اۋىز­دىعىمەن الىسقان اساۋ اقىن. ول كوكتەگى تاڭىر­دەن باسقا ەشكىمدى مويىندامايدى، دۇنيە-جالعانعا اسقاق قارايدى.

ارىستانمىن، ايباتىما كىم شىدار؟

جولبارىسپىن، ماعان قارسى كىم تۇرار؟

كوكتە – بۇلت، جەردە – جەلمىن گۋلەگەن،

جەر ەركەسى – جەلدىڭ ءجونىن كىم سۇرار؟

ماعجان اقىننىڭ تابيعاتىنداعى وسى مىنەزدى كەڭشىلىكتەن دە كورەمىز. دۇنيە-سارايىنىڭ كەڭ ەكەنىنە كامىل سەنگەن ونىڭ بويىندا دا جۇرتتىڭ ءبارى سەكىلدى بولۋعا كونگىسى كەلمەيتىن تارپاڭدىق بار.

تابانىم تالاي شوق باسىپ،

قىپ-قىزىل وتقا كۇيدى ەرىن.

تارپاڭ ەم تاعدىر نوقتاسىن.

سالعىزباي باسقا سۇيرەدىم.

كەڭشىلىكتىڭ جىر كەستەسىندەگى ويۋ-ورنەكتەرگە نازار اۋدارىڭىز. ماعجاننىڭ ينتيمدىك لي­ريكاسىنداعى ءولىمدى مويىنداعىسى كەلمەيتىن تاكاپپار مىنەز كەڭشىلىك پوەزياسىنا دا ءتان. ەگەر دە جىر شايىرى ماعجان:

مەن ولمەيمىن، مەنىكى دە ولمەيدى،

نادان ادام ءولىم جوعىن بىلمەيدى.

ءوزىم – پاتشا، ءوزىم – قازى، ءوزىم – بي،

قانداي ەسسىز نە قىلدىڭ دەپ تەرگەيدى، – دەپ جىرلاسا، كەڭشىلىك اقىن:

ءولىمنىڭ ءبارى بىردەي مە؟

جو-جو-جوق، وعان قارسىمىن.

مەن ولسەم ەرتەڭ گۇلدەيدى

تامىرىم مەن مەنىڭ تالشىعىم – دەپ، ءتان ولگەنمەن، جان ولمەيتىنىن ايتىپ، بۇل ويدى تولىقتىرىپ، ودان ءارى تەرەڭدەتە تۇسەدى.

سۇيە بەرەمىن

ەكى اقىننىڭ ماحاببات تاقىرىبىن جىرلاۋىندا دا، ايەل زاتىنا جان-تانىمەن عاشىق بولاتىن جاستىققا ءتان البىرت مىنەزدەرىندە دە عاجايىپ ۇندەستىك بار. ماعجان دا، كەڭشىلىك تە بۇل نازىك سەزىمدى ەنەسىن اڭساعان قۇلىنداي سونشالىقتى بەرىلىپ، بار جان-تانىمەن شىنايى جىرلايدى. ماعجان ايەلمەن سۇيىسكەن ءساتىنىڭ ءبىر مينۋتىنا دۇنيەنىڭ بۇكىل مالىن ايىرباستاعىسى كەلمەي، عاشىعىنىڭ بالداي ءتاتتى قۇشاعىندا تۇنشىعىپ ولگىسى كەلەدى.

ايەل سۇيەم، بىراق ەمەس سەندەرشە،

مەن سۇيەمىن جان-دەنەسىن بەرگەنشە،

جان-دەنەسىن بىردەي الام، ۋلايمىن،

قىسىپ سۇيەم قۇشاعىمدا ولگەنشە.

