كەڭەس يمپەرياسىنىڭ وز­­­بىر­لىعىنا قارسى بولعان حا­لىقتىق كوتەرىلىستەر­ مەن ەرەۋىلدەر تاريحى تۇرعىسىنداعى جاريالانىمدار سەرياسىن ودان ارى جالعاستىرۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز. وسى ورايدا گازەتىمىزدىڭ 9 ماۋسىمداعى سانىندا شىققان «سوزاق كوتەرىلىسى جونىندە ءبىز نە بىلەمىز؟» دەپ اتالاتىن ماقالاعا قاتىستى وقىرمانىمىز وي قوسقان ەكەن.

ءيا، كوممۋنيستىك ۋاعىزدىڭ جەلەۋىمەن ۇزاق ۋاقىت بويى «باي-قۇلاقتار مەن دiن باسىلارىنىڭ كەڭەس وكiمەتiنە قارسى كونتررەۆوليۋتسيالىق قارۋلى كوتەرiلiسi» رەتiندە باعالانىپ كەلگەن سوزاق كوتەرىلىسىنە 80 جىل بولسا دا، بۇگىندەرى ءوز الدىنا تاۋەلسىز ەل بولعان قازاقستان وسى تاريحي داتانى قاپەرگە الماعانى وكىنىشتى-اق. ەلدىگىمىز بەن حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرەتىن وسىنداي ۇلى وقيعالاردىڭ استانا تويىنىڭ تاساسىندا قالۋىن ەلدى باسقارعان ساياسي بيلىكتىڭ قىساستىعىنان تۋىپ وتىرعان ناقاق ارەكەت دەپ بىلگەن ءجون.

كوتەرىلىس نەدەن شىقتى؟

1930 جىلعى اقپاننىڭ 7-16 ارالىعىندا بولعان سوزاق قاسiرەتiندە حالىقتىڭ قانى قيساپسىز توگiلiپ، بەيبiت ەلدiڭ توز-توزى شىعىپ كەتكەن ەدi. ارادا 80 جىل وتسە دە، حالىق قوزعالىسىنىڭ قارالى داتاسىن اتاپ ءوتۋ تەك سوزاق اۋدانىنىڭ وزiنە قاتىستى شارۋا بولىپ قالعانى تۇسىنىكسىز بولدى.

كەڭەس يمپەرياسىنىڭ وز­­­بىر­لىعىنا قارسى بولعان حا­لىقتىق كوتەرىلىستەر­ مەن ەرەۋىلدەر تاريحى تۇرعىسىنداعى جاريالانىمدار سەرياسىن ودان ارى جالعاستىرۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز. وسى ورايدا گازەتىمىزدىڭ 9 ماۋسىمداعى سانىندا شىققان «سوزاق كوتەرىلىسى جونىندە ءبىز نە بىلەمىز؟» دەپ اتالاتىن ماقالاعا قاتىستى وقىرمانىمىز وي قوسقان ەكەن.

ءيا، كوممۋنيستىك ۋاعىزدىڭ جەلەۋىمەن ۇزاق ۋاقىت بويى «باي-قۇلاقتار مەن دiن باسىلارىنىڭ كەڭەس وكiمەتiنە قارسى كونتررەۆوليۋتسيالىق قارۋلى كوتەرiلiسi» رەتiندە باعالانىپ كەلگەن سوزاق كوتەرىلىسىنە 80 جىل بولسا دا، بۇگىندەرى ءوز الدىنا تاۋەلسىز ەل بولعان قازاقستان وسى تاريحي داتانى قاپەرگە الماعانى وكىنىشتى-اق. ەلدىگىمىز بەن حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرەتىن وسىنداي ۇلى وقيعالاردىڭ استانا تويىنىڭ تاساسىندا قالۋىن ەلدى باسقارعان ساياسي بيلىكتىڭ قىساستىعىنان تۋىپ وتىرعان ناقاق ارەكەت دەپ بىلگەن ءجون.

