قىركۇيەك ايىنىڭ سوڭى مەن قازان ايىنىڭ باسىندا استاناداعى ۇلتتىق مۋزەيدە م.اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترى مۋزەيىنىڭ «تاريح تولقىنىنداعى تەاتر شەجىرەسى» اتتى كورمەسى بولىپ، كورمە اياسىندا الاش قايراتكەرى قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ 120 جىلدىعى اتالىپ وتكەن ەدى. وسىعان وراي قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ شوبەرەسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى قايىربەك كەمەڭگەرمەن (سۋرەتتە) اڭگىمەلەسكەن ەدىك.

- بيىل – ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 150 جىلدىعى، قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ 120 جىلدىعى، كەلەر جىلى الاش اۆتونومياسىنا 100 جىل تولدى. بيىلعى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ مەرەيتويلارى ءوز دەڭگەيىن تويلانىپ، ناسيحاتتالىپ جاتىر دەپ ويلايسىز با؟

- مەنىڭ پىكىرىمشە، اتالعان مەرەتويلار ءوز دەڭگەيىندە تويلانىپ جاتقان جوق. توقسانىنشى جىلدارمەن سالىستىرعاندا قازىرگى كەزدە قوشكەنىڭ اتىن زيالى قاۋىم، زەرتتەۋشىلەر، تاريحشىلار، جالپى جۇرت بىلەدى. بىراق، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرى، ەل ءۇشىن ىستەگەن جۇمىستارى ءوز دەڭگەيىندە ناسيحاتتالىپ جاتقان جوق. تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىندا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ناسيحاتى دا كۇشتى بولۋى ءتيىس. ال، قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ قازاق تەاتر ونەرىندەگى ىستەگەن ەڭبەگىنە كەلسەك، ول كىسى قازاقتىڭ العاشقى دراماتۋرگتەرىنىڭ ءبىرى. دراماتۋرگيادا ەسىمى اتالادى. قوشكەنىڭ ءبىز بىلەتىن جەتى پەساسى بار. سول زامانداعى گازەت-جۋرنالداردا قوشكەنىڭ پەسالارى قىزىلجاردا، اقمولادا، ومبىدا قويىلعاندىعى تۋرالى حابارلا بار. مىسالى، 1918 جىلى شىققان «جاس ازامات» گازەتىندە ء«تالىپ» قاۋىم جاستارى 10 دەكابردە قازاقشا سپەكتاكل قويدى. تاماشاعا قوشكە كەمەڭگەرۇلى جازعان ءۇش شىمىلدىقتى «بوستاندىق جەمىسى» دراماسى مەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «قىزىل قاشار» فەلەتونى قويىلدى» دەپ دەرەك كەلتىرىلەدى. جينالعان قارجى - 2220 سوم، 25 تيىن. ول زاماندا الاش زيالىلارى مۇنداي قارجىلاردى وقۋعا مۇقتاج قازاق بالالارىنا ءبولىپ بەرگەن. وسىنداي دەرەكتەر سول كەزدەگى گازەت-جۋرنالداردا كوپ كەزدەسەدى. ماسەلەن، وپەرا ءانشىسى ەرمەك سەركەباەۆتىڭ اكەسى بەكمۇحامبەت سەركەباەۆتىڭ قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ پەساسى تۋرالى جازعان ەستەلىگى دە بار.

- ءوزىڭىز بىلەتىندەي، م.اۋەزوۆ تەاتر قۇرىلعان جىلى ەڭ العاشقى قويىلىمى قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ «التىن ساقينا» پەساسى بولدى. وسى پەسا مەن تەاتردى قۇرۋداعى ق.كەمەڭگەرۇلىنىڭ ىستەگەن جۇمىستارى جايلى بىلەتىن دەرەكتەرىڭىزبەن بولىسسەڭىز.

