قوعامدا جاڭا ءبىلىم ءمينيسترى مالىمدەگەن مەكتەپتەردى ءۇش تىلدە (قازاقشا، ورىسشا، اعىلشىنشا) وقىتۋعا كوشىرۋ ماسەلەسى بەلسەندى تۇردە تالقىلانۋدا. مۇنداي قادامدى قولداعان ەلگە بەلگىلى كاسىپكەرلەردىڭ حاتى، ودان كەيىن بىرقاتار قايراتكەرلەردىڭ بۇعان تىكەلەي قارسى تالاپتارىن قويعان ۇندەۋى پايدا بولدى.
«اق جول» پارتياسى ءوز جۇمىسىندا بىلىمگە دە، بيزنەسكە دە، ۇلتتىق مۇددەلەرگە دە نازار اۋدارادى. پارتيا اسىرەسە وتكەن جىل بويى ءبىلىم مينيسترىمەن قىزۋ ايتىس-تارتىستار جۇرگىزدى. ال قازىرگى پىكىرتالاستار بويىنشا پارتيا باسشىلىعى قانداي ۇستانىمدا؟
وسى ماسەلەگە بايلانىستى «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ توراعاسى، ءماجىلىس دەپۋتاتى ازات پەرۋاشەۆپەن بەلگىلى جۋرناليست، وسى پارتيانىڭ ورتالىق كەڭەسىنىڭ حاتشىسى ارمان سقابىلۇلى سۇحباتتاسقان ەدى.

- ازات تۇرلىبەكۇلى، ءسىز بەن ءبىز بۇعان دەيىن دە وسى ۇشتىلدىلىك ماسەلەسى بويىنشا پىكىر الىسقان ەدىك. ول پىكىرالماسۋ ارينە، بەيرەسمي جاعدايدا، ۇرپاق تاعدىرىنا الاڭدايتىن ەلىمىزدىڭ ەكى ازاماتىنىڭ اراسىندا ءوتتى. كوپ ماسەلە بويىنشا كوزقاراستارىمىز تۇيىسەتىنى دە راس. كەي ماسەلەلەرگە دەگەن كوزقاراستا ايىرماشىلىق تا بولدى. دەگەنمەن، حالىق ءۇشىن پارلامەنتتىك پارتيا جەتەكشىسىنىڭ وسىناۋ وزەكتى ماسەلەگە دەگەن ناقتى ۇستانىمى وتە قاجەت! مىسالعا مەنى، قازاقستاننىڭ ازاماتى رەتىندە «ۇشتىلدىلىكتى» ەنگىزۋ ماسەلەسىنىڭ تىم اسىعىس قولعا الىنىپ جاتقانى الاڭداتادى. مەكتەپتەردى ءۇش تىلدە وقىتۋعا كوشىرۋ تۋرالى باستاما قانشالىقتى دارەجەدە ءوزىن اقتايدى دەپ ويلايسىز؟
- ستراتەگيالىق جاعىنان العاندا بۇل دۇرىس كوزقاراس. ءبىزدىڭ ۇلتىمىزعا دامۋ قاجەت، جاستار قازىرگى زامانعى وركەنيەت تالاپتارىنا ساي بولۋى ءتيىس، ويتكەنى اعىلشىن ءتىلىن جاپپاي ەركىن مەڭگەرۋ الەمدىك قوعامداستىققا بىرىگۋدىڭ ماڭىزدى شارتى بولىپ تابىلادى.