كوتەرىلىس نەدەن شىقتى؟

1930 جىلعى اقپاننىڭ 7-16 ارالىعىندا بولعان سوزاق قاسiرەتiندە حالىقتىڭ قانى قيساپسىز توگiلiپ، بەيبiت ەلدiڭ توز-توزى شىعىپ كەتكەن ەدi. ارادا 80 جىل وتسە دە، حالىق قوزعالىسىنىڭ قارالى داتاسىن اتاپ ءوتۋ تەك سوزاق اۋدانىنىڭ وزiنە قاتىستى شارۋا بولىپ قالعانى تۇسىنىكسىز بولدى.

سوزاق كوتەرiلiسi - وتىزىنشى جىل­دىڭ باسىندا قازاقستاننىڭ تۇكپiر-تۇكپiرiندە بوي كوتەرگەن حالىق نارازىلىعىنىڭ ەڭ ۇلكەنi, ادام كوپ شىعىنعا ۇشىراعان قىزىل قىرعىن. اۋەلi زوبالاڭ ناۋبەتتiڭ شىعۋ سەبە­بiنە توقتالساق - «قازاقستاندا كوش­پەلi, جارتىلاي كوشپەلi جانە وتىرىقشى اۋدانداردى بەلگiلەۋ تۋرالى» قازاق اسسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسiنiڭ 1928 جىلعى 3 قىركۇيەكتەگi قاۋلىسىمەن سوزاق اۋدانى ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرەدi. بۇرىن سىرداريا گۋبەرنياسىنىڭ تۇركiستان ۋەزiنiڭ قاراماعىندا بولىپ كەلگەن التى بولىس ەلدە سول جىلى ءتۇتiن سانى 12 مىڭنان اسقانىن، حالىقتىڭ قولىندا بiر ميلليونعا جۋىق قوي-ەشكi بولعانىن تاريحي قۇجاتتار دالەلدەيدi.

1928 جىلى قاراشا ايىندا بكپ(ب) ورتالىق كوميتەتiنiڭ پلەنۋمىندا شارۋالاردى ەرiكسiز تەزدەتiپ ۇجىمداستىرۋ ماسەلەسi كۇن تارتiبiنە قويىلىپ، بۇل جونiندە ارنايى قاۋلى قابىلدانادى. قازاق ولكەلiك پارتيا كوميتەتiنە 1925-1931 جىلدارى جەتەكشiلiك ەتكەن پ.گولوششەكين ەلدi «مەيلiنشە كىسقا مەرزiم iشiندە وتىرىقشىلىققا كوشiرۋدi بۇيىرادى». مiنە، وسىدان بارىپ جاپپاي باستالعان كولحوزداستىرۋ iسiندە بۇرمالاۋشىلىق، اسىراسiلتەۋشiلiك، جەر-جەردەگi سياقتى، سوزاق اۋدانىندا دا ورىن الادى. «اسىرا سiلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن!» دەگەن ۇراندى بەتكە ۇستاعاندار ۇجىمداستىرۋدىڭ تابيعي پرينتسيپiن ورەسكەل بۇزىپ، حالىقتىڭ قولىنداعى ساۋىن جانە ۇساق مالىن سىپىرىپ الىپ، ورتاقتاستىرۋعا سالادى. سوزاق اۋداندىق پارتيا كوميتەتiنiڭ پلەنۋمى شاقىرىلىپ، كولحوزداستىرۋ iسiنiڭ الدا تۇرعان شۇعىل مiندەتi تالقىلانادى. اۋداننىڭ جەر­گiلiكتi ەرەكشەلiگiن ەسكەرمەۋدەن، ەلدiڭ ءبارiن تەڭگەرمەۋشiلiكتەن جاپپاي اسىرا­سiلتەۋشiلiك ورىن الدى.