- 1925 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي سول كەزدەگى حالىق اعارتۋ كوميسسارى سماعۇل سادۋاقاسوۆ قازاق تەاترىن قۇرۋ جونىندە كوميسسيا قۇرىپ، قازاق دالاسىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ارتىستەردى ەل استاناسى – قىزىلورداعا جيناپ، تەاتردىڭ اشىلۋىنا  دەپ بىرنەشە سپەكتاكلدى دايىنداعان. سونىڭ ىشىندە تەاتر شىمىلدىعى قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ «التىن ساقينا» پەساسىمەن اشىلعاندىعى تۋرالى بىرنەشە دەرەك بار. سول كەزدەگى رەسمي باسىلىم «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە «بۇگىن مەملەكەتتىك ۇلت تەاترىنىڭ اشىلۋى بولادى. تەاتر ارتىستەرى قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ «التىن ساقيناسىن» وينايدى. ءۇزىلىس ۋاقىتىندا كونتسەرت بولادى. تەاتردىڭ ديرەكتورى – دىنشە ءادىلۇلى» دەگەن حابارلاندىرۋ بەرىلگەن. جانە سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ «التىن ساقينا ويىنى تۋرالى» دەگەن ماقالاسى بار. «التىن ساقينادا» كىمدەر وينادى، قالاي وينادى دەگەن ساۋالدارعا ءوز وي-پىكىرىن جازعان. «التىن ساقينا» سپەكتاكلى 1926 جىلدان باستاپ، بىرنەشە رەت قويىلعان. ال، تەاتردا «ەڭلىك-كەبەك» ءجۇردى دەپ ايتىلىپ كەتۋ سەبەبى، تەاتر ديرەكتورى دىنشە ءادىلۇلى 1931 جىلى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆپەن بىرگە بۋتىركا تۇرمەسىندە اتىلىپ كەتتى. سول سەبەپتەندە كوپ ۋاقىت تەاتردىڭ العاشقى قويىلىمى «التىن ساقينا» ەمەس، «ەڭلىك-كەبەك» دەلىنىپ كەلدى. العاشقى قوشكەتانۋشى ءرازيا رۇستەمبەكوۆا، ديحان قامزابەكۇلى سىندى تاريحشىلار، زەرتتەۋشىلەر ءوز ەڭبەكتەرىندە بۇل ماسەلەنى جازدى.

1926 جىلى تەاتر اشىلعانعا دەيىن تەاتر ارىستەرى «التىن ساقينا»، «ەڭلىك-كەبەك»، «ارقالىق باتىر» سياقتى بىرنەشە قويىلىمدى دايىنداعان. سونىڭ ىشىندە تەاتر شىمىلدىعىن «التىن ساقينامەن» اشقان. گۇلنار دۋلاتوۆا ءوز ەستەلىكتەرىندە اكەسىمەن بىرگە وسى قويىلىمعا بارعانىن جازادى. ال، «التىن ساقينا» كىتاپ رەتىندە 1923 جىلى شىعىپ، ەلگە تاراعان. قوشكەنىڭ بۇدان باسقا «قاسقىرلار مەن قويلار»، «اۋليە ءتاۋىپ»، «ەسكى وقۋ» قاتارلى درامالىق شىعارمالارى بار. حح عاسىر باسىنداعى دراماتۋرگتەر قاتارىندا اتى اتالادى. سول تۇستاعى سىن ماقالالاردا دا ايتىلادى.

- وتكەندە استانادا م.اۋەزوۆ تەاتر مۋزەيىنىڭ كورمەسى ءوتىپ جاتقان قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ 120 جىلدىعىنا ورايلاستىرىپ، دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزدىڭىزدەر. وسى جيىن جايلى ايتساڭىز.