سوندىقتان دا مەن ءبىلىمدى ءۇش تىلدە بەرۋدى ىلگەرىشىل قادام رەتىندە قولدايمىن، ول ءبىزدىڭ بارىمىزدەن – مەكتەپ وقۋشىلارىنان، پەداگوگتاردان، اتا-انالاردان – قيىندىقتار مەن ستەرەوتيپتەردى ەڭسەرۋدى، جەڭە ءبىلۋدى تالاپ ەتەدى. ءيا، مۇنىڭ ەرىك-جىگەردى بارىنشا جۇمىلدىرۋ قاجەت ەتەتىندىگى راس. بىراق، سونىمەن عانا ءبىز ءسوز جۇزىندە ەمەس، شىنايى تۇردە وركەنيەت كوشىنە ىلەسە الامىز. كەز كەلگەن وزگە نۇسقالار – بۇل يزولياتسياعا ۇشىراۋعا جول اشادى، الەمدىك ۇردىستەن ءبىزدىڭ ارتتا قالىپ قويۋدى كۇشەيتەدى.
بىراق «ۇشتىلدىلىك» جۇيەسىندە دە باسىمدىق مەملەكەتتىك تىلگە بەرىلۋى ءتيىس، ونىڭ قولدانىلۋى ءالى لايىقتى دەڭگەيگە شىققان جوق. بيزنەس پەن بيلىك بۇرىنعىسىنشا ورىس ءتىلىن ارتىق كورەدى، ال قوعام، اسىرەسە جاستار بارعان سايىن قازاقتىلدى بولىپ كەلەدى. قوعام مەن ونىڭ ەليتاسى، تىكەلەي ايتقاندا، ءتۇرلى تىلدەردە سويلەيتىن جاعداي بەلەڭ الىپ تۇر. بۇل پروبلەمانى كورە ءبىلۋ جانە شەشۋ كەرەك. مىناداي مالىمەتتەر كەلتىرەمىن: تاۋەلسىزدىك العان ساتتە قازاق مەكتەپتەرىندەگى وقۋشىلار سانى نەبارى 34 پايىزدى قۇرادى. ال، 2016 جىلى، تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىندا، ولار مەكتەپ ءبىتىرۋشى تۇلەكتەردىڭ 68 پايىزىنا جەتتى. وسىلايشا، ءبىر ۇرپاق الماسقاندا قوعامداعى قازاقتىلدى جاستاردىڭ اراسالماعى ەكى ەسەگە ءوستى. مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرۋشىلەردىڭ ۇلەسى كەلەسى ۇرپاق الماساتىن مەرزىم ىشىندە 80-90 پايىزدان دا اسادى دەپ ويلايمىن. بۇل بەتالىستى كورمەيتىندەر – ءوزىنىڭ بولاشاعىن پايىمداي الماي وتىر. بيلىك تە، ەليتا دا ءوزىنىڭ حالقىمەن ءبىر تىلدە سويلەۋگە تىكەلەي مۇددەلى بولۋى ءتيىس.
- بىراق تەك وسى سەبەپپەن قوعامدىق قوزعالىستاردىڭ بىرقاتار وكىلدەرى ۇشتىلدە ءبىلىم بەرۋگە قارسى شىعىپ وتىر ەمەس پە؟ «ۇشتىلدىلىكتى» ەنگىزۋگە ەڭ الدىمەن «ورىس ءتىلدى» ەليتا مۇددەلى بولىپ وتىر دەگەن پىكىرلەردىڭ دە جانى بار سەكىلدى ماعان. ولاي بولعان جاعدايدا ەڭسەسىن ەندى عانا تۇزەپ كەلە جاتقان مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ- ءسىز بەن ءبىزدىڭ انا ءتىلىمىزدىڭ تاعدىرى نە بولماق؟
- انا ءتىلى ءۇشىن شىرىلداعان قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرىنىڭ بەرگەن باعالارىنىڭ كوبىسىمەن كەلىسۋ كەرەك. بىراق ولاردىڭ وسى باعالاۋلارىنان جاساپ وتىرعان تۇجىرىمدارىمەن كەلىسۋ مۇمكىن ەمەس.
