«...ەڭ اۋەلى ءسوز ءسوز بولدى» دەيدى... كىمنىڭ ءسوزى؟ قانداي ءسوز؟!

قۇداي ادامدى بالشىقتان جاساپ، دەمىمەن جان بەرىپ، ء«تىرىل» دەدى. ء«تىرىل!..». (تۋرا بۇگىنگى بىزگە ايتقانداي...).

 اللا ايتقان سوڭ امال بار ما، ءتىرىلدى... ءبارى سودان باستالدى!..

ايتپاقشى، اللا بۇل ءسوزدى قاي تىلدە ايتتى؟ ەشكىم بىلمەيدى، مەن دە!..

وتكەندە ءبىر دوسىم «دىندە ءتىل تۋرالى تالاس بۇرىن دا بولعان، قازىر دە بار. قۇران، ناماز، دۇعا اراب تىلىندە وقىلادى. سوندا عانا قابىل بولادى...» دەپتى.

دۇرىس. داۋىم جوق. دەگەنمەن، بۇل – شارتتى نارسە. شىن كوڭىلدەن ايتىلسا قاي ءتىل بولسا دا جات ەمەس. قابىل بولادى. ايتپەسە قۇدايدىڭ قۇدايلىعى قايسى؟!

يمان تىلدە ەمەس – جۇرەكتە. جۇرەكتەن شىققان ءسوز جۇرەككە جەتەدى. وعان دا!.. بار گاپ – جۇرەك پەن كوڭىلدىڭ تازالىعىندا. سوسىن، ارينە، نيەت پەن پيعىلدا.

جارايدى، جاڭا نە دەپ ەدىك؟.. ءيا، ءسوز...

ءسوز سىيلاعان، ءسوزدىڭ قادىر-قاسيەتى مەن كيەسىن ۇققان ءبىر حالىق بولسا – قازاق ەدى. قازىر قاندايمىز؟! سونشالىق ازىپ-توزارداي بىزگە نە بولدى؟..

ادامي (قازاقي دەسە دە بولادى) قۇندىلىقتار استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، دۇنيە تەرىس اينالدى. ارسىزدىق – العىرلىققا، ساتقىندىق –پاراساتتىلىققا، جەمقورلىق – ىسكەرلىككە، ادالدىق – قورلىققا، ارامدىق  – زورلىققا تەڭەلگەن كەسىرلى كەزەڭگە قالاي تاپ بولدىق؟ كىم جەتكىزدى، قالاي جەتتىك؟!

ءبارى – «ەگەمەندى» ەلىمىزدىڭ 25 جىلدىق «تاۋەلسىز بيلىگىنىڭ» بۇكىل الەم باس يگەن سىندارلى ساياساتىنىڭ ناتيجەسى.

ءبىز بۇگىن كەشەگى جەلتوقساندىقتارعا جىلاپ كورىسەتىن جاعدايعا جەتتىك. ولار ءىرى ەدى، بۇگىنگىلەر باقا-شايانعا اينالدى. نەگە؟!

ويتكەنى ولار سوزدەن تامىر ۇزبەگەن، جىراۋلار پوەزياسى مەن قادىر-قاسيەتى قاشا قويماعان قازاق قالامگەرلەرىنىڭ شىعارمالارىنان قۋات الىپ، شىڭدالعان باسقا ۇرپاق ەدى.

ادام بويىنداعى بارلىق اسىل قاسيەت اتا قانى مەن انا سۇتىنەن دارىپ، تاربيە ارقىلى قالىپتاسادى. اتا-انا تاربيەسى، قوعامدىق تاربيە، وسكەن ورتا، ايقىن باعىت، اسىل مۇرات، ادەبيەت پەن ونەر، ۇلتتىق ءھام ادامي قۇندىلىقتار ت.ب.

تاربيە قۇرالى – ءسوز. انا ءتىلى. ال ءبىز نە ىستەدىك؟!

ەگەمەندىككە قولىمىز جەتەر-جەتپەستەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قيراتۋعا باعىتتالعان جاپپاي شابۋىل باستالدى. اۋەلدە ءادىس-ايلامەن باستالعان كۇرەس، بۇگىندە اينالاسىن اجداھاداي جالماپ، وتقا وراعان الاپات مايدانعا اينالدى. ونسىز دا قىرىق قۇراۋ ءبىر شوكىم ەل جىك-جىك بوپ ىدىراي باستادى. جۇزگە، رۋعا ءبولۋ جايىنا قالىپ، دالا قازاعى، قالا قازاعى، ورىس ءتىلدى قازاق، قازاق ءتىلدى قازاق، باي مەن كەدەي، اش پەن توق بولىپ اجىراپ، «ۋاحابيت»، «سالافيت»، «بىردەڭە يت، سىردەڭە يت» دەگەن «يتتەر» كوبەيدى.

ال ءسوز – قاسيەتتى، كيەلى ءسوز – ادىرا قالدى!..

