بۇگىنگى پوەزيا الەمىندە وزىندىك ورنىن تاپقان اقىنداردىڭ ءبىرى- اقبەرەن ەلگەزەك. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، «سەرپەر» جاستار سىيلىعىنىڭ جانە تولەگەن ايبەرگەنوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ يەگەرى اتانعان اقىندى وقىرمان «كولەڭكەلەر كۇبىرى» اتتى ولەڭدەر جيناعى ارقىلى تانيدى. «سارسەنبىدەگى سۇحباتىمىزدىڭ» قوناعى بولعان اقبەرەنمەن قازىرگى جاستار ادەبيەتى جونىندە وي بولىسكەن ەدىك.

- «كولەڭكەلەر كۇبىرىمەن» كولەڭكەلى قوعامدا وزىندىك جانايقايىمەن كەلگەن نازىك جۇرەكتى شايىرلاردىڭ ءبىرىسىز. قازاق ادەبيەتىنىڭ كولەڭكەلى تۇستارى تۋرالى نە ايتاسىز؟

- بۇگىنگى قازاق ادەبيەتى قوعامنىڭ تارعىل كولەڭكەسىندە ءالسىز كۇبىرلەپ جاتقان پەرىشتەگە ۇقسايدى. ماسەلە ونىڭ كولەڭكەلى تۇستارىندا ەمەس، ادەبيەتتىڭ قوعامعا ساۋلەسىن تۇسىرە الماي وتىرعاندىعىندا. سەبەبى، بۇگىنگى قالامگەرلەر ءوزى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعامنان قورقادى. ال ناعىز قالامگەر قوعاممەن بىرگە وزگەرىپ، ونىڭ شارتتارى مەن زاڭدىلىقتارىنا مويىنسۇنعىسى كەلمەيدى. بۇدان كەلىپ قوعام دا اقىن-جازۋشىعا ءدال سونداي «ماحابباتپەن» قارايتىن بولدى. بۇگىنگى قوعامدا سەزىم، ەموتسيا، ارمان مەن قيالعا بەرىلگەن ادام ەرسى ءھام ومىردەن الشاق جۇرگەن ادام رەتىندە قابىلدانادى.

بۇگىنگى پوەزيا الەمىندە وزىندىك ورنىن تاپقان اقىنداردىڭ ءبىرى- اقبەرەن ەلگەزەك. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، «سەرپەر» جاستار سىيلىعىنىڭ جانە تولەگەن ايبەرگەنوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ يەگەرى اتانعان اقىندى وقىرمان «كولەڭكەلەر كۇبىرى» اتتى ولەڭدەر جيناعى ارقىلى تانيدى. «سارسەنبىدەگى سۇحباتىمىزدىڭ» قوناعى بولعان اقبەرەنمەن قازىرگى جاستار ادەبيەتى جونىندە وي بولىسكەن ەدىك.

- «كولەڭكەلەر كۇبىرىمەن» كولەڭكەلى قوعامدا وزىندىك جانايقايىمەن كەلگەن نازىك جۇرەكتى شايىرلاردىڭ ءبىرىسىز. قازاق ادەبيەتىنىڭ كولەڭكەلى تۇستارى تۋرالى نە ايتاسىز؟

- بۇگىنگى قازاق ادەبيەتى قوعامنىڭ تارعىل كولەڭكەسىندە ءالسىز كۇبىرلەپ جاتقان پەرىشتەگە ۇقسايدى. ماسەلە ونىڭ كولەڭكەلى تۇستارىندا ەمەس، ادەبيەتتىڭ قوعامعا ساۋلەسىن تۇسىرە الماي وتىرعاندىعىندا. سەبەبى، بۇگىنگى قالامگەرلەر ءوزى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعامنان قورقادى. ال ناعىز قالامگەر قوعاممەن بىرگە وزگەرىپ، ونىڭ شارتتارى مەن زاڭدىلىقتارىنا مويىنسۇنعىسى كەلمەيدى. بۇدان كەلىپ قوعام دا اقىن-جازۋشىعا ءدال سونداي «ماحابباتپەن» قارايتىن بولدى. بۇگىنگى قوعامدا سەزىم، ەموتسيا، ارمان مەن قيالعا بەرىلگەن ادام ەرسى ءھام ومىردەن الشاق جۇرگەن ادام رەتىندە قابىلدانادى.

بىرەۋلەر بۇرىنعى كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندەگىدەي ادەبيەتتىڭ ناسيحاتى جوق دەپ جاتادى. ءسىز ماعان ايتىڭىزشى، سول كەزدەگى لەنين، پارتيا تۋرالى ولەڭدەر مەن پوەمالار، پروزالىق دۇنيەلەر قازىر بىزگە قىزىق پا، جوق پا؟ ول شىعارمالار ءدال سول زاماندا-اق ەلدى مەزى ەتكەن. ال قازىرگى ۇرپاق ءۇشىن ونداي شىعارمالاردىڭ قۇنى - كوك تيىن. بيىك ادەبيەتتى تاريح ءوزى ناسيحاتتايدى. وعان باس قاتىرۋدىڭ قاجەتى جوق.

كەيبىر بىلگىشتەر اقىن-جازۋشى اتاۋلى قوعامنىڭ پروبلەمالارىن ايتپايدى، ءتىلدىڭ ماسەلەسىن قوزعامايدى دەپ جازعىرىپ جاتادى. بۇل ادەبيەتتىڭ مىندەتى ەمەس، جۋرناليستيكانىڭ پارىزى. ال ءتىلدىڭ ماسەلەسىن مەملەكەت شەشۋى كەرەك. ادەبيەتتىڭ مىندەتى - ادام جانىنىڭ جۇمباق تۇستارى مەن ونىڭ ماڭگىلىك پروبلەمالارىن ايتۋ.

- ءوزىڭىز قاتارلى نەمەسە ءىزىڭىزدى باسىپ كەلە جاتقان جاس پروزايكتەر مەن اقىنداردىڭ دەڭگەيى قانداي؟

-قاي زاماندا دا ءار بۋىن ءار دۇنيەنى وزىنشە ەكشەلەگەن. ەڭ باستىسى، بىزدە بۇگىنگى وي مەن ءسوز ەركىندىگى بار. بۇل ءوز كەزەگىندە كەڭ تىنىس الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قاتارلاستارىمنىڭ كوبى تىڭ تاقىرىپتارعا بارىپ جاتىر. بۇل - قۋاناتىن جاعداي. ويتكەنى ەكسپەريمەنت بار جەردە جاڭا دۇنيەلەر سومدالادى. بىزدە فورمالىق جاعىنان دا، يدەيالىق-مازمۇندىق جاعىنان دا ەكسپەريمەنتتەر بار. ازىرگە سۇرىپتالۋ ۇدەرىسى ءجۇرىپ جاتىر. ءالىپتىڭ ارتىن باققانىمىز دۇرىس بولار.

- بۇگىنگى جاستار قانداي يدەيانى كوپ كوتەرۋدە. نەگىزگى تاقىرىپ اياسى نە تۋرالى؟

- جاستىققا ءتان يدەيالار عوي، سول... دەگەنمەن قازىرگى جاستار پروزاسى مەن پوەزياسىنا پسيحولوگيزمدەر ءتان. جاستار ءوز ىشىنەن ءوزىن ىزدەپ ءجۇر. ءبىرىنشى ورىنعا جاراتۋشى ءتاڭىردى تانۋ مەن ونى ءسۇيۋ ماسەلەسى شىقتى. مۇنىڭ يماندى ادەبيەتتىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتەتىنى حاق. دەمەك، جاستاردىڭ رۋحاني دۇنيەسىندە ءوزىڭ ارقىلى الەمدى قابىلداۋ، جاراتقان ارقىلى ءوزىن تابۋ جۇمىسى ءجۇرىپ جاتىر. ال وعان بارار جول مۇڭ القابى ارقىلى وتەدى. مۇڭ دەگەن بۇل جەردە ءتۇڭىلىس ەمەس، سۇلۋ جولسەرىك ەسەبىندە ايتىلىپ وتىر.

- جاڭا شىعارماشىل توپتان جارق ەتكەن قۇبىلىس دەپ كىمدەردى ايتار ەدىڭىز؟

- قۇبىلىس دەپ جاڭا، بۇرىن مۇلدە بولماعان ادەبي سەنساتسيانى ايتادى عوي. ونداي جاستاردىڭ سابىنا ءالى ەشكىم تاني قويماعان وسكەمەندىك ازامات تاسقارۇلىن ايتار ەدىم. پوەزياسى قاراما-قايشى بولعانىمەن، سول بالادا تىلسىم ءبىر الەم بار. فورمالىق كالكاسى تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلى اعامىزعا ۇقساعانىمەن، ءۇڭىلىپ وقىر بولساڭ، مازمۇنى بولەك. تەڭەۋلەرى تىڭ، وي ساپتاسى باسقاشا. ءالى جيىرماعا كەلمەگەن ازامات قاتارىنان ءۇش جىر جيناعىن دايىنداپ ۇلگەردى. ونىڭ بىرەۋى ورىس تىلىندە. جاڭالىق قوي.

ەرلان ءجۇنىس تە ادەبيەتسۇيەر قاۋىمعا تانىمال اقىن بولىپ قالىپتاسىپ قويدى. ادەبيەتكە اياق باسقاندا ونى كوبىسى قۇبىلىس رەتىندە قابىلدايتىنى راس. ەرلاننىڭ بولمىسى بولەك بولعاندىقتان، ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەگەن دۇنيەلەردى تۋدىراتىنىنا كامىل سەنەمىن.

پروزاداعى قۇبىلىس دەپ ماقسات مالىكتى ايتۋعا بولادى. ول - قازاق پروزاسىنا ميستيكالىق باعىتتى ەنگىزىپ جاتقان جازۋشى. مەنىمەن كەلىسپەيتىندەردى ونىڭ جارىققا شىققان كىتابىن جانە جازىلعان اڭگىمەلەرىن وقىماعاندار دەپ ەسەپتەڭىز. تۋىندىلارى كوپ جاريالانبايدى. پروزاسى قىزىق، كەيدە قورقىنىشتى. ول سونىسىمەن قۇندى، سونىسىمەن جاڭا.

- جەرگىلىكتى جاستار پوەزياسىنان گورى، اسپاناستى ەلىنەن كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ قالامى قارۋلى، ايتارى وتكىر دەگەن پىكىرگە قالاي قارايسىز؟

- ونى كىمدەر ايتىپ ءجۇر؟ وسىلاي دا بولۋگە بولادى ەكەن عوي! بۇل ارانداتقىسى كەلگەن مىسىقتىلەۋ بىرەۋلەردىڭ تىرلىگى بولۋى كەرەك. الايدا تىلدىك قور مەن پسيحولوگيالىق باگاجىندا ءبىر وزگەشەلىكتىڭ بار ەكەنى راس. ماسەلە ءتول ادەبيەتىنەن بولەك قاي حالىقتىڭ ادەبيەتىنەن سۋسىنداۋىندا جاتقان شىعار. بىراق ول - تەك وزگەشەلىك. بۇل كىم مىقتى، كىم ءالسىز دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرمەيدى.

- بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىندە شەتەلدىك ستيل بار ما؟

- قازىر مودەرنيستىك بۋىن قالىپتاسىپ كەلە جاتىر. جازىلىپ جاتقان شىعارمالار جاڭالىق بولعاندىقتان، ول كوپ جاعدايدا «شەتەلدىك» ستيل بولىپ قابىلدانىپ جاتادى. مۇمكىن، قازىرگى جاستار شەتەل ادەبيەتىن كوپ وقىعاندىقتان، شىعارمالارىندا كەيبىر ەلەمەنتتەر كەزدەسەتىن شىعار. ول قورقىنىشتى ەمەس.

- ءداستۇرلى ادەبيەت پەن جاڭا فورماداعى پوستمودەرنيستىك ۇستانىمداعى ادەبيەتتىڭ باسەكەلەسەتىن تۇسى بولا ما؟

- ءداستۇرلى ادەبيەت دەپ قانداي ادەبيەتتى اتاپ وتىرسىز؟ باتىرلار جىرى ما، جىراۋلار پوەزياسى ما، الدە سوتسرەاليزم كەزىندەگى قازاق ادەبيەتى مە؟ مۇمكىن، ايتىس شىعار؟ ءار ءداۋىردىڭ ءوز ادەبيەتى بولاتىنى بەلگىلى عوي. مەنىڭ ويىمشا، ءار كەزەڭدەگى ادەبي اعىمداردى باسەكەلەستىرۋدىڭ قاجەتى شامالى. ۇلتتىڭ ءبىلىمى تولىسىپ، اقپاراتتىق بانكى تولىسقان سايىن ادەبيەت تە جاڭا كەڭىستىككە شىعىپ كەتتى. جاڭا فورماداعى پوەزيا مەن پروزا ينتەللەكتۋالدى وقىرماندى نىسانا ەتىپ الدى. بالكىم، مۇنداي «تۇسىنىكسىز»  دۇنيەلەردى وقي المايتىن، بولماسا وقىعىسى كەلمەيتىن الەۋمەتتىك توپ ءۇشىن ايتىس جاقىن شىعار. ول دا زاڭدى. ول دا ءومىر سۇرۋگە قۇقىلى. بىراق ءبىز ايتىستى ادەبيەت دەپ ايتا الامىز با؟ بۇل - داۋلى سۇراق.

جالپى، كەز كەلگەن ادەبي شىعارما - ينتيمدىك دۇنيە. ءار وقىرمان ادەبيەت الەمىندە وزىنە كەرەگىن تاۋىپ الادى، ونى وزىنشە ساراپتاپ، وزىنشە ءتۇسىنىپ، تۇيسىنەدى. سوندىقتان وقىرماننىڭ قاجەتتىلىگىن زەرتتەپ الىپ جازۋ دەگەن ءسوزدى حالتۋرامەن اينالىسۋ دەپ تۇسىنەمىن. تىلسىمنان ۇشىپ جەتكەن اققانات ولەڭ-قۇستىڭ ءوز ميسسياسى بولادى. ول مىندەتتى تۇردە ءوز وقىرمانىن تابادى دەگەن سەنىمدەمىن.

- ەگەر باسەكەلەسەتىن بولسا، وندا قازاققا قاجەت تۇسى، حالىقتىڭ رۋحاني قاجەتتىلىگىن وتەيتىنى قايسىسى بولماق؟

- ... جالپى، انا تىلىندە جازىلىپ، تاسقا قاشالىپ باسىلعان كەز كەلگەن دۇنيە ۇلتتىڭ پايداسىنا اسادى عوي، ايتپەسە پاراللەلدى الەمدەردەن ويلار مەن تۇيىندەر قازاققا تۇسپەسە كەرەك-ءتى. قازاق تىلىندە جازىلدى ما، ول - الاشقا ارنالعان دۇنيەلەر. مەن سولاي ويلايمىن. بارلىق ادەبي شىعارمالار قازاقتىڭ فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىمىن كەڭەيتۋگە، وعان ءالى دە بەيمالىم سالالاردى يگەرۋگە كومەكتەسۋى كەرەك.

- قازاقتىڭ ۇعىمىندا ءداستۇرلى دەگەن ءسوز جاقسى بولعاندىقتان، كۇندەلىكتى تۇرمىس تىرلىگىن دە داستۇرگە اينالدىردى. وسى قازاقتىڭ قوڭىر تانىمىنا ساي كەلەتىن ادەبيەتتى تۇسىنىكسىز، ءتىپتى اقىن-جازۋشىلاردىڭ وزدەرى ۇعىپ بولمايتىن، ناقتى قورىتىندى شىعارمايتىن، تىم قۇرىعاندا، ادامدى ويلانۋعا يتەرمەلەمەيتىن باتىس ۇستانىمىنداعى ادەبيەتپەن بىلعاۋ كىمگە پايدا اكەلەدى؟ ودان كىم ۇپاي جينايدى؟

- مىسالى، ابايدىڭ ولەڭدەرى قاراپايىم جازىلعان عوي. ۇلى اقىننىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە بيىل 106 جىل تولادى. سوندا قازاق ابايدى تولىعىمەن ءتۇسىنىپ، ايتقان ناقىلىن جۇزەگە اسىرىپ جاتىر دەپ ويلايسىز با؟ ءالى دە زەرتتەپ جاتىر، ءالى دە وقىپ جاتىر. كەرەك دەسەڭىز، اباي اتامىزدىڭ ءوزى - مودەرنيستىك پوەزيانىڭ نەگىزىن قالاۋشى. ۇلى شايىرىمىز كوپ دۇنيەنى تۇسپالمەن، مەڭزەۋمەن ايتقان.

سونان سوڭ اقىن-جازۋشىلار نە جازىپ وتىرعانىن وزدەرى تۇسىنبەيدى دەگەن پىكىر - وتە ساۋاتسىز پىكىر. باقسى دا ترانسقا ەنىپ اپ، نە ىستەپ جۇرگەنىن بىلەدى عوي. بۇل - وقىماعان، وقىماعان سەبەپتى تۇسىنبەگەن وقىرماننىڭ ءاتۇستى قورىتىندىسى. ەگەر پوەزيا مەن پروزا ءبارىن تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرىپ، وقىرمانعا ارى قاراي ويلاۋ قۇقىعىن بەرمەسە، ول نەمەنەگە ادەبيەت بولىپ اتالادى؟ مۇنداي ادەبيەتتىڭ قاجەتى قانشا؟ باتىس ادەبيەتىنەن قازاق قانداي زورلىق-زومبىلىق كورىپ وتىر؟ الەمدىك ادەبيەتتى ءبىز ءبىلۋىمىز كەرەك، ول جالپى ادامزاتتىڭ اقىل-وي قازىناسى ەمەس پە. ءسىز ايتقانداي، قازاق ادەبيەتىن ەشكىم باتىس ادەبيەتىمەن بىلعاي المايدى. سەبەبى، ءبىزدىڭ پسيحولوگيامىز بەن دۇنيەنى قابىلداۋ دياپازونىمىز بولەك. قايتالاپ ايتامىن، ءبىز قازاق تىلىندە جازامىز. ال قازاق تىلىندە باتىستىڭ كەرەمەت دۇنيەسى وتە قوراش كورىنىپ قالادى. تەڭەۋلەرى بوساپ، ايتار ويى سولعىن تارتىپ قالادى. سوندىقتان قازاق شىعارمالارىندا قازاقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان عالامتانۋى ءبارىبىر «مەنمۇندالاپ» تۇرادى. ەگەر ءبىزدىڭ ادەبيەتتى شەتەل تىلىنە اۋدارسا، الەم قازاقتىڭ ادەبيەتىمەن «اۋىراتىن» ەدى. كۇمانىڭىز بولماسىن!

- جاستارعا باعىت-باعدار بەرىپ، كەم-كەتىگىن، ارتىقشىلىعىن ساراپتاپ وتىرعان ارنايى ورتا بار ما؟ الدە «بارىنە - حالىق تورەشى» دەگەنگە ساياسىز با؟ بۇگىنگىنىڭ سىنشىسى كىم؟

- ول ورتا- ءوزىمىز. مىسالى، مەن ولەڭ وقىپ بولعاننان كەيىن قالامداس دوستارىم ۇندەمەي قالسا، قۋانىپ قالامىن. ويتكەنى بۇنى تىڭداۋشىما وي سالعانىم دەپ تۇسىنەمىن. ال ماقتاپ كەتسە، ءالى دە پىسپەگەن ولەڭ ەكەن دەپ قابىلدايمىن. ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ جازعان دۇنيەلەرىمىزدى ۇنەمى الماسىپ، وقىپ وتىرامىز. كەم-كەتىگىن اشىق ايتامىز. ول قايتا پايدالى. ونىڭ ومىرشەڭدىگىن، يا شيكى ەكەندىگىن ۋاقىت پەن وقىرمان ەكشەيدى عوي.

سىنشىلارعا كەلسەك، سىنشىلار بار. ونىڭ ىشىندە تالاسبەك اسەمقۇلوۆتى ەرەكشە اتار ەدىم. ءاليا بوپەجانوۆا، ءامىرحان بالقىبەك، ارداق نۇرعازىنى ەسىمدەرىن ايتساق بولادى. وكىنىشكە قاراي، ولاردىڭ بىزگە ۋاقىتى بولماي ءجۇر...

- ءوزىڭىزدىڭ وي تەرەڭىڭىزدە قورىتىلىپ جۇرگەن قانداي يدەياڭىز بار؟ قوعامعا تاعى قانداي وي قوسسام دەيسىز؟

- ءبىراز جوبالار بار. سۇلبالارى ميىمنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە جاتىر. ازىرگە كوز الدىما قالقىپ شىقپاي تۇر. شىققان كۇنى جۇمىس ۇستەلىمە وتىرامىن دەپ ءجۇرمىن.

- تاريحي تۇرعىدا شىعارما جازۋعا قالاي قارايسىز؟

- جوعارىدا ايتقان شىعارماشىلىق جوبامنىڭ تاريحقا قاتىسى بار.

- اقىن مەن جازۋشىعا ۇستاز قانداي ءرول اتقارادى؟ اقىندىق پەن جازۋشىلىقتى ۇيرەتۋگە بولا ما؟ شاكىرتىڭىز بار ما؟

- قالامگەردىڭ ۇستازى- ءوزىنىڭ ءومىرى مەن تاعدىرى عوي. جازۋشىلىقتى قالاي ۇيرەتۋگە بولادى؟ سۇراقتى باسقا سالانىڭ ادامدارىنا قويۋ كەرەك سەكىلدى. شاكىرتىم جوق. ادەبيەتتە ەشكىم ەشكىمگە ۇستاز بولا المايدى.

- جاستارعا تىلەگىڭىز...

- امان ءجۇرسىن! وقىسىن، جازسىن. باقىتتى بولسىن!

سۇحباتتاسقان،

بوتاگوز ءساتي

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتى (پروەكت «DAT» № 29 (66)  25 تامىز 2010 ج.