"بي بولماس بەلىن جالپاق بۋعانمەنەن، تازارماس ءاسىلى حارام جۋعانمەنەن. ىشكەنگە ءماز، جەگەنگە توق شارۋانى، كىم ەكەن الاشىما تۇلعاڭ دەگەن" دەپتى عۇلاما شايىر  ابۋباكىر كەردەرى. يا، دانا حالقىمىز ەل باسىنا كۇن تۋسا، ەتەگىمەن سۋ كەشكەن ەرلەرىن عانا ەلگە تۇلعا دەپ اتاپ، جىرعا قوسقان، اتىن اڭىزعا اينالدىرعان. ارينە، ءار زاماننىڭ، ءار قوعامنىڭ وزىنە ءتان تۇلعالارى بولادى. ارىگە بارماي-اق، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرگەننەن بەرگى كەزەڭدەردى الىپ قاراساق تا وسىناۋ قىپ-قىسقا ۋاقىت ارالىعىندا ەسىمى ەندىگى جەردە ەل ەسىندە ماڭگى ساقتالاتىن التىنبەك سارسەنباەۆ، زامانبەك نۇرقادىلوۆ، بولاتحان تايجان سياقتى ارداقتى دا ارىس تۇلعالارىمىز از بولماپتى. ولاردىڭ بەرجاعىندا قالاي وپات بولعانى ءالى دە جۇمباق كۇيىندە قالىپ بارا جاتقان باتىرحان دارىمبەت، نۋري مۋفتاح، اسحات ءشارىپجان سياكتى قالامىن بيلىكتىڭ قاراكۇىشىنە قارسى جۇمساعان قالامگەرلەر شە؟

زامان ازدى ما، الدە ادىلەت، اقيقات دەگەن قاسيەتتى ۇعىمدار بۇگىندە بيلىك باسىندا «باقىتقا بالقىپ » جۇرگەندەردىڭ  قولجاۋلىعىنا اينالدى ما قايدام ايتەۋىر قازىر جاسى جەتپىستىڭ جەلكەسىنە ءمىنىپ، سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققان اقساقالدارىمىزدىڭ دا اۋزىنان اتالى ءسوزدىڭ ورنىنا ءدام-تۇزى جوق سۋ تاتىعان اتالا ءسوز ەستيتىن بولدىق.  ايتپاقشى، سول اۋباكىر كەردەرى:

بىلىكسىزدىڭ بيلىگى

قاۋمەتى جوق، قاۋقار جوق.

ءدانسىز سابان سەكىلدى

تاتىمى جوق، تۇزى جوق

ءدامسىز تاعام سەكىلدى، - دەگەندە ءدال بۇگىندە ابىزدىعى اۋىل - ءۇيدىڭ، قازان - وشاقتىڭ، ءارى كەتسە ءوز تايپاسى مەن ءجۇزىنىڭ اينالاسىنان اسپايتىن اقسالدارعا ارناپ ايتىپ كەتكەن بە دەرسىز.  جاقىندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنەن جاسى 80 گە تاياپ قالعان عازيزبەك تاشىمباەۆ دەگەن اعامىزدىڭ «ەسەنعالي ەلەمەگەن ەكى تۇلعا» دەگەن ماقالاسىن وقىپ، شىنىندا دا بۇگىنگى قازاقستاندا ناعىز تۇلعا دەپ جوعارىدا اتى اتالعان، شىن اسىل ارداقتىلارىمىزدى ەمەس، اركىم ءوزى قالاعانىن تۇلعا جاساپ الاتىن زامان ورنادى ما دەپ قالدىق دەسەك تە بولاتىن شىعار. ايتپەسە، اقوردادا ءىس جۇرگىزۋشى ەكەن دەپ ماحمۋت قاسىمبەكوۆتى جانە  انا زاماندا كەڭەستىڭ، مىنا زاماندا بيلىكتىڭ قايقى قارا قىلىشىنداي قىزمەتىنەن ءبىر تايماعان گازەتتى باسقارىپ، بۇدان قانشاما عاسىر بۇرىن ءومىر سۇرگەن قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىن بۇگىن ازيادان، ەرتەڭىنە ەۋروپادان بىراق  شىعىپ جۇرگەن سول زاماننىڭ سۋپەرمەنىندەي سۋرەتتەگەن ەكەن دەپ بالعابەك قادىربەكۇلىن  ۇلت تۇلعاسى دەۋ كىمنىڭ ويىنا كەلە قويار ەدى؟!  ايتپاقشى، وسى بابامىز وسى ء«تۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» دەگەن كىتاپتا بىردە سوناۋ  ۆاتيكاننان ءبىر-اق  شىعادى. ۆاتيكاندا ىقىلىم زاماننان بەرى ء ار قۇجاتتان باستاپ، وسىندا دۇنيەگە كەلگەن ءار ءسابيدىڭ تۋعان كۇنى مەن كارىلىكتەن قايتىس  بولعان كۇنىنە شەيىن تىركەۋلى تۇرادى. بىراق سولاردىڭ بىردە-بىرىندە، نە ريم پاپالارىنىڭ ەستەلىگىندە «بىزگە شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى كەلىپ قوناق بولدى» دەمەك تۇگىل، «نان اۋىز ءتيىپ كەتتى» دەگەن سىنار اۋىز ءسوز جوق.