بىرىنشىدەن، كەز كەلگەن حالىقتىڭ ەكونوميكاسى جانە ءال-اۋقاتى ازاماتتاردىڭ زاماناۋي تەحنيكا مەن تەحنولوگيالارىن پايدالانۋ قابىلەتىنە تىكەلەي تاۋەلدى. ءتىپتى بوتەندىكىن پايدالانباي، ءوز تەحنولوگيالارىڭدى جاساۋ ءۇشىن – جۇرتتىڭ بارىنە باياعىدان بەلگىلىنى، «ۆەلوسيپەدتى» ەمەس، جاڭانى ويلاپ شىعارۋ ءۇشىن الەمدىك جەتىستىكتەرگە سۇيەنۋ كەرەك. 
دۇنيە جۇزىندەگى عىلىمي-تەحنيكالىق اقپارات ايقىن باسىمدىقپەن ەۋروپالىق تىلدەردە، ەڭ الدىمەن اعىلشىن تىلىندە اينالىمعا تۇسەدى. مۇنى نارىقتىق مەنەدجمەنتتىڭ، كورپوراتيۆتىك باسقارۋدىڭ، قور جانە قارجى قۇرالدارىنىڭ جانە ت.ب.، ماسەلەلەرىنە قاتىستى دا ايتۋعا بولادى.
ەگەر ءبىز تابىستى ۇلت بولعىمىز كەلسە، وندا تەك «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ ستەپەندياتتارى عانا ەمەس، ءاربىر مەكتەپ وقۋشىسى بۇكىل ادامزاتپەن جينالعان بىلىمگە تىكەلەي شىعا الۋى كەرەك.
ەكىنشىدەن، ەكى گەوساياسي الىپتىڭ - قىتاي مەن رەسەيدىڭ اراسىندا تۇرعان قازاقستاننىڭ جاعدايىن باعالاساق، ءبىز ولاردىڭ ىقپالىنان تولىقتاي تاسادا قالۋىمىزدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن انىق ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ءبىزدىڭ سىرتقى الەممەن كوپتەگەن قاتىناسىمىز، تاۋار اينالىمىنان باستاپ، وسى ەكى ەلدىڭ مۇددەلەرىن دە قوزعاپ كەتەدى. ياعني، ولارمەن ديالوگ جانە ءوزارا ءىس-قيمىل جاساۋ قاجەت، بۇعان بالاما تەك سولتۇستىك كورەيا نەمەسە ميانما «ۇلگىسى» بويىنشا ءوزىمىزدى وقشاۋلاۋ عانا. ءسىز ەكىنشى سولتۇستىك كورەيادا تۇرعىڭىز كەلە مە؟ مەن، جوق دەپ ءدال ايتا الامىن.
بىراق ءوزارا ءىس-قيمىل ءبىزدىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىمىزگە، ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋ جۇيەسىن قوسا العاندا، سىني قاتەرلەر تۋدىرادى. مۇنداي ىقپالعا، تەك ءبىزدىڭ ىشكى الەۋمەتتىك-مادەني رەسۋرستارىمىزعا سۇيەنىپ بالانس قۇرۋ، وتە قيىن. «ۇشتىلدىلىكتى» ەنگىزۋ- بۇل مىندەتتى قازاقستاندى رەسەيلىك جانە قىتايلىق رەسۋرستارىنا عانا ەمەس، اقپاراتتىڭ جانە ىقپال ەتۋدىڭ جالپىالەمدىك كوزدەرىنە قاتىستىرۋ ارقىلى شەشۋگە كومەكتەسەدى. بۇل قادام ءبىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىمىزگە تۋرا كەلەدى.