- تەاتردىڭ نەگىزىن قالاعان اكتەرلەردىڭ پورترەتتەرى، ساحنالىق كيىمدەر، افيشالار باسقادا تەاتر ونەرى تاريحى ءۇشىن قۇندى ەسپوناتتار كورمەگە قويىلعان ەكەن. ءبىز قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ 120 جىلدىعىن وسى كورمەنىڭ اياسىندا وتكىزدىك ءارى تاريحي شىندىق ايتىلدى، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندەگى حابارلاندىرۋدى كورسەتتىك. الاشتانۋشى عالىم ديحان قامزابەكۇلى، تاريحشى، ەتنوگراف جامبىل ارتىقباەۆ، پروفەسسور ساعىمباي جۇماعۇلوۆ جانە ۇرپاقتارى، وقۋشىلار، ستۋدەنتتەر قاتىستى. جامبىل ارتىقباەۆ «التىن ساقينا» پەساسىن تاريحشى، ادەبيەتشىلەر ءۇشىن عانا ەمەس، قازىرگى قوعام ۇشىندە ماڭىزى بار درامالىق شىعارما دەپ جوعارى باعالادى. استاناداعى قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ اتى بەرىلەيىن دەپ وتىرعان مەكتەپتىڭ وقۋشىلار دا كەلىپ، قاتىستى. استانادا قوشكەنىڭ اتىندا كوشە بار. ەندى مىنە، مەكتەپ اكىمشىلىگى نيەت ءبىلدىرىپ، قوشكەنىڭ اتىن سۇراعان ەكەن. قازىر موراتوريگە بايلانىستى توقتاپ تۇرعان كورىنەدى. نەگىزى بەرىلۋى ءتيىستى. جالپى، قوشكەنىڭ اتىندا باياناۋىلدا مەكتەپ بار.

- قوشكە كەمەڭگەرۇلىنا قاتىستى تاريحي دەرەكتەر تولىق اشىلدى ما؟ 

- جوق، تولىق اشىلعان جوق. ديحان قامزابەكۇلى ءبىراز مۇراسىن تاپتى. بىراق ءالى دە تابىلماعان ەڭبەكتەرى بار. ەڭبەكتەرىنىڭ اتىن بىلەمىز، ءماتىنى جوق. جالپى، ءۇش تومدىق ەڭبەگىن شىعاردىق. ارتىندا ۇرپاعى، ىزدەۋشىسى جوق، بىزگە بەيمالىم قانشاما الاش قايراتكەرلەرى بار. ديحان قامزابەكۇلى مەن ەربول تىلەشوۆ قۇراستىرىپ شىعارعان «الاش» قوزعالىسى دەگەن كىتاپتا توعىز جۇزدەي ادامنىڭ ەسىمى اتالادى. توعىز ءجۇز ادامدى تۇگەل تۇگەندەپ، شىعارساق ارينە، جاقسى بولار ەدى. بىراق، مەنىڭ ۇنەمى ايتىپ جۇرگەن ءبىر ۇسىنىسىم – ەكىنشى جالپى قازاق سەزىنە قازاق دالاسىنىڭ ءار ايماعىنان كەلىپ قاتىسقان 82 دەلەگاتتىڭ ءومىربايانىن انىقتاپ، شىعارماشىلىق مۇراسىن تۇگەندەپ، اينالىسقان قوعامدىق-ساياسي ىستەرىن زەرتتەسەك. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، استانادا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەسكەرتكىشى قويىلسا، ۇلكەن اللەيا اشىلسا.