بۇل كىتاپ حاقىندا كەزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى عىلىمي شەشىم شىعارعان. اكادەميكتەر، ناقتى ايتساق تاريحشىلار مەن ادەبيەتشىلەر ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىردى، مەنىڭ ەسىمدە قالعانى مارقۇم راحمانقۇل بەردىباەۆ، ماناش قوزىباەۆتاردىڭ جانە كورنەكتى  جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ پىكىرلەرى. بىراق، ءسوز وتپەيتىن، ۇيالمايتىن، قىزارمايتىن، ءتىپتى ار-ۇيات، يمان-ساۋاپ اتاۋلىنى جيناپ قويىپ، تاقىمىنا باسىپ جۇرەتىن ءبىر توپتار بولادى. ولارعا نە ايتساڭ دا “جوق، ءبارىبىر مەنىكى دۇرىس” دەيدى. سودان، جازۋشىلار قاۋىمى “اقىرعى ءسوزدى ەلباسىمىز ايتسىن!” دەگەن دە ەمەۋرىن ءبىلدىردى. ەندى مىنە، وسى ء«تۇپ-تۇقيانىڭ» كەسىرىنەن ەل اراسى ءالى كۇنگە داۋعا، الاۋىزدىققا تولى. بالكىم ءجاي  حالىقتىڭ ءبىر-بىرىمەن وسىلاي ۇدايى شەكەقىزباي بولىپ جاتۋى جوعارىداعى بىرەۋلەرگە ءتيىمدى دە شىعار. توق ەتەرىن ايتساق، بۇل «شىعارما» قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى  ادام قولى جاساعان ۇيات ىستەردىڭ ەڭ سۇمپايى ۇلگىسى بولدى. ونى تاريحي ەڭبەك رەتىندە قاراستىرۋعا مۇلدە كەلمەيدى. ال، ادەبي شىعارما رەتىندە دە ءتىپتى سىن كوتەرمەيتىن بىردەڭە.

ءوز باسىم بالعابەك قىدىربەكۇلىنىڭ جازۋشىلىعىن قابىلداي المايمىن دەسەم كىنالى ەمەسپىن. جۋرناليست ەدى دەيدى. بىلمەيمىن! ونىڭ ەسەسىنە ۇزاق باعاەۆ، ساپار بايجانوۆ، كاكىمجان قازىباەۆ، سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ، سارباس اقتاەۆ، نۇرماحان ورازبەكوۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ، قويشىعارا سالعارين ت.ب. جۋرناليستەردى وتە جاقسى  بىلەمىن، بىراق قىدىربەكۇلىنىڭ جۋرناليستىك  كەرەمەتى دەگەندى  ەستىگەن ەمەسپىن. يمان سالاماتى بولسىن، ب. قىدىربەكۇلىندا ەشكىمنىڭ التى الاسى، بەس  بەرەسى جوق. بىراق تاريحي شىندىق، اسىرەسە وتارشىلدىقتىڭ تابانى استىندا مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق ۇلتىنىڭ باسىنان كەشكەن كوپ زوبالىنىڭ ءبىرى 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى (ول الدەبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي ۋاقيعا ەمەس، كوتەرىلىس) كەزىندە ب.قادىربەكۇلى عازيزەكەم ايتقانداي «اعا گازەت» - «سوتسياليستىك قازاقستاننىڭ» باس رەداكتورى-تۇعىن. ياعني، سول تۇستا قازاقتىڭ قىزعالداقتاي قۇلپىرعان قىزدارى مەن ءسامبىتالداي ساقىلداپ تۇرعان جاس جىگىتتەرىن اۋەلى ساپەر كۇرەگىمەن ەسىنەن تالدىرا ۇرىپ، ادام قانىنا جەرىكتىككە ادەيى ۇيرەتىلگەن  يتتەرگە تالاتىپ، ودان ءبىرىنشىسىن زورلاپ، ەكىنشىسىن قورلاپ ەسىن جيدىرىپ بولعاسىن، ۇزاق جىلدارعا تۇرمەگە ايداۋعا،  اتۋ جازاسىنا كەسىپ جاتقاندا ب.قىدىربەكۇلى باسقارىپ تۇرعان وسى  «اعا گازەت» بۇل دۇرىس ەمەس دەپ ءبىر اۋىز ء سوز ايتپاق تۇگىل، الگى ايداۋعا، اتۋعا كەسىلگەندەردىڭ اتى-ءجونىن ءتىزىپ، ونى ء«ادىل سوت» دەگەن ايدارمەن بەرىپ وتىرعانىن كوزىمىز كوردى. سول كەزدە الدەبىر سايقال ساياساتكەرلەر مەن كوبىكاۋىز جۋرناليستەر وسى گازەتكە «قوس ءتىلىڭ - قوس قاناتىڭ» دەگەن جارىمەستىك ماقال  تاراتىپ، قازاق ءتىلىن ورىسشانىڭ اۋدارما تىلىنە اينالدىرىپ، قازاق مەكتەپتەرى جاپپاي جابىلىپ جاتقاندا دا  باكەڭ مارقۇم  وك–نىڭ مۇشەسى، باس رەداكتورى رەتىندە ءبىر اۋىز پىكىر ايتپاق تۇگىلى ءوزىنىڭ نەبىر جەلبۋاز جۋرناليستەرىنە بۇل «ناۋقاندى» قىزۋ جۇرگىزۋگە بەل بۋىپ، قول قويىپ وتىرعان جوق پا؟

جازۋشىلىعىن قويشى، ب. قادىربەكۇلىنىڭ عازيز باستى عازەكەڭ  ايتقان تۇلعالىعى دا، جۋرناليستىگىنىڭ شىققان شىڭى دا سونداي-اق ەدى عوي! ەسەنعالي ونىڭ ءبارىن بىلمەيدى ەمەس بىلەدى. تەك و دۇنيەلىك بوپ كەتكەن فاقىردى عايباتتاعىسى كەلمەدى. ەندەشە، ع. تاشىمباەۆ نەگە شىبىق-شيلان» بولىپ شىر-پىرى شىعادى دەسەك نەسى ايىپ؟! «اقساقالعا جاراسادى اق سويلەۋ» دەگەندە دە وسىنى ايتپاق بولدىق. امال نە، كەيبىر اقساقالدارىمىز كەيدە قولدان تۇلعا جاساماق بولىپ وتىرىپ، جالپى قازاقتىڭ ەمەس ءوز رۋىنان، نە ءوز تايپاسى مەن جۇزىنەن تۇلعا جاساعىسى كەلەتىنىن باسقالار بايقامايدى دەپ ويلايدى. بۇل جەردە اباي بەيباقتىڭ ء«بىرىڭدى قازاق ءبىرىڭدى دوس، كورمەسەڭ ء ىستىڭ ءبارى بوس» دەگەنى ە. راۋشانوۆقا ەمەس، ع. تاشىمباەۆقا قارسى ايتۋعا كەلىڭكىرەيتىن سياقتى ما، قالاي ءوزى؟ ويتكەنى، عۇلاما ابايدىڭ ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى وتىرىككە، بوس ماقتاۋ مەن ماقتانشاقتىققا، جوقتان بار جاساۋعا قارسى ايتىلىپ ەدى-عوي، ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە.

جەكە باسىنا تيىسكىم جوق. جاقىندا شەشەنستاننىڭ حالىق باتىرى، قازاق  اقىنى رافاە نيازبەكوۆ “بۇرىنعى باسشىلاردىڭ ءبىرى تۋرالى رومان جازدى ” دەگەن حاباردى ەستىپ، بۇل ج.تاشەنوۆ، ج.شاياحمەتوۆ، س.مۇقاشەۆ، س.قۇباشەۆ نەمەسە ە.اۋەلبەكوۆ، ح.شاياحمەتوۆ، م.ىقسانوۆ تۋرالى شىعارما ما ەكەن دەپ قىزىقتىق. جوق، ول ادەتتەگىدەي اسانباي اسقاروۆ تۋرالى دۇنيە بولىپ شىقتى. رافاەل مۇنىڭ الدىندا د.قوناەۆ تۋرالى تولىپ بولىپ جاتقان ولەڭدە جازعانىن بىلەتىن ەدىك. وبالىنا نە كەرەك، ء“تۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىننەن” گورى رافاەلدىڭ اسانباي اسقاروۆ تۋرالىسى الدەقايدا شىنشىلداۋ كورىندى. ال، مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، قۋانىش سۇلتانوۆ، نۇرلان ورازالين، ساۋىتبەك ءابدىراحمانوۆتار ەشقاشان بيلىكتەن قول سوزىم الىستاعان ەمەس. اقورداعا ەڭ جاقىن جۇرەتىندەر دە سولار، نەگە ولاي دەپ سۇراماڭىز. سەبەبى مۇنداي سۇراققا جاۋاپ بولمايدى، ءبىزدىڭ سۇراعىمىز باسقا. ول مىناداي: ء”تۇپ-تۇقيان...” تۋرالى ايتۋعا كەلگەندە نەگە وسى اتالعان اقساقال-قاراساقالداردىڭ بەت مونشاعى ۇزىلە قالادى؟ الاش جۇرتىنىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ زامانبەك نۇرقادىلوۆ، التىنبەك سارسەنباەۆتار  اجال قۇشقان ساتتەردە دە وسى عازيزبەك اعالار ء ۇنسىز قالدى. ارۋاقتان قورقۋ دەگەندى كىم قالاي تۇسىنەدى؟ قايسىسىمىزدى نە كۇتىپ تۇرعانىن قايدان بىلەمىز؟  “امان بولسىن ءوز تايپام، وستالنوە چەرت س نيم” دەگەن قاراڭعى پىكىرگە  قاشانعى قامالامىز،  اعايىن. ۇيالمايمىز با، تۇگە؟!

ع. تاجىباەۆ ايتقانداي اقوردا پروتوكولشىسى م.قاسىمبەكوۆ تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى  جانە پارتيا قىزمەتىندە جاقسى ەڭبەك ەتكەن-اق دەيىكشى. بىراق، ول ازامات تاريح عىلىمىنا قانداي ەڭبەك ءسىڭىرىپ، قانداي جاڭالىق اشتى؟ اۋ، تاريحقا سونشاما جاناشىر جۋرناليست بولسا، عازيزبەك كوكەم تۇلعا دەپ اقوردانىڭ حاتشىسى ەمەس سوناۋ ە. بەكماحانوۆتى بىلاي قويعاندا بۇگىنگى ب.كومەكوۆتى  م.قويگەلدىنى، ت.وماربەكتى، ب.كارىباەۆتى، س.وتەنيازوۆتى تۇلعالار  دەۋگە ءتيىس ەدى عوي.

ايتپاقشى، بۇل كىسى ءوزىن جازۋشى دەپ اتايدى ەكەن. مۇمكىن بۇگىنگى جازۋشىلار وداعى جازۋشى دەگەن اتاقتى 800-ءدىڭ و جاق بۇ جاعىندىعى ادامعا ءبىر كۇندە ، «الاش» سىيلىعىن 42 ادامعا «وپتوم» ۇلەستىرگەندەردىڭ ءبىرى بولسا ءوزى بىلەر، بىراق قازاق، ورىس جانە وزگە دە شەتەل ادەبيەتىنەن ازدى-كوپتى  حابارىم بار ءوز باسىم  عازيزبەك تاشىمباەۆ دەگەن جازۋشىنىڭ بىردە-ءبىر كوركەم دۇنيەسىن وقىعان ەمەسپىن. وعان ءسال كەيىنىرەك توقتالارمىز. اڭگىمەمىزدە جازۋشىلار وداعىنىڭ دا اتى اتالىپ قالدى عوي، سوعان ءسال توقتالا كەتەيىك، ايىپ ەتە كورمەڭىز.

ءوز باسىم قازاقستان جازۋشىلار وداعى تاراپىنان  جاسالاتىن قانداي حاراكەتكە دە تاڭ قالمايمىن. ونىڭ سوڭعى جىلدارداردا وتكەن سەزدەر، پلەنۋمدار، وتىرىستار مەن جينالىستارىنىڭ قاي قايسىسىندا دا، «اسا وزەكتى» دەرلىك ءبىر ماسەلە كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن ەمەس. ول - قالاي بولعان جاعداي دا وداقتىڭ جيىرما جىلدان بەرگى وزگەرمەس باسشىسى نۇرلان ءورازاليننىڭ ورىنتاعىن ساقتاپ قالۋ. “وسى ءورازاليننىڭ عوي ەستىمەگەن ءسوزى جوق، سىنالماعان كەزى جوق، بۇل نەگە سونشا جابىسىپ قالدى. كەت دەگەن سوڭ كەتۋ كەرەك ەمەس پە؟” دەگەن اڭقاۋ سۇراقتى ءبىز تۇگىل سوڭعى جىلدارى اقوردا دا قويماۋعا اينالعان. اقوردا ءۇشىن جازۋشىلار وداعى دەگەن نۇرلان ءورازاليننىڭ ءبىر جەكە مەنشىك فيرماسى بار، وعان باس قاتىرۋدىڭ كەرەگى جوق.

شىنىن ايتساق، وداق باسشىلارىنىڭ دە فاكتو جەكە مەنشىگى سياقتى “قازاق ادەبيەتى” گازەتىنە شىققان “ەسەنعالي ەلەمەگەن ەكى تۇلعا” اتتى ماقالانى وقىعاندا دا تاڭ قالمادىق. نەگىزگى قوزعاعانى ەكى ماسەلە ەكەن. ءبىرىنشىسى، اقوردا اپپاراتى پروتوكولىنىڭ باسشىسى م. قاسىمبەكوۆتى ماقتاپ جازىلعان ماقالاعا وراي ەسەنعالي راۋشانوۆ وسىدان ء تورت-بەس جىل بۇرىن گازەتتە پىكىر ءبىلدىرىپ ەدى، ولار سونشا دارىپتەيتىن تۇلعالار ما دەگەنگە ساياتىن سۇراق قويىلادى.

ال ەندى «قازاق ادەبيەتىن» جەكە مەنشىك دەۋىمىزدىڭ ءوز باسىما قاتىستى ء بىر عانا سەبەبىن ايتايىن. مەنىڭ، ءبىر توپ ولەڭىم وسى گازەتتىڭ باس رەداكتورى  ج.شاشتايۇلىنىڭ ستولىندا جاتقانىنا 3-4 جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. بۇرىن انە-مىنە دەپ ءسوز بۇيداعا سالىپ جۇرگەن جۇمەكەڭ سوڭعى ەكى جىلدان بەرى مەنىڭ ولەڭدەرىمنىڭ باستى كەمشىلىگىن اشىق ايتاتىن بولدى. ول نە دەپ ويلايسىز؟ سويتسەم، ولەڭىمنىڭ «ەڭ باستى كەمشىلىگى» جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىسى ن. ءورازاليننىڭ 20 جىل وتىرعانىن، شىعارماشىلىق ءۇيى،  وداق مەنشىگىنە بەرىلگەن تولىپ جاتقان ماتەريالدىق مۇلىك-مۇكاممال نە كۇيدە ەكەنىن بىلگىسى كەلىپ ەلباسىعا حات، وداق باسشىلىعىن سىناپ ماقالا جازعان «دۇشپانداردىڭ» ىشىندە مەنىڭ دە فاميليام تۇرعان ەكەن. ەندەشە، “جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، بەلگىلى اقىن، جۋرناليستەر وداعىنىڭ لاۋرەاتى، مادەنيەت قايراتكەرى” رەتىندە ولەڭدەرىمدى جاريالاۋعا حاقىم بار ەكەنىن ايتىپ سوتقا بەرەمىن دەسەم، جۇمەكەڭ سوتتى قويا تۇر، ءبىر امالىن تابامىز دەيدى. ال ەسەنعالي راۋشانوۆ بولسا ول دا الگى حاتقا قول قويعان كوپ “دۇشپاننىڭ” ءبىرى. مىنە، عازيزبەك اعانىڭ ماقالاسىنىڭ ارجاعىندا ن.كەلىمبەتوۆ، اقوردا پروتوكولشىسى م. قاسىمبەكوۆ تۋرالى ەسەنعاليدىڭ باياعىدا ايتقان پىكىرى جاتقانىن  بالا بولىپ كەتپەسەڭىز، ەندى تۇسىنگەن شىعارسىز؟! ايتپەسە، اقوردا قىزمەتكەرى تۋرالى تەك ماداقناما ماقالانىڭ وتە ورەسكەلدەۋ ەكەنىن ەسكەرىپ ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ۋايىم-قايعىسىن ايتىپ جۇرگەن اقىننىڭ مەملەكەت ىسىندەگى كەزدەيسوقتىقتى ايتقانى  جالعىز ادەبي گازەتىمىز «قازاق ادەبيەتىنىڭ» نەگە سونشا جانىنا باتىپ كەتتى دەيسىز؟!

ال اتالمىش ماقالا اۆتورى عازيزبەك تاشىمباەۆ  ايتادى "ەسەنعالي نەگە بۇلاي سۇراق قويادى، ول دەگەن ەلىمىزدى ەل، جەرىمىزدى جەر قىلىپ وتىرعان ساناۋلى ارىستاردىڭ ءبىرى ەمەس پە؟" دەيدى. اشۋ ىزاعا تولى ماقالا. ەكىنشى ساۋال اتىشۋلى ء“تۇپ تۇقياننان وزىمە شەيىن” اتتى كىتاپتىڭ وسىدان جيىرما شاقتى جىل بۇرىن باستالىپ، قازاق ينتەللەنتسياسىن ەكىگە ءبولىپ تاستاعانى ەسكى داۋ. ەسكى داۋدى باستاپ بەرىپ كەتكەن مارقۇم بالعابەك قىدىربەكۇلىنا قاتىستى سوزدەر.  ايتپاقشى، ء«تۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» تۋرالى نە ايتىلمادى، باسپاسوزدە نە جازىلمادى دەيسىز؟! ءتىپتى، اۆتورى بۇدان پالەنباي عاسىر بۇرىن ءومىر سۇرگەن قازبەك بەك تاۋاسار ۇلى دەپ حح عاسىر جۋرناليستيكاسىنىڭ تىلىمەن جازىلعان بۇل كىتاپتىڭ اتىن اتاساڭ-اق ءبىراز ادامنىڭ «ە-ە الگى وتىرىك كىتاپ پا؟» دەگەنىن تالاي ەستىدىك. 

ايتپاقشى مۇنىڭ الدىندا پانزابەك دەگەن كىسى وسى ماعىنالاس ماقالا جازدى، “بۇل قاي پانزابەك ەكەن؟ دەپ ىزدەپ ءجۇرىپ جاسى سەكسەنگە كەپ قالعان  كوپبوسىنوۆ دەگەن اقىندى تاۋىپ الدىم. وتە دۇرىس دەگەن شەشىمگە كەلدىم، سەبەبى اناداي “تالانتى” بار اۆتوردان تەك وسىنداي عانا ماقالا كۇتۋگە بولار ەدى. ءسوزىم دالەلدى بولۋ ءۇشىن ول كىسىنىڭ “شىعارماشىلىعىنا” كەيىن ءبىر اينالىپ سوعامىن. ازىرگى اڭگىمە عازيزبەك اعايىمىزدىڭ  عازيز جانىن جارالاعان ەسەنعاليدىڭ ماقالاسى تۋرالى. كۇلبىلتەلەمەي اشىعىن ايتساق، جازۋشىلار وداعىنىڭ ەندىگى جاڭا باسشىلىعىنا لايىق دەپ باعالاناتىنداردىڭ تىزىمىندە ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ اتى ءجيى اتالا باستادى. “سوندا قالاي، ءبارىمىز ءتورت كوزىمىز تۇگەل وتىرىپ  بيلىكتى ەسەنعاليعا قولدان بەرەمىز بە، جوق، جولداستار، ونى وسى جولى  رەتىن كەلتىرىپ اياقتان ءبىر شالىپ جىبەرەلىك، ارعى جاعىن كورە جاتارمىز” دەگەن باقاي ەسەپتىڭ ءبىرى دەن قويدىق بۇل ماقالادا. وداق باسشىلارى الدا-جالدا  ءبىزدىڭ ويىمىز ول ەمەس ەدى” دەسە دەي جاتار، بىراق بۇل ءبىزدىڭ ويىمىز عانا.

ءبىر نارسەنى اشىپ ايتايىن، مەن ەسەنعاليدى ماقتاعالى دا، اقتاعالى دا وتىرعام جوق، قاجەت دەپ تاپسا، ءوزى اقتالسىن، ونى از دەسەڭىز تاعى قوسىپ ايتايىن، ەگەر ەسەنعالي راۋشانوۆ جازۋشىلار وداعى باسشىلىعىنا تالاسسا، ءوز باسىم وعان داۋىس بەرمەيمىن. قارسى بولامىن. ونى وزىنە دە ايتقام. مىنە، سىزدەرگە دە ايتىپ وتىرمىن. بۇل ەسەنعالي راۋشانوۆتى جەك كورگەننەن ەمەس، كەرىسىنشە سىيلاعاندىقتان. شىن اقىنعا توراعالىقتىڭ تۇكە قاجەتى  جوق. ماعان توراعا ەسەنعالي ەمەس، اقىن ەسەنعالي كەرەك. توراعانىڭ ءتۇبى نە بولاتىنىن كورىپ وتىرمىز عوي. ال ەسەنعاليدى قازىرگى  جاستار ىزدەپ ءجۇرىپ وقيدى، بۇل از باقىت پا؟ سوندىقتان وداق باسشىلىعىنا ەسەنعالي تالاسىپ ءجۇر دەپ قاسىرەت شەگۋدىڭ قاجەتى جوق، وداق باسشىلىعى مەن ونىڭ اينالاسىنداعىلارعا.