ەلدى ەسىنەن تاندىرعان ەكونوميكالىق رەفورمالار مەن سۋداي تۇنىپ، سۇتتەي ۇيىپ وتىرعان التىن بەسىك اۋىلدىڭ قالاي توزىپ، قالاي تالانعانىن ايتپاي-اق قويايىن. ول ونسىز دا جاۋىر بولدى.

ءمۇيىزى قاراعايداي عىلىم اكادەمياسى قوعامدىق ۇيىمعا اينالىپ، عىلىم-ءبىلىم سالاسى بىتپەيتىن «جاڭالىقتار» مەن وزگەرىستەرگە دۋشار بولدى.

اسىل ءسوزدىڭ التىن ورداسى – قازاقستان جازۋشىلار وداعى جىلدار بويى جيناعان ابىروي-اتاعىنان جۇرداي بوپ، مىسكىن كۇيگە ءتۇسىپ، ءبىر ادامنىڭ جەكەمەنشىگىنە اينالدى. ونسىز دا قىرىق پىشاق قازاق قالامگەرلەرى جىك-جىك، توپ-توپ بولىپ ءوزارا تارتىسىپ، سۇيەككە تالاسقان يتتەي ىرىلداستى. جانە وسىنىڭ قولدان ۇيىمداستىرىلدى. ادەيى، جوسپارلى تۇردە!..

ەندى وسىعان كىم كىنالى؟! بيلىك... سوسىن، ارينە، ءوزىمىز!.. ولار يەك قاقسا، الدىنا ءتۇسىپ اتتانداي شاپتىق. اتىستىق-شابىستىق، تارتىستىق-تالاستىق، وتىرىكتى سۋداي ساپىرىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى كورمەستەي بولدىق. بىلعانباعان بەت، بوقتالماعان اۋىز قالمادى. نە ءۇشىن، كىم ءۇشىن؟!

ءبىر عانا مىسال – ەكى مۇحتاردىڭ ايتىسى.

جەردەن حابار تاپپاعىر ءامىرحان ءىنىم ايتىپ ەدى: «وسى داۋدى مەن باستادىم» دەپ. ماقتانىشپەن... قالاي، قايتىپ باستالعانىن دا جاسىرعان جوق. جاتقان جەرى جارىق بولسىن!..

ايتپاقشى، مەملەكەتتىك سىيلىق تۋرالى سۇحباتىندا اقىن سۆەتقالي نۇرجان دا ءدال وسىنداي وي ايتىپتى. ول: «...تاۋەلسىزدىك كەلگەننەن كەيىن ءبىزدىڭ رۋحاني الەمدە «يدول-پۇتتاردى قيراتۋ» دەگەن قۇپيا قارا تولقىن ءجۇردى. ونىڭ استارىندا ۇلت ايبىنىپ، ۇرپاق قايىرىلىپ قارايتىن ءبىر دە ءبىر تۇلعا قالدىرماۋ ءۇشىن سىرتتان دايىندالعان سۇمپايى جوسپار جاتىر ەدى. سول ەكپىنمەن ءبىراز جىگىتتەر اقساقالداردى ساقالىنان الدى، اعالارىمەن بەت جىرتىستى، باسقا شاپتى، توسكە ورلەدى، اقىرى دۇشپان مۇراتىنا جەتتى. بۇگىنگى تاڭدا ولىدە دە، تىرىدە دە كۇللى ۇلتىمىز قادىرلەيتىن ءبىر دە ءبىر تۇلعا قالمادى!» - دەيدى.

كەلىسەمىن. اقىن ايتقان «مۇراتىنا جەتكەن دۇشپان» مەن «سىرتتان جوسپار دايىنداعانداردىڭ» كىم ەكەنىن ءوزىڭىز دە ءبىلىپ وتىرعان شىعارسىز؟!    

قوش، ءسۇيتىپ اقىرى ارمانىنا جەتتى. ەكى مۇحتاردىڭ ءبىرى ۇرىمعا، ءبىرى قىرىمعا كەتتى. (دۇرىسى، ءبىرى بيلىك قىرىنا ءىلىنىپ، قارسىلاستار توبىنا قوسىلسا، ەكىنشىسى ەشتەڭەگە الاڭداماي اللا ارتقان اماناتىن ورىنداۋ ءۇشىن ەلدەن جىراقتادى. امالسىز...).

ۇتقان كىم، ۇتىلعان كىم؟ بيلىك بۇنى كىمنىڭ قولىمەن ىستەدى؟!

ءوزىمىز... ءبىزدىڭ قولىمىزبەن!..

جوعارىدا ءامىرحان مارقۇمنىڭ «مەن باستادىم» دەگەنىن ايتتىق. جەل بەرىپ، جول سىلتەگەن – سول كەزدەگى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باسشىلارى.

بۇلار ءوزى – ءبىر توپ بولاتىن. 

تۇرماعانبەت كەنجەباەۆ

Abai.kz