ۇجىمداستىرۋدىڭ سالقىنى بەيبiت ەلگە اۋىر تيەدi. ۇجىمشارعا كۇشتەپ ەنگiزiلگەندەر تاقىر كەدەيشiلiككە ۇشىراپ، اشتىقتىڭ ازابىن تارتادى. اۋىلشارۋاشىلىق سالىعىن تولەي الماعانداردىڭ مال-مۇلكi تاركiلەنiپ، سوزاقتىڭ اباقتىسىنا جابىلادى. ەشبiر جازىقسىز، ادiلەتسiز قامالعان جانداردى بوساتۋ تۋرالى حالىقتىڭ ورىندى تالابىنا بيلiك باسىنداعىلار قۇلاق اسپادى. ۇساق مالى جوق كەدەيگە دە ءجۇن، استىق سالىعى سالىنادى. قاقاعان قىستا ماقتا وتكiزەمiز دەپ الاسۇرعان ەل ۇيدەگi جامىلعان كورپەسiن سوگەدi. قوراداعى قويىن قىرقىپ، تۇيەسiن كۇزەيدi. ءتورت تۇلiك مال قيساپسىز قىرىلادى. ۇيدەگi ۇنەمi, قاپتاعى بيدايى قاعىلادى. بۇدان بولەك، جەرگiلiكتi بيلiك ورىندارى شىعارعان «قاتىق»، «وتىن»، «ءمۇيiز» سالىعى دەگەندەر دە بولعان. بيلiكتiڭ قولداۋىنا يە بولعان جەرگiلiكتi جەردiڭ ساۋاتسىز شولاق بەلسەندiلەرi تاراپىنان جاس­تاردى «قىزىل وتاۋعا» كۇشتەپ الىپ بارۋ، قىز-قىرقىنعا، كەلiنشەكتەرگە كوز سالۋ، زورلىق-زومبىلىق جاساۋ سياقتى ورەسكەل iستەرگە دە جول بەرiلەدi.

قىزىل قىرعىن

وسى كەزدە اۋىل-اۋىلدان «كول­حوز­عا بiرiكپەي­مiز!» دەگەن نارازىلىق سوزدەر ەس­تiلە باس­تادى. ون ەكiنشi اۋىلدا بيلiكتەن، شولاق بەلسەندiلەردەن ءزابiر-جاپا كورگەندەر باس قوسىپ، زورلىق-زومبىلىققا قارسى بiرiگۋگە، نارازىلىق بiلدiرۋگە ءسوز بايلاسادى. كەڭەس وكiمەتiنiڭ سولاقاي ساياساتىنا قارسى شىعىپ، ەلدi بiرiكتiرۋگە باسشىلىق جاساعاندار نەگiزiنەن وسى جەردiڭ ازاماتتارى بولدى. اۋىل-اۋىلعا كiسi جiبەرiپ، بيلiك باسىنداعى تiزەسiن باتىرعاندارعا قارسى تۇرۋدىڭ امال-ايلاسىن ويلاستىرا باستايدى.

مويىنقۇمدى قىستاپ وتىرعان اۋىلداردا باس قوسىپ، ءۇش رەت كەلەلi كەڭەس قۇرادى. جەرگiلiكتi بيلiك ور­ىندارىمەن بەيبiت كەلiسiمگە كەلۋ جونiندەگi ارەكەتiنەن ەش ناتيجە شىق­پايدى. ەزiلگەن حالىقتىڭ باس كو­تە­رەرلەرiنiڭ كەزەكتi بiر جيىنىندا سۇلتانبەك شالاقۇلىن باسشى ەتiپ سايلايدى. ونىڭ قاسىنداعى يمامدىققا - ىبىرايىمۇلى اسادۋللا، باس ۋازiرلiككە - شىلمانبەتۇلى ساعىندىق، قازىلىققا - ءالiپبايۇلى يمانبەك، باس ساردارلىققا - اتاقتى مەرگەن ارالبايۇلى سالىقباي، وزگە دە سەنiمدi ادامداردى بەكiتەدi. «حالىقتىڭ جاپپاي نارازىلىعى كورشi سارىسۋ، تۇركiستان، قىزىلوردا، وزگە دە جەردە بiر مەزگiلدە بوي كوتەرەدi» دەگەن الدىمەن كەلiسiم بولىپ، ول جاقتاعىلارمەن دە بايلانىس ور­ناتىلادى. سۇلتانبەك حان باستاعان توپ كوتەرiلiسكە الدىن الا قىزۋ دايىندىق جاسايدى. اۋىل-اۋىلدان جاساق دا­يىندالىپ، قولعا iلiككەن ايىر، وراق، نايزا، بالتا، iشiنارا شي­تi مىلتىقپەن قارۋلانادى، ات-تۇيەمەن قامتاماسىز ەتiلەدi. ءوزiنiڭ كەڭەسشi-ۇگiتشiلەرi ار­قىلى يسلام دiنiن ۋاعىزداپ، اللا تاعالانىڭ اق جولىن دiنiمiزدەن بەزگەن­دەردەن قورعاۋعا ۇندەيدi.

اقپاننىڭ اقشۇناق ايازىندا قا­سيەت­تi رامازان ايىنىڭ سوڭعى كۇنi, ورازا ايتتىڭ العاشقى جۇماسىندا تاڭ نامازىنان سوڭ بەس جۇزدەن استام حالىق جاساقشىسى قولىنا اق تۋ الىپ، «اللا! اللا!» دەپ ۇران تاستاپ، سوزاق قىستاعىنا قاراي قاپتايدى. كوتەرiلiستiڭ «اللاھۋ» دەپ اتالۋىندا دا وسىنداي سىر جاتسا كەرەك. جىلى كيiمiنiڭ iشiنەن دەنەسiن كەبiنمەن وراپ، اق ولiمگە باس تiگiپ شىققان ەستيار جاندار دا بولادى. سول كەزدە الدىن الا ۋاعدا بويىنشا مويىنقۇمنىڭ وزگە وڭiرiنەن، تاۋ جاقتان، سوزاق قىستاعىنىڭ وزiنەن بيلiكتەگiلەر مەن شولاق بەلسەندiلەرگە وشiگiپ جۇرگەندەر قوسىلىپ، كوشە ادامعا تولىپ كەتەدi. باس كوتەرگەندەر العاشقى ەكپiنمەن اۋدان، مەكەمە باسشىلارىن، ميليتسيا قىزمەتكەرلەرiن - بارلىعى ون سەگiز ادامدى قولعا تۇسiرەدى. قاراپايىم حالىق وكiلدەرi ولاردى تاسپەن، كۇرەكپەن سوعىپ، تەپكiلەپ ولتiرەدi. كەڭسەلەردi وتقا وراپ، بارلىق قاعاز-قۇجاتتى ورتەيدi. قويما، دۇكەندەگi دۇنيە-مۇلiك، ازىق-تۇلiكتi تالاپ الىپ، ميليتسيا ءبولiمi مەن اسكەري كوميسسارياتتاعى قارۋدى قولعا تۇسiرەدi.

قىستاقتى باسىپ العان سۇلتانبەك حاننىڭ شتابى اقپاننىڭ 7-16-سى ارالىعىندا جۇمىس iستەپ، جالپى سانى 2384 ساربازدى بiرiكتiرگەن. سۋىق قارۋ دايىندايتىن ۇستاحانالار اشىپ، وق-دارiمەن اتىلاتىن مىلتىقتاردى جوندەگەن. بۇل قاندى وقيعانىڭ iزiن سۋىتپاي، جازالاۋشى وتريادتىڭ كەلiپ جەتەتiنiن كوتەرiلiسشiلەر كۇنىبۇرىن بولجاعان. قارۋلى وتريادتان قورعاۋ ماقساتىندا قاراتاۋدىڭ «سۋىندىق» جانە «بالىقشى» اسۋىنا بەكiنiس ورناتادى. وسى «بالىقشى» اسۋىندا سالىقبايدىڭ مەرگەندەر توبى ءاس­كەرمەن اتىسىپ، بiرازىن شىعىنعا ۇشىراتىپ، قالعانىن كەرi شەگiندiرەدi.

سۇلتانبەك حان ساربازدارىمەن «قو­عاشىقتا» تۇركiستاننان شىققان يساەۆتiڭ وتريادىمەن كەزدەسەدi. وترياد تاۋ-تاسقا بەكiنiپ العان ساربازداردى وڭاي الا المايدى. يساەۆتىڭ اسكەرiنە قىزىلوردادان پولياكوۆتىڭ، تاشكەنتتەگi اسكەري ۋچيليششەدەن مالىشەۆ باستاعان 500 كۋرسانت ءتورت زەڭ­بiرەگiمەن، الماتىدان اقاەۆتىڭ كاۆالەرلەر ەسكادرونى كەلiپ قوسىلادى. ماسكەۋدەن شىققان بروندى پويىز جاڭاقورعانعا كەلiپ ايالدايدى. شىمكەنتتەن اندرەەۆ باسقارعان، مىقتى اسكەري دايىندىقتان وتكەن، پۋلەمەتپەن، زەڭبiرەكپەن قارۋلانعان وترياد قارۋلى كۇشكە كەلiپ قوسىلىپ، شوقپار، ايىر، شيتi مىلتىقپەن قارۋلانعان دالا قازاقتارىن ءا دەگەننەن تىقسىرىپ تاس­تايدى.

شەشۋشi شايقاس سوزاق قىستاعىنىڭ «جاڭا بازار» توڭiرەگiندە وتەدi. باقايشىعىنا دەيiن مۇزداي قارۋلانعان قىزىل وترياد جاساقتىڭ سوڭعى توبىن جان-جاقتان قورشاپ الىپ، كوزiن جويا­دى. وسى قىرعىن شايقاستا كوتەرiلiس باسشىلارىنىڭ دەنi وققا ۇشادى. دەم بەرۋشiلەرiنەن ايىرىلعان جاساق بوراعان وققا تابانداپ قارسى تۇرا الماي، جەڭiلiسكە ۇشىرايدى. سوزاق اۋدانىندا 12-16 اقپان ارالىعىندا بولعان سوعىستا 126 كوتەرىلىسشى، 16 اقپانداعى سوزاق قىستاعى ءۇشiن بولعان شايقاستا 200 بەلسەندi تاباندا اتىلدى، 389 ادام تۇتقىندالدى. شايقاس بارىسىندا حان جانە ونىڭ ۇيىتقىسى بولعان ورتالىعى تالقاندالدى. «سوزاق وپەراتسياسىنىڭ ناتيجەسiندە 290 ات، 20 تۇيە، 150-دەي وق-دارiمەن اتىلاتىن قارۋ، 100 شاقتى سۋىق قارۋ قولعا ءتۇستi»، - دەپ جازىلعان تاريحي قۇجاتتا.

ال، شىنتۋايتىندا، وققا ۇشىپ، اجال قۇشقاندار سانى بۇدان كەمiندە ون ەسە كوپ ەدi. كوتەرiلiستiڭ نەگiزگi وشاعىن تالقانداعان سوڭ، جازالاۋشى وترياد كۇدiكتi دەگەننiڭ ءبارiن قولعا ءتۇسiرiپ، تابان استىندا اتىپ تاستاي بەرەدi. ورتالىق مەشiتتiڭ ءتورت جاق تەرەزەسiنەن پۋلەمەت ورناتىپ كويىپ، نامازعا جيىلعان ەلدi ۇلكەن-كiشi دەمەي جۋساتىپ سالادى. كوشە كەزiپ، تiنتكiلەپ ءجۇرiپ، كۇدiكتi دەگەننiڭ ءبارiن اياۋسىز اتىپ تاستايدى. اقپاننىڭ ايازدى كۇنi كوشەدە قىزىل قانعا بوككەن ولiكتi اتارباعا تيەپ، قىستاقتىڭ شەتiندەگi «تاستاقسايعا» الىپ بارىپ، تiك جاردان لاقتىرىپ تاستايدى.

«جۇما كۇنi قوناعا

سوزاقتى سارباز قاماعان...

قىستاقتى بارىپ باسقاندا،

ءتورت ءجۇز وتىز بiر ادام

Iس قىلدى كەلمەس شامادان.

شەيiتتiكتەن دامە ەتiپ،

ءولiپ تە كەتتi كوپ ادام.

ءداۋ مىلتىقتان ءدوپ ءتۇسiپ،

جاي وعىنداي وت ءتۇسiپ،

ايىرىلدى جۇرت پانادان.

كوشەدە جاتتى شاشىلىپ

قان-جىنىمەن سان ادام.

ارماندا كەتتi-اۋ جايساڭدار،

ايىرىلىپ بالا-شاعادان.

وسى بiر قايعى كەتپەيدi,

كۇيiك بولىپ سانادان»، - دەگەن حالىق جىرىنان سوزاق كوتەرiلiسiنiڭ قانداي قاسiرەت-قايعىمەن اياقتالعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

كوتەرiلiستەن كەيiن دە وعان قا­تىسقانداردىڭ جاقىن-تۋىستارىن، كۇدiك­تiلەردi تۇتقىنعا الۋ، تەرگەۋسiز اتىپ تاستاۋ ۇزاققا سوزىلادى. ەر­كiندiكتi اڭساعان بەيكۇنا حالىقتىڭ نارازىلىعى قاندى قىرعىنعا، جاپپاي جازالاۋعا ۇشىراعان سوڭ، امان قالعاندارى باس ساۋعالاپ، جان-جاققا تارىداي شاشىلىپ قاشادى. قىسقى ايازدا، جازعى شiلدەدە تاۋ-تاستا، قۇم­دا اشتىققا ۇشىراعاندار قىناداي قى­­رىلىپ جاتادى. «كiشi وكتيابردەن» توز-توزى شىققان ەل «اقتابان شۇبىرىندىعا» ۇشىراپ، تاۋ اسۋىنان امان وتكەندەرi وزبەكستان، تاجiكستان، تۇرiكمەنستانعا قاراي ۇدەرە قاشادى. سول قاندى كو­تەرiلiستەن باستالعان 1931-1933 جىلعى اشارشىلىقتا سوزاق ەلiنiڭ تەڭ جارتىسى تۋعان مەكەنiن تاستاپ كەتەدi. اۋداندىق ەسەپ-ساناق مەكەمەسiنiڭ 1935 جىلى 1 قاڭتارداعى مالiمەتiندە 1930 جىلعى 1 قاڭتارىندا اۋداندا 12 مىڭ ءتۇتiن بولسا، 1935 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا 2915 ءۇي عانا قالعاندىعى كورسەتiلگەن. 1928 جىلعى اۋدانداعى بiر ميلليون قويدان 1934 جىلدىڭ قاڭتارىندا 7772 باسى عانا قالادى.

حالىق سەنگەن پارتيانىڭ قولدان جاساعان اشارشىلىق جىلدارى اۋدان حالقىنىڭ تەڭ جارتىسى قۋعىن-سۇرگiندە ءجۇرiپ اجال قۇشادى. 1930-1931 جىلدارى سوزاق قىستاعىنا تاياۋ «دۋانا» دەگەن جەردە كوتەرiلiسكە قاتىسقانداردىڭ جاقىندارىن قاماۋدا ۇستاعان جازالاۋ لاگەرi جۇمىس iستەگەن. ۇزىنا بويى اتشاپتىرىم القاپقا ورنالاسقان كۇر­كەشiكتەر ورنى ءالi كۇنگە ساقتالعان. جازالاۋشىلار تۇتقىندارعا بەلۋاردان جەر قازدىرىپ، توبەسiن جاپتىرىپ، تار قا­پاستا تۇرۋعا ماجبۇرلەگەن. قاقاعان ايازدا، اپتاپ ىستىقتا كوپ ادام جازالاۋ لاگەرiندە ءولiپ كەتەدi.

وكiنiشكە قاراي، ءالi كۇنگە 1930 جىلعى اقپانداعى ەلiمiزدiڭ تاۋەلسiزدiگi مەن ەركiندiگi جولىندا كوپ ادامنىڭ ءومiرiن قيعان قازاقستانداعى ەڭ iرi حالىق نارازىلىعى - سوزاق كوتەرiلiسi ەگجەي-تەگجەيلi زەرتتەلiپ، تاريح تورiنەن ءوزiنiڭ تۇپكiلiكتi باعاسىن الماي كەلەدi. سوزاق كوتەرiلiسiنەن كەيiن پارتيا ءۇشiن بۇل شالعاي اۋدان 70 جىل بويى جابىق ايماققا اينالدى. تاعدىرى اۋىر اۋداندى باسقارۋعا باسشى مامان سىرتتان جiبەرiلدi. اۋداننان ءوسiپ شىققان بiردە-بiر كادر وزگە جەرگە جاۋاپتى باسشىلىق قىزمەتكە جوعارىلامادى.

شىندىق ءالى دە شىدەرلەۋلى

1990 جىلدىڭ مامىر ايىندا سوزاق اۋداندىق تاريحي-اعارتۋ ەرiكتi «ادiلەت» قو­عا­مىنىڭ العاشقى باسقارما جيىنىندا ۇزاق جىلدار وبلىستىق پارتيا اك­تيۆiندە باسشىلىق قىزمەت اتقارعان قالامگەر ءارi سازگەر مۇحامەدجان ءرۇس­تەموۆ سول كەزدەگi ساياساتتىڭ، قاتاڭ جۇيەنiڭ كوبەسi سوگiلمەي تۇرعان كەزدiڭ وزiندە 1930 جىلعى سوزاق كوتەرiلiسiنە ادiلەتتi باعا بەرۋ تۋرالى باستاما كوتەردi. سول كەزدەگi اۋداندىق پارتيا كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى دوسىباي شەرiمقۇلوۆ قولداۋ كور­سەتكەن سوزاق اۋداندىق تاريحي-اعارتۋ ەرiكتi قوعامنىڭ باسقارما جيىنى: «1930 جىلى اقپاندا سوزاق اۋدانىندا بولعان حالىق قوزعالىسىنا «الاشورداشىلاردىڭ، بايلار مەن يشانداردىڭ باسشىلىعىمەن كەڭەس وكiمەتiنە قارسى ۇيىمداستىرىلعان كونتررەۆوليۋتسيالىق قارۋلى كوتەرiلiس» دەگەن باعا ادiلەتسiز، ناقاقتان-ناقاق قازاق حالقىنا جابىلعان جالا دەپ ەسەپتەلiپ، ول الداعى كەزدە تاريحي قۇجاتتاردا ف.ي.گولوششەكيننiڭ قازاقستان اۋىلدارىندا وتكiزiلگەن «كiشi وكتيابر» ساياساتىنىڭ «مەيلiنشە قىسقا مەرزiمدە وتىرىقشىلىققا كوشiرۋ» بۇيرىعىن ورىنداۋدىڭ زاردا­بىنان ەلگە جاسالعان وزبىرلىقتان، زورلىق-زومبىلىقتان، قياناتتان، اش­تىقتان شىققان اشىنعان حالىقتىڭ قوزعالىسى» دەپ تۇجىرىمدالسىن» دەگەن قاۋلى قابىلدايدى. اقيقات ءسوزدiڭ تىعىنى اعىتىلعان سوڭ مiنبەگە كەزەك كوتەرiلiپ، ۇزاق جىلدار كوكەيلەرiندە بەرiش بولىپ قاتقان مۇڭ-شەرلەرiن ور­تاعا سالىپ، كوزدەرiنە جاس العان قارتتاردىڭ كوپشiلiگi بۇل كۇندە جارىق دۇنيەدە جوق.

2000 جىلى اۋداندا سوزاق كوتەرiلiسiنiڭ 70 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ جونiندە كوميسسيا قۇرىلىپ، ارنايى قور دا اشىلىپ، بiراز شارۋالاردى قولعا الۋ جوسپارلانعان بولاتىن. شولاققورعان اۋىلىندا كوتەرiلiس باسشىسى سۇلتانبەك شالاقوۆتىڭ ەسiمi بەرiلگەن كوشەگە مەموريالدىق تاقتا ورناتۋ ءراسiمi بولىپ وتەدi. سوزاق اۋى­لىندا «سوزاق كوتەرiلiسiنە 70 جىل اتىنداعى كوشە» اتاۋى بەرiلەدi. كو­تە­رiلiس قۇرباندارىنىڭ ارۋاعىنا ارنالىپ اس بەرiلiپ، قۇران باعىشتالادى. وسىندا كوتەرiلiس قۇرباندارىنا ورناتىلاتىن ەسكەرتكiش ورنىنا قۇلپىتاس قويۋ ءراسiمi وتەدi. ەسكەرتكiش جوباسىن جاساۋعا بايقاۋ دا جاريالانعان بولاتىن. شەيiت كەتكەن اتا-بابا ار­ۋاعىن قۇرمەت تۇتۋ ماقساتىندا ەڭ­سەلi مۇنارا مەن كوتەرiلiس باسشىسى سۇلتانبەك شالاقوۆقا ەسكەرتكiش ور­ناتۋعا قۇلشىنىس بiلدiرگەن، جالپى وسى شارۋانىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن ازاماتتاردىڭ اتى-جوندەرi دە سول جىلدارى تاعدىرى اۋىر اۋداندا جۋرناليست بولىپ قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن كەزiمدە قويىن داپتەرiمە جازىلىپ قالىپتى. بiراق ەل كۇتكەن سول مۇنارا بەلگi دە، ەسكەرتكiش تە ءالi كۇنگە بوي كوتەرمەدi. سوزاق كوتەرiلiسiنiڭ باس ساردارى بولعان اتاقتى مەرگەن سالىقباي ارالباەۆ ءومiر ءسۇرiپ، ەڭبەك ەتكەن، وتىز جەتiنشi جىلى اتىلىپ كەتكەن «جەتكiنشەك» ەلدi مەكەنiنە ونىڭ ەسiمiن بەرۋ تۋرالى تۇرعىنداردىڭ دا ءوتiنiش-تiلەگi ورىندالماي كەلەدi.