ءجا، ماقالا تۋرالى پىكىرىمىزگە تاعى ءبىر ورالايىق. اۋەلى ماقالاداعى كەڭسە پروتوكولشىسى تۋرالى  ايتار بولساق ەشقانداي ەلدە، ەشقانداي مەملەكەتتە كەڭسە پروتوكولىنىڭ باستىعى مەملەكەت  قايراتكەرى بولىپ ەسەپتەلمەيدى. اۋزىمەن قۇس تىستەسە دە. ەگەر ول شىنىمەن عازيزبەك اعام ايتقانداي ۇلكەن تۇلعا بولسا، پروتوكولدان گورى جاۋاپتىراق، پروتوكولدان گورى ماڭىزدىراق، ماعىنالىراق ىسپەن اينالىسقان بولار ەدى عوي. يەارحيالىق بويىنشا ول اتالمىش قۇرىلىمداعى ون بەسىنشى، كەي جاعدايدا ون التىنشى، نە ون جەتىنشى ادام. ياعني قىزمەتشى. نەگىزگى ءىسى - حاتشىلىق. قۇجات تىركەۋ. ءجۇردى - باردىنى، شىقتى كىردىنى باقىلاۋ. كەلدى - كەتتىنى قاداعالاۋ. قىسقاسى قاعاز ءىسى. اسىلى بۇنداي ىسپەن ورتاعاسىرلىق ەۋروپا  كورولدىكتەرىندە ارنايى ساراي حانىمدارى نەمەسە سوعىستان مۇگەدەك بولىپ ورالعان مايدان، نە ەڭبەك ارداگەرلەرى اينالىسقان. “پروتوكول” دەگەن ءسوزدىڭ شىعۋ توركىنىن ىزدەپ كورسەڭىز، كونە گرەكتەر بۇل ىسپەن اينالىساتىنداردى جەلىمدەۋشى دەگەن.  مەيلى، سوتسياليستىك، مەيلى تاۋەلسىز مەملەكەت اتالسا دا قاي قوعامدا دا پروتوكولدىڭ اتى - پروتوكول. بار بولعانى سول  (مۇنىڭ ورىسشاسىن "نو نە بولەە" دەپ ءتۇسىنىڭىز.) تاعى دا  ول “بار بولعانى”. ەگەر پروتوكول باسشىسى ءار قالادان ەكى، نە ءۇش قاباتتى ۇيلەر سالىپ، اسا قىمبات ماشينالار ءمىنىپ، بالاسىن مينيستر قويعىزىپ، جۇرتتىڭ جاعاسىن ۇستاتاتىنداي سۇمدىق باي ءومىر سۇرەتىن بولسا، البەتتە ول قوعام دۇرىس قوعام ەمەس.

قاراپايىم قىزمەتشى مۇنداي بايلىققا قالاي كەنەلگەن دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. بۇل ىسپەن تەكسەرۋشى ورگاندار مىندەتتى تۇردە اينالىسۋى كەرەك. ەگەر بۇگىن اينالىسپاسا، كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا مىندەتتى تۇردە اينالىسادى. كۇندەردىڭ  كۇنىندە ۇلكەن سۇراقتار الدان شىعارى حاق. ودان ەشكىم قۇتىلمايدى. بالكىم، قازاقستان جازۋشىلىر وداعىنىڭ ۇزاق جىلدارعى اۋىسپاس باسشىسى نۇرلان ءورازاليننىڭ ماڭىنا توپتاسقان جازۋ “شەبەرلەرى”، اتاپ ايتساق عازيزبەك اعام سەكىلدىلەر كوپشىلىك نازارىن قوعامداعى وسىنداي ماسەلەلەرگە اۋدارعىسى كەلگەن شىعار. بىراق ءبىز قۇرمەتتى ەلباسىمىزدىڭ جانىندا قىزمەتىن حالال اتقاراتىن ادال ادامدار جۇمىس ىستەيدى دەپ سەنەمىز.

تاريحتا ءارتۇرلى جاعداي كەزدەسۋى مۇمكىن. دەسەك تە ءوز باسىم ازىرگە ەشقانداي ەلدە ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك  حاتشىعا ۇقساپ، كەڭسە پروتوكولشىسى حاقىندا ماداق جازعانىن  ەشقانداي تاريحتان وقىعان ەمەسپىن. سوندىقتان عازيزبەك اعام قانشا جەردەن شىپ-پىر بولسا دا ەسەنعالي اقىننىڭ مۇنداي ىسكە تاڭعالۋى عاجاپ ەمەس. وتانىمىزدا پروتوكولشىنىڭ عازەكەڭ ايتقانداي تۇلعا بولعاننان گورى كوبىرەك ەڭبەك سىڭىرگەن قاراپايىم ەڭبەك ادامدارى، شوپاندار مەن مۇنايشىلىر، شاحتەرلەر مەن ارداقتى انالار، كورنەكتى قالامگەرلەر مەن ونەر قايراتكەرلەرى  تۋرالى جازىلعان قانداي ماداققا دا حالىق تاڭ قالمايدى. ءسىز، قۇرمەتتى وقىرمان، كوزىڭىزگە ەلەستەتە الاسىز با، اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى بولعان مادلەن ولبرايت حانىمنىڭ اپپارات پروتوكولشىسى تۋرالى ەلدىڭ ەڭ ۇلكەن گازەتىنە ارنايى ماقالا جازعانىن. مەن ەلەستەتە المايمىن. نەمەسە بۇگىنگى مەملەكەتتىك حاتشى جونن كەرري مىرزا  اقۇي پروتوكولشىسى تۋرالى تامسانىپ، تاڭعالىپ كىتاپ جازار ما ەدى؟! مەنىڭشە جوق. ءتىپتى، مۇنداي وي ونىڭ قيالىنا دا كەلمەۋى مۇمكىن. ارينە ول ونىڭ پروتوكولشىنى كەم ساناعاندىعىنان ەمەس، مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ پروتوكولشى تۋرالى ماقالا جازۋدان گورى ماڭىزدىراق ىستەرى بار بولعاندىقتان.