الاش تۋرالى كوپتەگەن ءىس-شارالار ىستەلىپ جاتىر. الايدا، جۇيە جوق. اركىم ءوزىنىڭ بىلگەنىنشە ىستەپ كەلەدى. بيىل ماسەلەن، قازاق گەوگرافيالىق قوعام ءاليحاننىڭ 150 جىلدىعىنا وراي تۋعان جەرىنەن قايتىس بولعان جەرىنە دەيىن ءجۇرىپ قايتتىق. مۇنى مەملەكەت ەمەس،  قازاق گەوگرافيالىق قوعامى وزدەرى ۇيىمداستىردى. ءاليحاننىڭ قىزمەت ىستەگەن جەرى، تۇرعان جەرى، وتىرعان تۇرمەسى ت.ت دۇنيەلەردى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، ء«اليحاننىڭ ىزىمەن» دەپ جاسادىق. سول سياقتى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ 15 مۇشەسىنە دە وسىنداي ەسپەديتسيالار ۇيىمداستىرىلسا ارتىق بولمايدى. الاشتىڭ ءجۇز جىلدىعى دا كەلىپ قالدى. بۇل توي مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جۇيەلى تۇردە اتالىپ ءوتۋى ءتيىس. مەكتەپتەر مەن جوعارعى وقۋ ورىنداردا الاشتى وقىتاتىن ءپان ەنگىزىلىپ، تەاتردا قيوىلىمدار قويىلىپ، كينو ءتۇسىرىلۋى قاجەت-اق.

تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن الاشتىڭ كوزقاراسى، الاشتىڭ ۇستانىمى قازىرگى كۇنى بىزگە وتە قاجەت.

- وسى الاش ءىسىنىڭ، الاش مۇراسىنىڭ ءالى كۇنگە تولىق زەرتتەلمەي، ناسيحاتى كەمشىن ءتۇسىپ جاتقانى الاشقا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساياساتتىڭ سالقىنى ءتيىپ تۇرعانىن بايقاتپاي ما؟

- الاشتان قورقادى... الاش دەسە، ۇلتشىل دەپ تۇسىنەدى. الاش دەسە تەك قازاقتى دارىپتەيتىن قالعانىنا قىرىن قارايدى دەگەن ءبىر تۇسىنىك قالىپتاسقان. مۇنىڭ ءبارى جات نارسە.

«الىستان الاش دەسە، اتتانامىن،

قازاقتى قازاق دەسە ماقتانامىن!» دەيدى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ. الاش دەگەنىمىز، قازاق ماسەلەسى.

«نە كورسەمدە الاش ءۇشىن كورگەنىم،

ماعان اتاق الاش ءۇشىن ولگەنىم

مەن ولسەمدە الاش ولمەس،

ىستەي بەرسىن قولدارىنان كەلگەنىن» دەيدى ماعجان. ەگەر ءبىز ۇلتتىق مەملەكەت قۇراتىن بولساق، الاشتان اينالىپ قاشا المايمىز. الاش ءبىزدىڭ شەكارامىزدى ايقىندادى، الاش ءبىزدىڭ ءپان وقۋلىقتارىمىزدى جازدى، الاش بىزگە ۇلتتىق ءباسپاسوز جاسادى، ساياسي پارتيا قۇردى، اۆتونوميا الدى، تەاتر قۇردى قاي جاققا بارساڭىز دا الاشقا بارىپ  تىرەلەمىز. الاش وتە ۇلكەن پاسسيونارلىق كۇش بولدى. الاش – ۇلتتى وياتقان رەنەسانستىق كۇش. ابايدان كەيىنگى كەزەڭدە الاش شىعىپ، ۇلت ۇيىستى، ۇلت ەرتەڭىنە سەندى، ەلدىك سانا پايدا بولدى. الاشتىڭ باسىندا ءاليحان بوكەيحان تۇردى. قوشكە كەمەڭگەرۇلى الەكەڭ بەرگەن باعاسىندا «باسقا جۇرتتاردىڭ كوسەمدەرى شەتەلگە كەتكەندە ءاليحان ەشقايدا قاشپاي، قازاق ىشىندە قالدى. بۇل ءاليحاننىڭ قازاقتى ايىرىقشا سۇيەتىندىگىنىڭ بەلگىسى ەدى» دەيدى. مىنە، الاش بىزگە وسىنشاما دۇننيە قالدىرىپ، ەلىن ءسۇيۋدىڭ، ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ انىق ۇلگىسىن كورسەتتى.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان ءومىرجان ابدىحالىقۇلى

abai.kz