وتكەندە قازاقستان پارلامەنتىنىڭ سەناتى ءبىر اۋىزدان ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا «قۇرمەتتى سەناتور» دەيتىن اتاق بەردى. قۇرمەت كورسەتتى. وسىعان وراي، تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنداعى پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ءرولى مەن ەڭبەگى تۋرالى ەكى اۋىز ءسوز ايتۋدى ءجون كوردىك.

اتا-بابامىزدىڭ سالعان سارا جولىمەن نۇرلى بولاشاق جولىنا اياڭداپ باسىپ كەلەمىز. الەم مويىنداعان قازاقستاندى، ۇلتتار ۇلىقتاعان  قازاقتى، تاۋەل­سىزدىكتىڭ تۋىن كوككە كوتەرگەن ەگەمەن ەلدى جارقىن بولاشاققا جەتەلەپ كەلە جاتقان كوشباسشى – تۇڭعىش پرەزيدەنت.

1991 جىلعى 1 جەلتوقساندا، العاش رەت جالپىحالىقتىق سايلاۋ ءوتىپ، ەگەمەن قازاقستاننىڭ نەگىزىن سالۋشى – نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ تۇڭعىش رەت پرەزيدەنت بولىپ سايلاندى. بۇل جاڭا مەملەكەت قالىپتاسۋىنىڭ وتپەلى كەزەڭىندە سەنىمدى باسشىعا ءوز تاعدىرىن تاپسىرعان قازاقستان حالقىنىڭ جاۋاپتى تاڭداۋى ەدى. شىن مانىندە، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ ساليقالى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا تاۋەلسىز قازاق ەلى قالىپتاسىپ، تاريحىمىز تۇگەندەلىپ، ءتىلىمىز، ءدىنىمىز جانە ءدىلىمىز قايتا ورالىپ، مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلتتىق رامىزدەرى قابىلداندى.

عاسىرعا بەرگىسىز جيىرما سەگىز جىلدىڭ ىشىندە قازاق دەگەن ۇلتتى، قازاقستان اتتى مەملەكەتتى بۇۇ قۇرامىنداعى بارلىق مەملەكەت تۇگەل مويىندادى، تاۋەلسىزدىگىن تانىدى. الەمنىڭ 150-دەن استام ەلدەرىمەن ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتتى.  قازاقتىڭ شەكاراسى ايقىندالىپ، ول قىتايدىڭ، رەسەيدىڭ، وزبەكستاننىڭ جوعارعى زاڭ شىعارۋشى ورگاندارىندا ءتيىستى راتيفيكاتسيادان ءوتتى، زاڭدى كۇشىنە ەندى.

مىنە، سوندىقتان، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى ەلباسىنىڭ اتىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ايتا كەتەيىك، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتi - ەلباسى تۋرالى №83 كونستيتۋتسيالىق زاڭ 2000 جىلدىڭ 20 شiلدەسىندە شىقتى، وعان 2010 جىلدىڭ 14 ماۋسىمىندا №289-IV وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى. اتالمىش زاڭدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتiنiڭ – ەلباسىنىڭ مارتەبەسi مەن وكiلەتتiگi باياندالعان. ال، 2011 جىلى ەل پارلامەنتىنىڭ 1 جەلتوقساندى «تۇڭعىش پرەزيدەنت كۇنى» دەپ جاريالاۋى وسى كونستيتۋتسيالىق زاڭداردىڭ اياسىندا جۇزەگە اسقانىن ايتا كەتۋ كەرەك.

تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن  بەرگى كەزەڭ ىشىندە قازاقستان دەموكراتيالىق سايا­سي-قۇقىقتىق جۇيەسى بار، ەكونوميكاسى تۇراقتى، حالقىنىڭ ءال-اۋقاتى جوعارى، ۇدايى دامۋ ۇستىندەگى مەملەكەت رەتىندە قالىپتاستى. ەلباسى وتكەن جىلدار ىشىندە كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى ەكەندىگىن كورسەتتى. مەملەكەت باسشىسى قوعامداعى تاتۋلىق پەن كەلىسىمدى نىعايتۋ، جاھاندىق بەيبىت باستامالاردىڭ اۆتورى رەتىندە ەلدىڭ سىرتقى ساياسي باعىتىن ءدال ايقىنداۋعا وراسان زور ۇلەس قوستى.