عازيزبەك تاشىمباەۆ اعام بۇدان بىلاي ءۇشبۋ سالادا  ماقالا جازاتىن بولسا، يەرارحيالىق ۇيىمداردىڭ اراسىنداعى ەڭ ماڭىزدىسى بوپ سانالاتىن مەملەكەتتىك قۇرىلىم جۇيەسى تۋرالى وتە قاراپايىم قاعيداتتدى ءھام كوركەم ادەبيەتتەگى تالانت تەكتونيكاسى زاڭدىلىقتارىن يگەرە الماسا دا ءبىر-ەكى كىتاپتى وقىپ، ءبىلىپ بارىپ جازعانىن قالار ەدىك. عازيزبەك تاشىمباەۆ اعامنىڭ بۇدان بىلاي دا ماقالالار جازاتىنا سەنەمىز، بىراق قوشتامايمىز دەدىك، نەگە؟ تاعى دا ايتالىق ءوز باسىم ع. تاشىمباەۆ دەگەن جازۋشىنى بىلمەيمىن. ەشتەڭەسىن وقىعان جوقپىن. بۇل جەردە تالانت تۋرالى اڭگىمە ءتىپتى اتىمەن جوق. قازاق ايتادى “تەڭىزدىڭ ءدامى تامشىدان” دەپ. بۇعان شەيىن دە اۋىز تۇشىرلىق ءبىر شىعارما جازىپ كورمەگەن عازيزبەك اعام  مىناداي قالام سىلتەسپەن ەندى كوركەم شىعارما جازىپ كوكتەتپەسى انىق. بۇل مەنىڭ پىكىرىم. سىزدەر كەلىسپەسەڭىزدەر، كەلىڭىزدەر وداق باسشىلىعىنداعى ەكەۋدىڭ ولەڭدەرى مەن  «قا» باس رەداكتورىنىڭ پروزاسىن تالقىلايىق.

جوعارىدا ايتقان “قازاق ادەبيەتى” گازەتىن وداق باسشىلىعى تۋرا جەكە مەنشىگىندەي كورىپ، ءوز “شەدەۆرلارىن” كولدەي-كولدەي عىپ جىل سايىن بىرنەشە رەت جاريالايدى، ال ەسەنعالي جىرلارى اتالمىش گازەتتتە  نەگە سوڭعى جيىرما  جىلدا ءبىر رەت باسىلمايدى؟ ن.ورازالين جولداس بىلۋگە ءتيىس، ونىمەن راۋشانوۆتىڭ  ورتايىپ قالمايتىنىن. جاستار ەسەنعاليدى ءوز ليدەرى، ونى ايتاسىز ۇستازى سانايدى. قاتارلارى مەن اعالارى  كوزى ءتىرى كلاسسيك دەپ تالاي ماقالا  دا جازدى. «قازاق ادەبيەتى» گازەتى جازۋشىلار وداعىنىڭ ورگانى بولعاندىقتان ونى بىلۋگە ءتيىس.

سىناۋ كىنالاۋ ەمەس. بىرەۋدىڭ سىرتىنان اردەڭەلەردى ۇيىمداستىرۋ دا ەمەس. قۇداي تاعالا تالانتتى بىرەۋگە ارتىق، بىرەۋگە كەم بەرەدى. بىراق بۇل ءۇشىن ارازداسۋدىڭ نەگە كەرەگى بار؟ قالاي بولعاندا دا اقوردانىڭ ىشىندە ءجۇر ەكەن دەپ پروتوكولشىنى، الگىندەي «اعا گازەتتى» باسقارعان ادامدى تۇلعا دەۋ اقساقالدىق ەمەس.

مىرزان كەنجەباي، اقىن، قر مادەنيەت قايراتكەرى

Abai.kz