سوزاق كوتەرiلiسiنە تاريح قانداي باعا بەردi? ونىڭ سيپاتى، ماقساتى قانداي؟ قوزعاۋشى كۇشتەرi كiمدەر  دەگەن سياقتى شىم-شىتىرىق سۇراقتار قازiرگi كەزدە تاريحشىلاردى مازالاپ وتىر. بۇل كوتەرiلiس تۋرالى جاس ۇرپاق ءالi كۇنگە دەيiن حابارسىز. ويتكەنi ونىڭ وبەكتيۆتi دە شىنايى تاريحى ءالi تولىق جازىلعان جوق»، - دەپ عالىم تالاس وماربەكوۆ ايتپاقشى، 1930 جىلعى اقپان ايىنداعى سوزاقتاعى قاندى وقيعا ەگجەي-تەگجەيلi زەرتتەلiپ، تاريح تورiنەن تۇپكiلiكتi باعاسىن الۋى  - كوكەيتەستi ماسەلە.

سوزاق كوتەرiلiسiنiڭ باسقارۋشى ۇيى­مى، شتابىنىڭ اق تۋ كوتەرiپ، «اللاھۋلاپ» ۇران تاستاۋى، قارابايىر قارۋ دا­يىن­­دايتىن ورنىنىڭ بولۋى، وعان قا­تىسۋشىلاردىڭ الدىن الا باس قوسىپ، كەڭەسۋi بۇل حالىقتىق تولقۋدىڭ توسىن­نان بولعان ستيحيالى قيمىل-ارەكەتi دەپ قاراۋعا جاتپايتىن iرi تاريحي وقيعا ەكەنiن دالەلدەسە كەرەك. كوتەرiلiسكە ءۇش ءجۇزدiڭ ادامدارى، وزگە دە ۇلت وكiلدەرiنiڭ قاتىسۋى جالپىحالىقتىق سيپات الادى. وتىزىنشى جىلعى قازاق تاري­حىن­داعى اقتاڭداق وقيعانىڭ بiرi دە بiرەگەيi - سوزاق كوتەرiلiسiنiڭ بيىلعى 80 جىلدىق قارالى داتاسى دا قارجى داعدارىسىنىڭ كەساپاتىنان اتاۋسىز قالا ما دەگەن كۇدiگiمiز دە جوق ەمەس. سوندىقتان قازاق حالقىنىڭ باسىنداعى ناۋبەتتi ەسكە الۋ، قاندى قىرعىندا قۇربان بولعان اتا-بابالارىمىزدىڭ ارۋاعىن قۇرمەتتەۋ ماقساتىندا قولدا بار مۇمكiندiكتi جۇ­مىلدىرىپ، نامىسى بار ازاماتتاردى ۇيىمداستىرىپ دەگەندەي، ەلدiڭ ەسiندە ءجۇ­رەر شارالاردى قولعا الۋدى وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىن باسقارىپ وتىرعان ازاماتتاردىڭ ەسiنە سالا كەتۋدi ءجون كوردiك.

وتەش قىرعىزباەۆ، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسi, قر مادەنيەت قايراتكەرi

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتى (پروەكت «DAT» № 28 (65) 18 تامىز 2010 ج.