وسىنداي تاسىلدەمە، مىسالى، يادرولىق ارسەنالدان باس تارتقاننان كەيىن قاۋىپسىزدىك جانە اۋماقتىق بىرتۇتاستىققا كەپىلدىكتى تاڭداۋ كەزىندە، ىسكە اسىرىلعان: سول كەزدە قازاقستان مۇنداي كەپىلدىكتەردى تەك رەسەي مەن قىتايدان عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە باتىس مەملەكەتتەرىنەن العان. ۋكراينا وقيعالارى كورسەتكەندەي، ءدال وسى باتىستان كەپىلدەمە بەرگەندەر – اقش، فرانتسيا جانە ۇلىبريتانيا وزدەرىنىڭ سوزدەرىنەن تايعان جوق.سوندىقتان ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋدەن باس تارتۋ شىن مانىندە قازاقتاردىڭ مۇددەسىن قورعامايدى، كەرىسىنشە – رەسەيگە سانالىق جانە اقپاراتتىق باعىنىشتىلىقتى بەكىتىپ، ۇزارتا تۇسەدى جانە قىتايعا دا وسىنداي باعىنىشتىلىقتى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن جاعدايلار جاساۋدى جەڭىلدەتەدى.قازىرگى كەزدە قىتايدىڭ قازاق تىلىندەگى اقپاراتتىق ساياساتىنىڭ تۇتىنۋشىلارى شىڭجان تۇرعىندارى بولىپ سانالادى. بىراق كىم بىلەدى، ءبىزدىڭ شىعىستاعى كورشىمىزدە بۇل جۇمىستى كەڭەيتۋگە دەگەن جاسىرىن قىزىعۋشىلىق پايدا بولسا شە؟ قىتايدىڭ ورتاازيالىق ايماقتا عالامدىق ەكونوميكالىق باعدارلامالاردى بەلسەندى تۇردە العا جىلجىتىپ جاتقانىن ەسكەرسەك، مۇنداي كۇماندى نەگىزسىز دەپ ايتا المايمىز. جانە ينۆەستوردىڭ جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ جوبالارىنا قوعامدىق قولداۋ جاساۋعا مۇددەلى بولۋى قيسىندى بولىپ تۇر عوي.
كورشىلەردىڭ مۇنداي ىقپالىمەن تەڭەسۋگە «ۇشتىلدىلىككە» كوشۋ ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ اشىق الەمگە تولىققاندى شىعۋى، بالامالى اقپارات الۋى جانە ەۋروپالىق قۇندىلىقتارعا جانە ەۋروپالىق قوعامداستىققا ارالاسۋجولىمەن مۇمكىندىك بەرەتىنىنە ۇمىتتەنۋگە ابدەن بولادى.
-«ۇشتىلدىلىك» ماسەلەسى الەمدىك وركەنيەتتىڭ بار جاقسىلىعىن يگەرۋگە كومەكتەسەدى دەگەن دە دۇرىس شىعار. الايدا، ونسىز دا ساپاسى سىن كوتەرمەيتىن، وقىلۋى وتە اۋىر وقۋلىقتاردان شارشاعان ۇرپاقتى ەندى وسى ءبىر كۇردەلى رەفورمامەن «قيناپ» جىبەرمەيمىز بە؟ كەشە عانا ەلباسى وسى ماسەلەگە بايلانىستى «اسىعىس وزگەرىستەرمەن ء(بىلىم سالاسىنداعى) وقۋشىلاردىڭ مىيلارىن اشىتىپ جىبەرمەڭدەر» دەدى. جانتالاسىپ جاسالعان رەفورمالاردىڭ اياعى قالاي بولاتىنىن ءوزىڭىز دە ايتىپ ءجۇرسىز. وسى ءبىز «ۇشتىلدىلىك» باعدارلاماسىنا دايىنبىز با؟
- دۇرىس ايتاسىز، قازىرگى كۇن تارتىبىندەگى نەگىزگە ماسەلە – ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋدى تاعى ءبىر پروفاناتسياعا ۇشىراتپاي، شىن مانىندە ىسكە اسىرۋ. بىزدە بۇكىل اۋداندار مەن اۋىلدار بويىنشا ءوز پاندەرىن اعىلشىن تىلىندە وقىتا الۋعا دايىن مىڭداعان مۇعالىمدەر بار ما؟ ادىستەمە بار ما؟ ءتىپتى قازاق جانە ورىس تىلدەرىندەگى وقۋلىقتاردىڭ ساپاسىنىڭ تومەندىگىنە قايتا-قايتا جانجالدار تۋىنداپ جاتقان كەزدە، اعىلشىن تىلىندەگى وقۋلىقتار قانشالىقتى دۇرىس بولادى؟ نەمەسە بارلىعى قايتادان مەملەكەت پەن اتا-انالار ءۇشىن ءتيىستى ناتيجەسىز زور شىعىندارعا اينالىپ كەتە مە؟
جانە ەڭ باستىسى: ءۇش تىلگە وقىتۋ قازاق ءتىلىن ەلەمەۋ ءۇشىن سىلتاۋ بولۋىنا ەش جول بەرۋگە بولمايدى. شىن «ۇشتىلدىلىك» ءدال وسى مەملەكەتتىك ءتىلدى كەڭىنەن قولدانۋدان باستالۋى ءتيىس.ال بۇگىندە كوپتەگەن شەنەۋنىكتەر تەك قانا ورىس، نەمەسە ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە سويلەيدى. وسى وزدەرىن ەليتالىق توپقا قوساتىندار ءۇش تىلگە كوشۋدى ءجاي عانا قازاقشا سويلەپ باستاعاندارى ءجون بولار ەدى.