كەڭشىلىكتەگى ماحاببات تاقىرىبىن جىرلاۋ­داعى قىسىلىپ-قىمتىرىلۋدى بىلمەيتىن، بىراق ادەپسىزدىككە بوي الدىرمايتىن ەركىندىك تە – ماعجان پوەزياسىنان جۇققان قاسيەت. ونىڭ سۇيەگى قۋراپ قالعانشا ايەل زاتىن سۇيۋدەن تانبايتىنىن جىرلاپ، ماحابباتىنا ماڭدايىن سۇيەپ ولگەندى قوش كورەتىنى دە سوندىقتان. كەڭشىلىكتىڭ ماحاببات مايدانىنداعى كۇيگە­لەكتىگى دە ماعجاننان اۋمايدى: …

سوندىقتان سۇيەم، سول ءۇشىن سۇيەم سونشا كوپ،

مۇڭنان دا راحات، ۋدان دا ۋىز تامسا دەپ.

سۇيە الماي، نالىپ بولعانىم دا بار

سونشا الەك،

ءسۇيىپ تە قالىپ، كۇيىپ تە قالدىم قانشا رەت.

ورتاق قاسىرەت

ەكى ءتۇرلى زاماندا ءومىر سۇرسە دە ماعجان مەن كەڭشىلىكتىڭ جۇرەكتەرىن جانشىپ، ازاپ شەككىزگەن ورتاق قاسىرەت بولدى. ول – قۇلدىق سانا مەن وتارشىلدىقتىڭ بۇعاۋى. ماعجاننىڭ تۇبىنە جەتكەن ءبىر قاۋىم بار. ول – قۇلدىق سانادان ارىلا الماعان قارا توبىر. ماعجان جۇرتتىڭ ءبارىن ءبىر شىبىقپەن ايداپ، ءبىر عانا جولمەن جۇرگىزگىسى كەلگەن مىسىقتىلەۋلەس قارا توبىردىڭ ايتقانىنا كونگىسى كەلمەدى. ويتكەنى، ماعجان – ەلىنىڭ ازاتتىعىن اڭساپ ايعا اتىلعان ارىستان. 1923 جىلدان باستاپ شايىرعا قارسى شابۋىل قاتتى ۇدەپ، شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. پرولەتار سىنشىلارى تاراپىنان وعان قارسى جۇرگىزىلگەن كۇرەس تە قاتال بولدى. بەلگىلى جازۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ۇلى اقىندى اقتاپ العىسى كەلىپ جاساعان بايانداماسى دا اش قاسقىرداي الاقتاعان قارا توبىردىڭ ەكپىنىن باسا المادى. تۇيسىكسىز نادان قارا توبىر قاي كەزدە كىمدى تىڭداپ ەدى؟ ءدال ماعجانداي بولماسا دا، كەڭشىلىك اقىنعا دا قۇلدىق سانادان ارىلا الماعان قارا توبىردىڭ كورسەتكەن ازابى مەن شەككىزگەن شەرى شاش ەتەكتەن. كوزى تىرىسىندە «قىز»، «ەرتە كەلگەن كۇز»، «قارا تاقىر»، «قاشاردىڭ ءولىمى»، «جاپىراق» سەكىلدى تولىپ جاتقان ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل ولەڭدەرىن جاريا­لاتا الماعان كەڭشىلىك اقىننىڭ نازىك جانىن نالا كەمىردى. اقىندى رۋحاني مۇگەدەك قىلۋدىڭ بۇدان ارتىق قانداي امالى بار ەدى؟

«بۇگىندەرى ازدى كوپتى تۆورچەستۆولىق ومىر­بايانىمىزعا كوز تاستاساق، ادەبيەتكە توقىراۋ كەزەڭىندە كەلگەن سول كەزدىڭ سىزى مەن سالقىنى بويىمىزدان ەندى-ەندى بىلىنە باستاعانداي. سول كەزەڭدە تالاي-تالاي ولەڭ، باللا­دالارىمنىڭ كەزدەيسوق باسپا رەداك­تورلارىنىڭ قولىمەن وڭدەلىپ-جوندەلىپ، قىسقارىپ-ۇستارىپ شىق­قانىن ايتپاعاندا وسىدان جيىرما جىل بۇرىن جازعان كىشىگىرىم ءبىر كىتاپتىق ولەڭدەرىم جي­ناقتان-جيناققا ەنبەي، جولى بولماي كەلەدى»، – دەپ شىنايى پوەزيانىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەيتىن قارا توبىردىڭ ماڭگۇرتتىگىنەن قاپالانعان كەڭشىلىك اقىن امالى تاۋسىلىپ، ولەرىنىڭ الدىندا اق قاعازعا مۇڭىن شاقتى.