ونىڭ جان-جاقتى سارالانعان ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان دەربەس دامۋدىڭ وتپەلى كەزەڭىندەگى قيىندىقتاردى ەڭسەرىپ، وركەندەۋ جولىنا ءتۇستى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ قايراتكەرلىگى مەن تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس كەلەتىن قانشاما ماڭىزدى زاڭدار قابىلداندى. قازاقستان حالقى ءۇشىن تىڭ قۇرىلىمنىڭ ءبىرى - جەمقورلىق قىلمىستارعا قارسى كۇرەس جۇرگىزەتىن سالا بولدى.

«سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەسۋ بارشانىڭ جانە ءار ادامنىڭ مىندەتى. سىبايلاس جەمقورلىق ءبىزدىڭ مەملەكەتتىلىگىمىز بەن دەموكراتيامىزدى جەگىدەي جەيدى. سوندىقتان دا ءبىز سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ جولىن كەسۋدىڭ جانە قوعامدا ونىڭ كەز كەلگەن كورىنىسىنە ىمىراسىزدىق  احۋالىن قالىپتاستىرۋدىڭ جۇيەلىك جاعدايىن جاسايمىز»، - دەپ ناقتى اتاپ ءوتتى ەلباسى.  مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى بارىنشا اشىق ءارى قوعامدىق باقىلاۋ ءۇشىن قولجەتىمدى بولۋى كەرەك.

مەملەكەت باسشىسى قۇقىق قورعاۋ سالاسىندا كوپتەگەن جاڭاشىلدىققا باستاماشى بولدى. قازاقستان جاڭا قۇقىقتىق جۇيەمەن العا قادام باستى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا تاۋەلسىز سوت بيلىگى مەن زاماناۋي قۇقىق قورعاۋ جۇيەسى قالىپتاستى.

رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ 1994 جىلعى 12 اقپانىنداعى №1569 قاۋلىسىمەن بەكىتىلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى قۇقىقتىق رەفورمانىڭ ءبىرىنشى مەملەكەتتىك باعدارلاماسىندا قىلمىسپەن كۇرەس ساياساتىن رەفورمالاۋ، جاڭا سوت جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ جانە قۇقىق قورعاۋ قۇرىلىمدارىنىڭ جۇمىسىنا دەگەن كوزقاراستى قايتا قاراۋ جونىندەگى شارالار كەشەنى ويلاس­تىرىلعان بولاتىن.

اسا ماڭىزدى زاڭنامالىق اكتىلەردى ازىرلەۋگە، تالقىلاۋعا جانە قابىلداۋعا مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءوزى تىكەلەي قاتىستى. نەگىزگى زاڭ قابىلدانعاننان كەيىن قىسقا مەرزىم ىشىندە پرەزيدەنتتىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىنداعى سوتتار جانە سۋديالار مارتەبەسى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭ كۇشى بار جارلىعى، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پروكۋراتۋراسى تۋرالى»، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ىشكى ىستەر ورگاندارى تۋرالى» زاڭ كۇشى بار جارلىقتارى،  جاڭا قىلمىستىق كودەكس، قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ كودەكسى، قىلمىستىق-اتقارۋ  كودەكسى، «ادۆوكاتتىق، نوتراياتتىق قىزمەت تۋرالى جانە ت.ب. زاڭدار قابىلدانىپ، ولار بىرىڭعاي سوت جۇيەسىن قۇرۋدىڭ، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىن رەفورمالاۋدىڭ، بىلىكتى زاڭ كومەگىمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ قۇقىقتىق نەگىزىن قالادى.

اتالمىش زاڭ شاعىن كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىن تىركەۋ ءتارتىبىن جەڭىلدەتۋگە جانە تىركەۋ مەرزىمدەرىن قىسقارتۋ جانە اكىمشىلىك كەدەرگىلەردى جويۋعا باعىتتالعان.

نۇرسۇلتان ءابىشۇلى الەمنىڭ اسا ءىرى مەملەكەت باسشىلارى مويىنداعان قازاق مەملەكەتىنىڭ ەڭ العاشقى باسشىسى، دۇنيە جۇزىنە ايگىلى ساياساتكەرلەردىڭ ءبىرى.  ول ەل باسقارۋ ىسىندە حالىقتىڭ عاسىرلار بويى جيناقتالعان باي تاجىريبەسى مەن الەمدىك تاجىريبەنى  بويىنا توعىستىرعان تۇلعا.

ن.ءا. نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن تاۋەلسىز قازاق ەلىندە دۇنيە­جۇزىلىك-تاريحي ماڭىزى بار ىستەر اتقارىلدى.  1991 جىلدىڭ كۇزىندە 40 جىلدان استام ۋاقىت بويى ادامزات بالاسىنا وت بۇركىپ، اپات قاۋىپىن ءتوندىرىپ كەلگەن سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونى جابىلدى. 459 يادرولىق جارىلىس وتكەن بۇل پوليگون ەندى ماڭگىگە تىنشىدى. تۋعان ەلىنىڭ تىنىشتىعىن، ادامزاتتىڭ قاۋىپسىزدىگىن تۋ ەتكەن ەلباسى امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ، رەسەيدىڭ، فرانتسيانىڭ باسشىلارىمەن ۇزاق تا كۇردەلى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، يادرولىق قارۋدى قازاقستاننان الاستاۋعا 1994 جىلى كەلىستى.

بۇل ءبىز ءۇشىن وتەۋى قىمبات كەلىسىم ەدى. ويتكەنى يادرولىق دەرجاۆالار (اقش، انگليا، روسسيا، قىتاي، فرانتسيا) قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە، ەگەمەندىگىنە جانە بۇگىنگى شەكارالارىنىڭ وزگەرمەيتىنىنە قۇرمەتىن ءبىلدىردى، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە، تەرريتوريالىق بىرتۇتاستىعىنا قارسى كۇش قولدانباۋعا مىندەتتەندى، قازاقستانعا ەكونوميكالىق قىسىم كورسەتۋگە بارمايتىنىن مالىمدەدى. 1995 جىلى سوڭعى يادرولىق قارۋ قازاق ەلىنەن اكەتىلدى. وسىلايشا ادامزات تاريحىندا تۇڭعىش رەت جويقىن قارۋدان ەرىكتى تۇردە باس تارتقان مەملەكەت پايدا بولدى.

قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى جىلدارىندا قىرۋار ىستەر اتقارىلدى. ءۇش عاسىرعا  جۋىق ۋاقىت بويى وتارشىلدىقتىڭ تاۋقىمەتىن قازاق حالقىن وزگەلەر تانىدى. تمد ەلدەرىنىڭ اياسىنداعى ەڭ كوپ ءتىلدى،  كوپ كونفەسسيالى قازاقستاننىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، تاۋەلسىزدىك جولىمەن الىپ ءجۇرۋ مىندەتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ماڭدايىنا جازىلدى.

ەلباسىنىڭ «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىنىڭ ماقساتتارى مەن مىندەتتەرىنىڭ ماڭىزدىلىعى ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون.  الەمدەگى بارىنشا دامىعان 30 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا قوسىلۋ كەشە عانا توتاليتارلىق ساياسي جۇيەمەن قۇرساۋلانعان، ءبارىن دە جەرگىلىكتى جاعدايلارمەن ەسەپتەسپەي وزىنە لايىقتىسىن عانا اتقارۋعا رۇقسات بەرىپ، كەسىپ-ءپىشىپ وتىراتىن بيلەۋشى ورتالىقتىڭ باسقارۋىندا بولعان، ءوز ەركى وزىنە تيمەي كەلگەن قوعام ءۇشىن مۇلدە وڭاي شارۋا ەمەس.

ءتىپتى مۇنداي بيىككە قول جەتكىزۋدىڭ مۇمكىندىگىنە كۇماندانا قاراعاندار دا  كوپ. الايدا،  2030 جىلعا دەيىن باسەكەگە بارىنشا قابىلەتتى 50 ەلدىڭ قاتارىنا ەنۋ مەجەسىن العا قويعاندا دا سەنەتىن جاندار از بولعان. بىراق بۇل مەجە مەرزىمىنەن بۇرىن ورىندالىپ، قازاقستان قازىردىڭ وزىندە بارىنشا دامىعان 50 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا كىرىپ وتىر. وسى ىستەردى باستاپ قانا قويماي، اياعىنا دەيىن جەتكىزىپ كەلە جاتقان تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز ن.ءا. نازارباەۆتىڭ وراسان زور ەڭبەگى جانە ونىڭ مەملەكەتتىك-ساياسي قىزمەتىن تاريحي ەڭبەك دەپ باعالاۋ وزەكتى.

ەرعالي بەرىكۇلى

Abai.kz