سوندىقتان دا «ۇشتىلدىلىككە» كوشىرۋدى بيلىكتىڭ وزىنە مەملەكەتتىك ءتىلدى ەندىرۋ مەن مەڭگەرۋدەن باستاۋ قاجەت. مەن ورىس ءتىلدى قازاق رەتىندە ولاردىڭ ىشىنە ءوزىمدى قوسىپ ايتىپ وتىرمىن. تەك قانا مەملەكەتتىك ءتىلدى لايىقتى دەڭگەيگە كوتەرىپ، ءوز تۇعىرىنا قوندىرعان كەزدە عانا ۇشتىلدىلىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ىسكە اسىرىلدى دەپ ساناۋعا بولادى.
- ءۇش تىلدە وقىتۋدان باس تارتۋ تۋرالى اشىق حات ءارتۇرلى قوعامدىق ۇيىمداردان، ىشىندە «اق جول» پارتياسى دا كورسەتىلىپتى، قۇرىلعان ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى اتىنان جاريالانعان. سوندا قالاي بولعانى، پارتيا توراعاسى باسقا پىكىردە مە؟
- «اق جول» پارتياسى، ۇيىم رەتىندە، بۇل حاتقا قاتىسى جوق.ونىڭ باستاماشىلارى بىزگە شىققان جوق جانە ءماتىندى بىزبەن كەلىسكەن جوق.
باستاماشىلار اراسىندا پارتيا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قازىبەك يسا بار. بىراق ول «اق جول» قدپ باسشىلىعىنىڭ وكىلى رەتىندە ەمەس، اقىن جانە جۋرناليست ەسەبىندە قول قويعان. بۇل ونىڭ قۇقىعى. جانە دە مەن وعان ءوز پىكىرىن ءار قاشان دا اشىق ايتقانىنا ريزامىن. ءCىز دە ازامات رەتىندەگى جەكە پىكىرىڭىزدى ايتىپ ءجۇر ەمەسسىز بە؟
زاڭ بويىنشا جانە پارتيانىڭ جارعىسى بويىنشا، «اق جول» قدپ ۇستانىمىن پارتيانىڭ سەزى، ورتالىق كەڭەسى، پرەزيديۋم نەمەسە توراعاسى بىلدىرەدى. پارتيا توراعاسى رەتىندە مەن ءوز پىكىرىمدى جوعارىدا باياندادىم. جانە ونى تەك پارتيانىڭ ءوزىنىڭ مۇشەلەرى اتالعان ورگاندار ارقىلى وزگەرتە الادى. كەز كەلگەن جاعدايدا، مەن مۇنداي پىكىرتالماسۋعا دايىنمىن.

- اڭگىمەڭىز ءۇشىن راحمەت. 

ماتەريال «akzhol.kz» سايتىنان الىندى
Abai.kz