بوز بيە

قازاقتىڭ موينىنداعى وتارشىلدىقتىڭ قامىتى ماعجاننىڭ سورىن قايناتىپ، جۇرەگىن قان جىلاتتى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ «جەتىستىكتەرىن» جىرلاۋدىڭ ورنىنا اقىن تاۋەلسىزدىك تاڭىنىڭ اتپاعانىنا قاپالاندى. «مۇڭدىلارمەن مۇڭ­داسىپ، اداسسا ەل دەپ اداسقان» ماعجان اقىن­نىڭ جانى قازاقتىڭ قامىن ويلاپ ىشقىنا شىڭعىردى.

– قاندى جاس جالاۋ كىمدىكى؟

– كىمنىڭ ۇلى قۇل بولسا،

تۇلىمدىسى تۇل بولسا،

قاندى جاس جالاۋ سونىكى،

ەندەشە، قازاق سەنىكى!

ماعجان پوەزياسىنان سۋسىنداعان كەڭشىلىك اقىندا دا وتانسۇيگىشتىك رۋحتىڭ ايبىنى باسىم. وتانىن شەكسىز سۇيەتىن اقىن وتارشىلدىقتىڭ زاردابىنان قازاقستاننىڭ كودەلى ويى مەن جۋساندى قىرىنىڭ تۋ-تالاقايى شىعىپ، جىرتىلىپ تاستالعانىنا قاپالانىپ، بوز بيە بولىپ بوزدادى.

ناعاشى اۋىلىمنىڭ اراسى بىزدەن ءبىر-اق قىر،

قوزى-لاعىمىز قوسىلعان شۇيگىن قىرات بۇل.

تىڭ كوتەرگەن جىل توبەنىڭ ءتۇبىت كودەسىن

تاراپ اكەتتى تاراق تاباندى تراكتور.

تىڭ يگەرۋ ناۋقانىنىڭ قازاق دالاسىنا الىپ كەلگەن قايعى-قاسىرەتىن جىرلاعان اقىن «بوز بيە» باللاداسىن ون سەگىز جىل بويى جاريالاتا المادى. بۇل تۋرالى كەڭشىلىك اقىننىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىندە جازىلعان ەستەلىگىندە مىنانداي جولدار بار: «مەن بەسىكتەن بەلىم جاڭا عانا شىعىپ، ادەبيەتكە ءالى تولىق كەلىپ ۇلگەرمەگەن كەزىمدە «تىڭ جىرتقان جىل نەمەسە بوز بيە» دەگەن دۇنيە جازدىم. وسى ولەڭ­دى ون سەگىز جىل جاريالاتا الماي ءجۇرىپ-ءجۇرىپ 1985 جىلى اقىن يرانبەك ورازباەۆ «جازۋشى» باسپاسىندا مەنىڭ جيناعىما رەداكتور بولعان كەزدە ارەڭ شىعاردىم. ال قازىر تىڭنىڭ ەكولوگياسى تۋرالى ايتىپ جاتىرمىز. ماسەلە كوتەرىپ جاتىرمىز. شىبىن جانىمىز شىرقىراۋدا. ال مەن، ماقتانعانىم ەمەس، سول پروبلەمانى جيىر­ما جىل بۇرىن، بالا اقىن كەزىمدە جازىپپىن. بىراق، دەر كەزىندە باستىرا المادىم».

امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى

"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى