Facebook-تەگى ءولجاس ابىل ەسىمدى قولدانۋشى «قازىرگى تاۋەلسىز قازاقتىڭ باس يدەولوگى، فيلوسوفى، يدەيالىق ۇرانى — اباي ەمەس، ماعجان بوپ كەلەدى» دەگەن پىكىرىن جاريالادى. سول-اق ەكەن، نەنىڭ - اق، نەنىڭ - قارا ەكەنىن تارازىلامايتىن كوپ سايتتار جەردەن جەتى قويان تاپقانداي الگى جازبانى جاريالاپ جاتىر. 

اتالمىش اۆتور مۇنىمەن دە توقتاماي ودان كەيىنگى پوستىندا تاعى مىناداي وي تاستادى.

«اكەسى قازاق تاۋەلسىزدىگىنە قارسى سوعىسقان ابايدىڭ شىعارماشىلىعىندا، تاۋەلسىزدىك تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. اباي قالاي تاۋەلسىز قازاقتىڭ باس يدەولوگى بولادى؟ زامان دا وزگەرەدى، ەلۋ جىلدا ەل جاڭا دەگەندەي. قازىر «ونەر — ءبىلىم ورىستا» ەمەس، باتىستا بولدى عوي. ونىڭ تالانتىنا شاك جوق، ول ۇلى اقىن، بىراق اباي يدەياشىل رەتىندە ەسكىرىپ قالدى دەپ ويلامايسىڭدار ما حالايىق؟».

ارينە، اۆتوردىڭ اباي تۋرالى تۇسىنىگى وسىنداي تاياز بولسا، وعان قانداي ءۋاج ايتۋعا بولادى؟ ءبىز شالىس باسقان ولجاس ءابىل ءۇشىن ەمەس، قازاق وقىرماندارىنا ارناپ، تومەندەگى تۇرسىن جۇرتبايدىڭ ماقالاسىن قايتارا قىسقارتىپ جاريالاۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز. بۇل ماقالا ابايدىڭ ورىسشىل بولماعانىن جەرىنە جەتكىزە دالەلدەپ بەرەدى. 

ەگەر دە بۇل ازدىق ەتىپ جاتسا، تۇرسىن جۇرتبايدىڭ "كۇيەسىڭ، جۇرەك... سۇيەسىڭ" اتتى كىتابىن تولىق وقىپ شىعۋعا كەڭەس بەرەمىز. 

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى

 

"جالىنامىن، مۇنداي ءسوز ايتپا بىزگە..."

(اباي جانە يدەولوگيالىك، تاۋەلسىزدىك ماسەلەسى)

دانالىق ويدىڭ مارجانى تەرەڭدە جاتادى. ونى ءتۇسىنۋ جانە دۇرىس تالداپ، ۇعۋ ءۇشىن دە ساناڭمەن سارالاپ، تۇيسىگىڭمەن تەرەڭ توپشىلاۋ قاجەت. ۇلىلاردىڭ استارلى تۇجىرىمدارى قاتپار-قاتپار. ونى تەڭىزدىڭ بەتىندەگى كوبىك سياقتى قالقىپ الۋ - قيانات. ءبىرىنشى: دانالىقتىڭ مايەگىن ءوزىڭ قاتە تۇسىنەسىڭ. ەكىنشى: جالعان ءتۇيىن ارقىلى وزگەنى اداستىراسىڭ. ەڭ باستىسى ۇلىلاردىڭ ويىن بۇرمالايسىڭ. شىن زيالى ءۇشىن مۇنداي قياناتقا بارعاننان گورى ۇندەمەگەننىڭ ءوزى عانيبەت. پ.يا.چااداەۆتىڭ: ء"تاڭىرىم جار بولسىن، مەن ولەڭىممەن دە، قارا سوزىممەن دە وتانىمدى اق جولىنان تايدىراتىن بىردە-ءبىر جالعان ءسوز ايتپاپپىن!" – دەپ تاۋبەسىنە كەلۋىندە دە سونداي ۇلكەن ءمان بار.    

ويتكەنى، عىلىمنىڭ جولى تازا جول، عىلىم – "ار ۇيالار ءىس" . وكىنىشكە وراي، مۇنداي قيانات ابايعا دا جاسالدى. اقىننىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىندەگى جەكەلەگەن جولداردى مىسالعا الا وتىرىپ، ونىڭ استارىن بايىپتاماي، ابايدىڭ ايتار ويىنا كەرى ماعىنادا سيپات بەرە تالدانادى. مۇنداي جاعدايلار ۇزاق ۋاقىت بەلەڭ الىپ كەلدى.

ەگەر ابايدى ءاربىر وزگەرگەن زاماننىڭ ساياساتىنا بەيىمدەپ قۇبىلتا بەرسەك، وندا ونىڭ مۇرالارىن ءتۇسىنۋ ءتامسىلىن مۇلدە جاداعايلاپ جىبەرۋىمىز مۇمكىن. ابايدىڭ پىكىرلەرى مەن تەڭەۋلەرىن، بەينەلى تۇجىرىمدارىن ويمەن سارالاپ، اقىلمەن اڭعارىپ، تازا نيەتپەن قورىتا ءبىلۋ شارت.

ء"بىز تاريحتاعى وقيعالاردىڭ دەرەكتەرىن كوپ بىلەمىز، بىراق تا ءاربىر قۇبىلىستىڭ سەبەبىنە وي جىبەرمەيمىز" – دەپ ۆ.و.كليۋچەۆسكي ايتقانداي، ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن عاقليالارىنىڭ ۇزىنا مازمۇنىن جاتقا بىلسەك تە ونىڭ استارىنا نازار سالمايمىز.

جالاڭ تۇسىنەمىز. ء"سوز تۇزەلدى، تىڭداۋشىم، سەن دە تۇزەل", - دەپ ابايدىڭ ءوزى تەگىن ەسكەرتىپ وتىرعان جوق.

اباي "قىزىقتى، قىزدىرمالاپ ايتقان حيكايانى" تىڭدايتىن وقىرمانعا ءزارۋ ەمەس. وعان ءوزىنىڭ ويىنا وي قوساتىن، ونى تەرەڭدەتىپ تالدايتىن، تۇسىنەتىن زەردەلى جان كەرەك. "انشەيىن كۇن وتكىزبەك" اڭگىمەنىڭ ادامى – اباي ەمەس. "ابايعا اباي بولايىق!" –  دەگەن داۋرىعۋ بار دا ءباتۋا جوق. سەبەبى: "نەكەنى مولدا بۇزار" دەگەندەي، وسىنداي جالعان، تەرىس تۇجىرىمداردىڭ قالىپتاسۋىنا ەڭ ءبىرىنشى مۇرىندىق بوپ جۇرگەندەر – عالىمدار، ادەبيەتشىلەر، مۇعالىمدەر. ءبىرى – جازادى، ەكىنشىسى – ناسيحاتتايدى،  ءۇشىنشىسى – جاس ۇرپاقتىڭ ميىنا سىڭىرەدى.

ءسويتىپ، اباي ء"وز سوزىنە ءوزى يەلىك ەتە الماي" قالادى. اقىرى قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن ابايدىڭ ءسوزىن وزگەگە ەمىزىپ، تاۋەلدى ەتىپ قويدىق.

مىنە، "شالا مولدا قۇراندى تەرىس وقىر" دەگەننىڭ كەرى وسى.

ال قياناتىن كىم كوتەرەدى؟

ۇلى جۇرەگىمەن ۇلتىن سۇيگەن ابايدى ۇلتشىل دەپ ەشكىم دە ايتا المايدى. ء"تاڭىرىم جارىلقاسىن، مەن ءوز وتانىمدى ءوزىمنىڭ جەكە باسىمنىڭ مۇددەسى ءۇشىن ەمەس، وتانىمنىڭ مۇددەسى ءۇشىن ءسۇيىپ سىنادىم" – دەپ پ.يا.چااداەۆ ايتپاقشى، قازاقتى ابايداي سىناپ-مىنەگەن ادام جوق. وزگە ۇلتتى دا قۇرمەت تۇتقان، جاقسى قاسيەتتەرىن ەلىنە ۇلگى ەتكەن. بىراق تا كەز كەلگەن دانالار ىسپەتتى ءوز حالقىنىڭ جانە وزگە جۇرتتىڭ، اسىرەسە وتارشىل مەملەكەتتىڭ بويىنداعى جاھيلدىك پيعىلدى استارلاپ وتىرىپ اشىپ بەردى.

تەرىس تۇجىرىممەن ءتۇسىندىرىلىپ كەلگەن ابايدىڭ سونداي ەڭبەگىنىڭ ءبىرى ونىڭ "جيىرما بەسىنشى ءسوزى". ء"بىلىم – ورىستا", "دۇنيەنىڭ كىلتى – ورىستا" دەگەن سوزدەر ءاربىر وقۋ ورنىنىڭ ماڭدايشاسىنا جازىلدى. اباي ورىستان وزگە حالىقتىڭ مادەنيەتى مەن عىلىمىن مانسۇق ەتكەن جانە ونى مويىنداماعان ءتارىزدى.

ەگەردە وسى ءسوزدىڭ استارىن اشپاي، تازا ماعىناسىندا قولدانسا، ابايدى ءبىز بار بولعانى اعارتۋشى دەپ قانا تانىر ەدىك. ونىڭ ۇلىلىعى سوندا، جاي ءسوزىنىڭ وزىندە تەرەڭ ءمان جاتادى. تۋرا وسى "جيىرما بەسىنشى سوزدە" ول نە ءۇشىن وقۋ كەرەك جانە پاتشالىق وتارلاۋشى مەملەكەتتىڭ اعارتۋ جۇيەسىنىڭ تۇپكى ماقساتى نە، ونى قازاق شاكىرتتەرى قالاي ءتۇسىنىپ، ەلىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن قالاي جاراتۋى لازىم، رۋحاني ەركىندىككە قالاي جەتۋى ءتيىس، سونى باعامداي وتىرىپ، جالدانىپ وقىعاننان جالدامالى باسىبايلى ادام شىعادى دەگەن ماسەلەنى قوزعايدى. ەگەر كوكەيىندەگى قىجىلدى جەتكىزبەسە اباي قالامىن سياعا باتىرماس ەدى.

اباي ورىس قوعامىنىڭ دامۋ باعىتىن، ونىڭ اعىمدارىن، ەۋروپالىق وكتەمدىك پەن سلاۆياندىك ۇستەمدىككە قۇرىلعان عىلىمنىڭ قانداي پيعىلدى كوزدەگەنىن، ونىڭ جات جۇرتتىقتاردىڭ ويلاۋ جۇيەسى مەن ءداستۇرلى مادەني تانىمىن جويۋعا باعىتتالعانىن جاقسى ءبىلدى. ءتىپتى ول جۇيە ورىس حالقىنىڭ ءوزىن ساۋاتسىزدىققا يتەرمەلەدى. ول جونىندە ا.ي.گەرتسەننىڭ ءوزى:

"ورىس حالقى كىتاپ وقىمايدى. سونداي-اق ۆولتەر مەن دانتەنى شارۋالار ەمەس، دۆورياندار مەن ورتا شارۋالاردىڭ ءبىر بولىگى عانا وقيتىنىن ءسىز بىلەسىز. رەسەيدەگى ورتاشالاردىڭ ىشىندەگى ساۋاتتىلارى باياعىدا حالىق بولۋدان قالعان دۆورياندارعا سۇيەنەدى... ءبىر سوزبەن ايتقاندا، پەتر I بەرگى رەسەيدىڭ تاريحى – دۆوريانداردىڭ تاريحى، ءبىلىم دە سولارعا ارنالعان", -  دەگەن پىكىرى شىندىققا سايادى.

سوندا ورىس حالقىنىڭ ءوزىنىڭ مۇددەسىن تولىق وتەي المايتىن اعارتۋ جۇيەسى "تاعى دالانىڭ قايساقتارىنا" قالاي ءتالىم بەرمەك؟ سپەرانسكيدىڭ قازاق دالاسىن وتارلاۋ تۋرالى جوسپارىن، ء"بىرىنشى نيزامنىڭ" باپتارىن زەرتتەگەن ابايدىڭ تازا ورىسشىل بولۋى ەكىتالاي. ەگەردە ءبىز ءتۇسىڭدىرىپ جۇرگەندەي ماعىنادا ورىس عىلىمىن ناسيحاتتاسا وندا ابايدىڭ قازاق حالقىن رۋحاني تاۋەلدىلىككە تاربيەلەگەنى بولىپ شىقپاي ما. ەندەشە اباي تازا ورىسشىل ما؟ ونىڭ عىلىمىنا سۇيسىنگەندە نە ماقسات كوزدەدى؟ ءتىلىن، ءدىنىن، تۇرمىس-سالتىن، ءداستۇرىن قابىلداۋعا ۋاعىزدادى ما؟ جوق، وعان بەلگىلى ءبىر شەك قويدى ما؟ بۇل تۇرعىدان العاندا «جيىرما بەسىنشى ءسوزدىڭ» استارىن تۋرا ماعىنادا تۇسىنۋگە بولمايدى، ويتكەنى وتارلاۋشى جاھانگەر مەملەكەت جانە ونىڭ زيالى عالىمدارى ەشقاشاندا قازاقتى وقىتۋعا قۇمار بولعان جوق. وقۋ-اعارتۋ جۇيەسىنىڭ بارلىعى قازاقتى تاۋەلدى ەتۋگە جانە ءدىنى مەن ءتىلىن وزگەرتۋگە باعىتتالدى. مۇنى ءبىز تابىنىپ جۇرگەن ورىس عۇلامالارىنىڭ وزدەرى دە اشىق مويىنداپ، قازاقتىڭ رۋحاني دۇنيەسىنە ساۋلە تۇسىرمەۋگە تىرىستى. ماسەلەنى تولىق ءتۇسىنۋ ءۇشىن سانجار اسپەندياروۆتىڭ "قازاقستان تاريحىنداعى":

"ورىس ءتىلىن ءبىلۋدىڭ ءوزى قاناۋدىڭ كوزى بولىپ تابىلادى. گەنەرال-گۋبەرناتورلاردىڭ كەڭسەسىنەن باستاپ بولىستىڭ حاتشىسىنا دەيىنگى ارالىقتاعى ءتارجىماشىلار پاتشالىق وتارلاۋشىلاردىڭ دالاعا تەرەڭدەپ بەكۋىنە جانە سىڭۋىنە ىقپال ەتتى... پاتشالىق وكتەمدىك اعارتۋ سالاسىندا دا جۇرگىزىلىپ، "سامودەرجاۆيە" مەن "پراۆوسلاۆيە", "اق پاتشاعا" ادالدىق رۋحىندا "تاربيەلەۋ" دەگەن باعىتقا نەگىزدەلدى. بۇل باعىتتى تەك قانا وكىمەتتىڭ رەسمي وكىلدەرى عانا جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسقان جوق، سونىمەن قاتار پوگودين، گريگورەۆ، پ.پ.سەمەنوۆ-تيانشانسكي سياقتى عالىمدار مەن پروفەسسورلار دا سونى ۇستاندى، ولار "رەسەيدىڭ تاريحي-مادەني مىندەتى" – شەتجۇرتتى ورىستاندىرۋ جانە ءسىڭىرىپ (جۇتىپ) قويۋ ساياساتىن جۇرگىزۋ دەپ ۇقتى. شىندىعىنا كەلگەندە جاڭا وتارلاۋ جۇيەسىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن پاتشا وكىمەتىنە "كادر" كەرەك بولدى. جوعارعى جانە ورتا دارەجەلى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى رەسەيلىك بيۋروكراتيانىڭ اككى، سالتىكوۆ-ششەدريننىڭ ۋىتتى قالامىنىڭ قارعىسىنا ۇشىراعان سۇمىراي قىزمەتشىلەرىنەن ىرىكتەلدى. وسىنداي سۇمپايىلاردىڭ ەڭ سۇمپايىسى قازاقستانعا جىبەرىلدى" – دەگەن پىكىرىن مىسالعا كەلتىرسەك تە جەتىپ جاتىر.

وسىنداي وبىرلىق جانە تاۋەلدىلىك، ۇستەمدىك پيعىلى وكتەمدىك قۇرعان رەسەيدىڭ وقۋ جۇيەسىن اباي جاقتاۋى مۇمكىن بە؟ وندا:

"بالامدى مەدرەسەگە ءبىل دەپ بەردىم. قىزمەت قىلسىن، شەن السىن دەپ بەرمەدىم", "ويىندا جوق ءبىرىنىڭ، سالتىكوۆ پەن تولستوي. ءيا ءتىلماش، ءيا ادۆوكات، بولسام دەگەن بارىندە وي", "ۆوەننىي قىزمەت ىزدەمە، وقالى كيىم كيۋگە", -  دەپ شاكىرتتەردى ساقتاندىرماس ەدى عوي. مۇنىڭ بارلىعى جوعارىدا س.اسپەندياروۆتىڭ ايتقانىنداي "دالانى وتارلاۋعا" قىزمەت ەتەتىن كاسىپ ەكەنىن اباي وتە تەرەڭ تۇسىنگەن. بۇل پيعىلىن ورىس شوقىندىرۋشىلارى مەن عالىمدارى جاسىرماعان. اشىق جۇرگىزگەن. ىبىراي ءالتىنساريننىڭ  ء"پىرى"   بولعان ن.ي.يلمينسكي ورىس وقۋىنىڭ ماقساتىن:

"ولاردى وقىتۋداعى باستى نازار مىناعان اۋدارىلۋعا ءتيىستى: بۇل جاستار وزدەرىنىڭ تۋىس ورتاسىن جاتسىنباسىن، ولار ءوزىنىڭ اۋىلىنا قايتىپ كەلگەن سوڭ، مەكتەپتە العان مالىمەتتەرىن تاراتسىن. سوندىقتان دا بۇل شاكىرتتەرگە اسا جوعارى ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋدىڭ ءمانىسى جوق. قازاقتاردى ءبىزدىڭ ورتا دارەجەلى وقۋ ورىندارىمىزعا تارتۋ زياندى", -  دەپ ءتۇسىندىردى.

ال كەرەك بولسا! ءبىز عوي ن.ي.يلمينسكيگە كوشە اتىن بەرگەندى ازسىنىپ، وعان ەسكەرتكىش ورناتۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساپ جانىعىپ ءجۇرمىز. اباي ايتقان "ورىستىڭ زور ءبىلىمى" وسى بولسا، وندا بۇل ء"بىلىم" بىزگە "دۇنيەنىڭ كىلتىن" ەمەس، باسىبايلىلىقتىڭ، تاۋەلدىلىكتىڭ كىلتىن قولعا ۇستاتاتىن بولدى عوي. وزگەنى بىلاي قويعاندا بۇكىل تۇركى تاريحىنىڭ شەجىرەسىن ءبىر ىزگە سالعان عۇلاما عالىم  ۆ.ۆ.ءبارتولدتىڭ دە پيعىلى تازا بولماپتى. تۇركىلەردىڭ تاريحى وعان تەك تاريح پەن اتاق ءۇشىن جانە ء"ولى تاريح" جاساۋ ءۇشىن كەرەك ەكەن. اسىرەسە، زيالىلاردىڭ ىشىندەگى عۇلامالاردىڭ ءوزى ەكىنشى ءبىر حالىقتىڭ جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋىن تىلەپ:

"تۇزەمدىكتەرگە ولاردىڭ ءوز تىلىندە عىلىمي ماعلۇماتتاردى تىم كوپ بەرمەۋ كەرەك، سونداي-اق سول ارقىلى ولاردىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن ورنىقتىرا دامىتۋعا جاعداي جاساماۋ قاجەت، مۇنىڭ بارلىعى ولاردىڭ ورىستانۋىنا كەسىرىن تيگىزەدى", -  دەۋىنىڭ ءوزى توبە شاشىڭدى تىك تۇرعىزادى. مۇندايدا ەرىكسىزدەن ەرىكسىز اباي –

 سەنبە جۇرتقا تۇرسا دا قانشا ماقتاپ،

 اۋرە ەتەدى ىشىنە قۋلىق ساقتاپ، - 

دەگەن جولدارى ويىڭا تۇسەدى.

كوشپەلىلەردىڭ ء"ولى تاريحىن" تىرىلتكەن اكادەميكتىڭ سول حالىقتىڭ ء"ولىمىن تىلەۋى" تۇسىنىكسىز. بۇل پىكىردى وقىعانشا ۆ.ۆ.ءبارتولدتى ءپىر تۇتقان قازاقتىڭ ءبىرى ءبىز ەدىك. ءيا، "عىلىمدى ءبىلىمدى بولۋ دەپ ءجيى شاتاستىرامىز. بۇل بارىپ تۇرعان تۇرپايى تۇيسىكسىزدىك. عىلىم دەگەنىمىز تەك قانا ءبىلىم ەمەس، ول – تانىم، ياعني ءبىلىمدى ورىندى پايدالانۋ دەگەن ءسوز", - دەپ ۆ.و.كليۋچەۆسكي تاۋىپ ايتقان. ءبارتولدتىڭ بىلىمدىلىگىندە شەك جوق، ال تانىمىنان تاربيەسىزدىك تانىلىپ قالعانى ونىڭ جەكە باسىنىڭ قايشىلىعى جانە رەسەيدىڭ مادەني دارەجەسىنىڭ، ورەسىنىڭ جەمىسى. باسقاشا ويلاۋىنا جول دا قالماپ ەدى. ارينە، كەيىن وزگەرىسكە ۇشىرادى. بىراق تا:

 ىزالى جۇرەك، دولى قول،

 ۋلى سيا، اششى ءتىل،

 نە جازىپ كەتسە –  جايى سول،

 جەك كورسەڭدەر ءوزىڭ ءبىل، - 

دەپ اباي ايتقانداي، ءبارتولدتىڭ "ۋلى سيامەن جازىلعان اششى ءسوزىن" ەندى وشىرە المايسىڭ.

وكىنىشتىسى، بارتولد سياقتى ويلايتىن اكادەميكتەر جالعىز ەمەس ەدى. پ.پ.سەمەنوۆ-تيانشانسكي، ف.اششەربينا، پ.ي.پەستەل، س.سولەۆەۆ ىسپەتتى تۇلعالاردا ءبىر حالىقتىڭ ەكىنشى حالىقتى قۇلدانۋىن تاريحي زاڭدى قۇبىلىس دەپ قابىلدادى. I مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى ت.ي.سەدەلنيكوۆ اكادەميك ف.ا.ششەربينانىڭ قازاقتاردىڭ جەرىن تارتىپ الۋ تۋرالى زەرتتەۋىن سىناي كەلىپ:

"قازاقتاردىڭ جەرىن كەلىمسەك قونىس اۋدارۋشىلارعا الىپ بەرۋ تۋرالى مۇلدەم زاڭسىز ارەكەتتەرمەن اينالىسقان دالانىڭ ف.ا.ششەربينا مەن ا.ا.كاۋفمان سياقتى بەدەلدى "زەرتتەۋشىلەرى" مەن "بىلگىشتەرى" قازاقتاردىڭ مۇقتاجى مەن تالاپتارىمەن بەتپە-بەت كەلگەندە ولار "كوشپەلى ءومىردىڭ تىرشىلىگىنە ءتان وزىندىك ەرەكشەلىك" دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، وتىرىقشى-ەگىنشىلەردى الدىعا تارتا قويادى، ايتپەسە، ولار "ناعىز ورىس جەر يەلەنۋشىلەرىنە" پايدالى تۇرعىدان جۇرگىزىلگەن دالانى وتارلاۋدى توقتاتىپ، قازاقتاردىڭ ءوزىن جەرگە ورنالاستىرۋ تۋرالى قيىن دا كۇردەلى ىسپەن اينالىسقان بولار ەدى", - دەپ پىكىر بىلدىرەدى.

دەمەك، اكادەميك ف.ا.ششەربينا قازاق حالقىن ءوز جەرىنەن قۋىپ شىعىپ، ونى بۇتىندەي وتارلاۋ جوسپارىن جاساعان جانە تەرىس عىلىمي تۇجىرىم تۇيگەن. جالعان عىلىمي باعىت ۇستانعان. مۇنداي ءىرى-ءىرى كوز بوياۋشىلىققا بارعان اكادەميكتەردىڭ سوڭىنان ونىڭ جولىن قۋعان لىسەنكولار مەن ميششۋريندەردىڭ شىعۋى جانە اڭىزعا پارا-پار دارەجەدە دارىپتەلۋى زاڭدى دا. "ناعىز ۇلى بولۋدان گورى ءوزىڭدى ۇلىمىن دەپ كولگىرسي كورسەتۋ الدەقايدا وڭاي", -   دەگەندى "قاناتتى ءسوزدىڭ شەبەرى" كليۋچەۆسكي ءوزىنىڭ وسىنداي ارىپتەستەرىنە قاراتىپ ايتسا كەرەك-ءتى.

ايتپەسە، ءيسى يمپەريانى العا دامىتۋ ءۇشىن ونىڭ رۋحاني دارەجەسىن كوتەرۋدىڭ ورنىنا ەتەگىنەن تارتىپ، بار پيعىلىن بودان ەلدى تۇنشىقتىرۋعا جۇمساي ما. مىسالى، ءو.ءابدىمانوۆتىڭ دەرەگى بويىنشا، بالالارىن ءوز بەتىنشە وقىتقان قازاقتارعا ءبىرىنشى جولى 10 سوم، ەكىنشى جولى 30 سوم ايىپ سالىپ، ءۇشىنشى جولى 5-15 تاۋلىك مولشەرىندە تۇرمەگە وتىرعىزۋ تۋرالى ۇكىم شىعارىلىپتى. ەگەر وقۋ جاعدايى ءدال وسىنداي بولسا، وندا ابايدىڭ "ۇندەۋى" قالاي جۇزەگە اسپاق؟ بۇل قيتۇرقىلاردى اباي بىلمەدى دەۋگە استە بولمايدى. ءوز بالاسىن دا، وزگەلەردى دە وقىتقان تاجىريبەسى بار. ەل سەنگەن بولىس. ەندەشە جاڭاعى "جيىرما بەسىنشى ءسوزدى" قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ جالعان كوزقاراستى، ۇلتتىق وكتەمدىك پەن وشتىكتى جاقتاعان عالىمداردىڭ تاعلىمى وتارلاۋشى مەملەكەتتىڭ مۇددەسىمەن ساي كەلەتىن جانە XIX عاسىردىڭ جارتىسىنداعى رەسەيدە:

"مادەنيەتى جوعارى ادامدار بولدى، بىراق مادەنيەتى جوعارى ورتا بولمادى. سول كەزدە ءومىر سۇرگەن ادامدار وزدەرىن قاراڭعىلىكتىڭ تۇمشالاۋىندا قالعانىن، ولاردى ەشكىم تۇسىنبەيتىنىن جانە تۇسىنگىسى كەلمەيتىنىن ايتىپ شاعىنادى. ورىس دۆورياندارى مەن چينوۆنيكتەرىنىڭ دەنى مادەنيەتسىز، قاسيەتسىز جانە ەشقانداي ىقىلاسسىز توبىر ەدى. بۇلار، پۋشكيننىڭ "قارا توبىر" دەپ اتاعان توعىشارلارىنىڭ ءوزى ەدى", - دەپ ن.ا.بەردياەۆتىڭ باعا بەرۋى وتارلاۋشى مەملەكەتتىڭ مادەني دارەجەسىن تانىتادى.

ءوزى قانداي بولسا، سونداي ادام تاربيەلەپ شىعاراتىن يمپەريانىڭ جاي-جاپسارى ابايعا تانىس ەدى. ابايدىڭ ايتىپ وتىرعان "كىلتى" بۇل ەمەس بولاتىن. سوندىقتان دا ول:

بۇل ءسوزدى تاسىر ۇقپاس، تالاپتى ۇعار،

كوڭىلىنىڭ كوزى اشىق، -   

دەپ نەگىزگى پىكىرىنىڭ تەرەڭدە جاتقانىن مەگزەيدى.

اباي وسى "جيىرما بەسىنشى ءسوزى" ارقىلى قازاق حالقىن ىلگەرى مادەنيەتكە شاقىرا وتىرىپ، ونىڭ وزىندىك باعىت-باعدارىن جاسايدى. قالايدا "قازاققا كۇزەتشى بولىپ" شىعاتىن ازامات اتانۋ ءۇشىن ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتى ءبىرىنشى ورىنعا قويادى. ونىڭ ىشىندە رۋحاني تاۋەلسىزدىك الدىڭعى قاتاردا تۇر. قازاق مادەنيەتىن دامىتۋ جانە ونىڭ وركەنىن ءوسىرۋى ءۇشىن ءار ادام ەڭ ءبىرىنشى ءوزىنىڭ رۋحاني مادەنيەتىن مەڭگەرۋى قاجەت. ونسىز ءبىلىمىڭ "قازاقتىڭ ءوزىن اڭديتىن قارۋعا اينالادى" –  دەيدى اباي. ەندى وسى ءسوزدى تالداۋعا كوشەيىك. اباي:

"بالالاردى وقىتقان دا جاقسى، بىراق قۇلشىلىق قىلارلىق قانا، تۇركى تانىرلىق قانا تازا وقىسا بولادى. ونىڭ ءۇشىن بۇل جەر ءدارىلحاراپ، مۇندا اۋەلى مال تابۋ كەرەك، ونان سوڭ اراب، پارسى كەرەك. قارنى اش كىسىنىڭ كوڭىلىندە اقىل، بويىندا ار، عىلىمعا قۇمارلىق قايدان تۇرسىن؟ اساپ ىشۋگە مالدىڭ تاپشىلىعى دا، اعايىننىڭ ارازدىعى دا ءار ءتۇرلى بالەگە، ۇرلىق، زورلىق، قۋلىق، سۇمدىق سەكىلدى نارسەلەرگە ۇيىرلەندىرۋگە سەبەپ بولاتىن نارسە. مال تاپسا – قارىن تويادى. ونان سوڭ ءبىلىم، ونەر كەرەك ەكەن. سونى ۇيرەنەيىن، نە بالاما ۇيرەتەيىن دەپ ويىنا جاقسى تۇسەدى. ورىسشا وقۋ كەرەك، حيكمەت تە، مال دا، عىلىم دا – ء بارى ورىستا زور", -  دەپ ءسوزىن ساباقتايدى.

وسى ۋاقىتقا دەيىن سوڭعى سويلەمنىڭ سوڭعى ءسوزى ايتىلماي، "ۇمىتىلىپ" كەلدى. "ورىستا", ياعني عىلىم مەن ونەر، مادەنيەت تەك ورىستا عانا ەمەس، "ورىستا زور". دۇنيەنىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ تۇرعان جالعىز ۇلت ول ەمەس. تەك دامۋ ساتىسىمەن ەۋروپالىق كوزقاراس تۇرعىسىنان العاندا قازاقتان وزىپ تۇر دەگەن ءسوز. بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى ەكى باسقا. بىرىنشىدە ودان وزگە ونەرلى ەل جوق. س.اسپەندياروۆ ايتقانداي، "اق پاتشانىڭ" ارقاسى دەگەن باسىبايلىلىق تاربيەسى جاتىر. ال ەكىنشىسى، ول بىزدەن گورى ىلگەرى دەگەن ماعىنا بەرەدى.

ءيا، ورىستىڭ قوعامدىق وي-ساناسى قازاقتان ىلگەرى ەدى. بىراق تا، XIX عاسىرعا شەيىن، ياعني پۋشكين ومىرگە كەلگەنگە دەيىن الەم الدىندا ماقتانارلىقتاي دارەجەدە ەمەس ەدى. پۋشكيننىڭ ءوزىن تۇسىنۋگە دارەجەسى جەتپەگەن ورىس قوعامى ءۇشىن نامىستانعان پۋشكيننىڭ دوسى چااداەۆ:

"ۋاقىتتىڭ ىقپال-ساباعى دەگەن بىزگە جۇرمەيدى. ءداۋىر مەن ۇرپاقتاردىڭ تاجىريبەسى ءبىز ءۇشىن سۋعا ءسىڭىپ كەتتى. بىزگە قاراپ تۇرىپ: ءيىسى ادامزاتقا ورتاق زاندىلىقتاردىڭ بىزگە قاتىسى جوق  ەكەن دەپ باعا بەرۋگە بولادى. جالعاندا جالعىز قالعاندىقتان دا ءبىز دۇنيەگە ءبىر جاقسىلىق جاساعانىمىز دا جوق، ولاردان ءبىز ءبىر نارسە ۇيرەنگەمىز جوق، ءبىز ادامزاتتىڭ دامۋىنا بىردە-ءبىر يدەيا قوسقامىز جوق، ءبىز ادامزات ويىنىڭ دامۋىنا بىردە-ءبىر پىكىر بىلدىرگەمىز جوق، سول دامۋ قوزعالىسىنان ۇيرەنگەنىمىزدىڭ ءوزىن بۇرمالاپ تىندىق. ءبىزدىڭ الەۋمەت رەتىندە ءومىر سۇرە باستاعان العاشقى كۇنىمىزدەن باستاپ ادامعا قايىرىمدىلىق جاسايتش ەشقانداي ىزگىلىك جاساماپپىز، ءبىزدىڭ وتانىمىزداعى قۇنارسىز جەرگە سەبىلگەن بىردە-ءبىر ءدانىمىز كوكتەپ شىقپاپتى، ءبىزدىڭ ارامىزدان بىردە-ءبىر ۇلى پىكىر جۇرتقا جايىلماپتى; ءوز ويىمىزبەن وزگەشە ءبىر الەم ورناتۋعا كۇش سالماپپىز، ال وزگەلەردىڭ ۇلگىسىنىڭ تەك جالتىراعان قايىرسىز دۇنيەنى شاشقان داراقىلىعىن عانا الىپپىز" – دەپ نازالانادى.

وسىنداي ازامات ويشىلداردىڭ وتكىر ءسوزىنىڭ قامشىلاۋىمەن XIX عاسىردىڭ ورتاسىندا رەسەيدە ۇلتتىق تانىم وياندى. ۇلى دەرجاۆالىق مەنمەنسۋمەن قاتار وزىنە-ءوزى سىن كوزبەن قاراۋ اعىمى قالىپتاستى. بۇل ويدىڭ ۇشىعىنان اباي دا حاباردار ەدى. بىراق ونداي وزىق پىكىر قازاق دالاسىنداعى وتارشىل ميسسيونەرلەرگە جەتپەدى. ءتىپتى يمپەريانىڭ ىشىندەگى پيعىل دا ەسكى تارتىپپەن تاربيەلەنگەندىكتەن دە ەڭ سوراقى تۇرعىدا جۇرگىزىلدى. ادامزاتتىڭ، ونىڭ ىشىندە عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىنداعى جەتىستىكتەر بۇراتانا ۇلتتاردى رۋحاني تاۋەلدى ەتۋ ماقساتىندا جۇمسالدى. سوندىقتان دا:

اباي بىردەن ورىس مادەنيەتىنە باس ۇر دەمەيدى. قايتا وقىپ قاراڭىزشى: اۋەلى "تۇركى تانىرلىق" دارەجەدە ساۋاتىڭدى اش دەيدى. دەمەك، ءوز جۇرتىڭنىڭ مادەنيەتىن، تاريحىن، ءداستۇرىن ءبىل. "قۇلشىلىق قىلاتىنداي" ياعني ءدىنىڭدى، ءتىلىڭدى، تانىمىڭدى تانيتىنداي تاعلىم الاتىن بول. رۋحىڭ تاۋەلسىز بولسىن. ءتىلىڭدى، ءدىنىڭدى بويىڭا ءسىڭىر، سودان سوڭ ءبىلىم جولىن قۋ، "جانباي جاتىپ ءسونۋ ءۇشىن" تالپىنبا، رۋحىندى بەكىت دەگەن ەمەۋرىن ەمەس پە بۇل.

سودان سوڭ بارىپ "اراب پەن پارسى كەرەك". نەگە ءبۇيتىپ ساتىلاپ ايتىپ وتىر.

سەبەبى، اراب پەن پارسى مادەنيەتىنىڭ قازاقپەن رۋحاني بايلانىسى، ورتاق تاريحى مەن ورتاق ءدىني مۇددەسى بار. ونى مەڭگەرمەي حالقىڭنىڭ تولىق ساۋاتتى وكىلى بولا المايسىڭ.

زامان قالىپتاستىرعان رۋحاني بايلانىستىڭ ۇزىلۋىنە اباي قارسى. ونىڭ ءوزى دە وسى ساتى بويىنشا ءدارىس الىپ، "دۇنيەگە كوزى اشىلدى". جات ءدىن مەن مادەنيەتتىڭ ىقپالىنا ەرتە ءتۇسىپ كەتپە. تولىق رۋحاني بوستاندىقتا بولۋ ءۇشىن "مال تاپ". ەكونوميكانى تۇزە. ەلىڭنىڭ ەڭسەسىن كوتەر. ءوزىڭ بىرەۋگە جالىنىپ ءجۇرىپ ۇلتىڭنىڭ قامىن ويلاي المايسىڭ. ۇلكەن عىلىم مەن ونەر ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى رۋحاني جانە ەكونوميكالىق تاۋەلسىز ادام بولۋىڭ كەرەك. ويتكەنى، تومەنشەكتەپ تۇرىپ تۇيسىگىڭدى تاۋەلسىز ەتە المايسىڭ.

وسى شارتتار كەلىسسە عانا ونەر ىزدە، سونىڭ ءبىرى – وزىڭە جاقىن ورىس جۇرتى. ونىڭ بىزدەن ونەرى زور. اراب پەن پارسىنى، تۇركىنى ءبىلىپ بارعان ادام ءۇشىن "زوردىڭ ىقپالىنا ءتۇسۋ" وتە قيىن. تەڭ دارەجەدە سويلەسىپ، تەڭ تۇرعىدا ءبىلىم ال. ايتپەسە، جوعارىداعى "شوقىندىرۋشى" دايارلايتىن  ءبىلىمنىڭ كادرى" بولىپ شىعاسىڭ دەگەلى وتىر. اباي ول ءۇشىن ءوزىنىڭ وقىرمانىن، تىڭداۋشىلارىن وزگەشە ويلاي بىلۋگە ۇمتىلىپ:

ء تۇزۋ كەل، قيسىق، قىڭىر، قىرىن كەلمەي،

 سىرتىن تانىپ ءىس بىتپەس، سىرىن بىلمەي.

 شۋ دەگەندە قۇلاعىڭ توساڭسيدى،

 وسكەن سوڭ بۇنداي ءسوزدى بۇرىن كورمەي، -

دەپ ەسكەرتەدى.

اباي جالاڭ سوزگە بەرىلىپ، بۋىرقانىپ كەلگەن ىشكى تولعانىستى ويلانباي قاعازعا تۇسىرەتىن اقىن ەمەس. ءار سوزىندە استار بار. ول ۇلتتىق يدەيانىڭ ويشىل وقىمىستى جىراۋى. "قارا سوزدەرى" مەن ولەڭدەرىنىڭ ايتار ويى ءوزارا بايلانىسىپ، تامىرلاسىپ جاتادى. اقىلمەن سارالاپ بارىپ قاۋىرسىن قالامىن قولىنا الادى. سوندىقتان دا "عاقلياداعى" ويدى ولەڭمەن جاڭعىرتا بايانداۋى ابايدىڭ ءوزى تۇيگەن تۇجىرىمىنا انىق كوزى جەتكەندىگىن تانىتادى.

سوندا "سىرتىن تانىپ ءىس بىتپەس، سىرىن بىلمەي" دەپ استارلاپ وتىرعانى نە جانە "قازاققا قاراۋىل بولۋ ءۇشىن" قانداي ءبىلىمدى قالاي جانە نە ءۇشىن يگەرۋ كەرەك؟ – دەيدى. اباي وتارشىل ەلدىڭ وكتەمدىگىن جويۋ جانە ودان قۇتىلۋ ءۇشىن سول ەلدىڭ دامۋ دارەجەسىنە جەت، ءوز قارۋىن وزىنە قولدان، رۋحىڭدى تاۋەلدىلىكتەن قۇتقار، ءوزىڭ دە "وقۋىڭ، حيكمەتىڭ، مالىڭ (ەكونوميكاڭ –  ت.ج.), ونەرىڭ، عىلىمىڭ زور بولسىن" دەگەن نىسانانى نۇسقايدى. ال ەندى سول ءسوزدى وسى تۇرعىدان ءبىر رەت وي سالا قايتا وقىپ كورەيىكشى:

"ورىسشا وقۋ كەرەك، حيكمەت تە، مال دا، ونەر دە، عىلىم دا – ءبارى ورىستا زور. زالالىنان قاشىق بولۋ، پايداسىنا ورتاق بولۋعا ءتىلىن، وقۋىن، عىلىمىن بىلمەك كەرەك. ونىڭ سەبەبى: ولار دۇنيەنىڭ ءتىلىن ءبىلدى، مۇنداي بولدى. سەن ونىڭ ءتىلىن بىلسەڭ -كوكىرەك كوزىڭ اشىلادى. ءاربىر ەلدىڭ ءتىلىن، ونەرىن بىلگەن كىسى - ونىمەن بىردەي داعۋاسىنا كىرەدى، اسا ارسىزدانا جالىنبايدى", -  دەيدى اباي.

ەگەر "قيسىق، قىڭىر، قىرىن كەلمەسەك", بۇل ءسوزدىڭ استارى ءبىز ءتۇسىندىرىپ جۇرگەن "ورىسشىلدىققا" مۇلدەم قاراما-قايشى عوي. قاراپايىم تىلمەن تۇسىندىرسەك ونىمەن "بىردەيلىك داعۋاسىنا كىرەسىڭ".

I. كىمگە تاۋەلدى بولدىق، بىزگە نە بەردى جانە ول ەلدىڭ قانداي زورلىق-زومبىلىعى بار، جاقسىلىعى نەدە –  سونى ساناڭا سالىپ تالدا. نەسىمەن تاڭداندىرادى، نەسىمەن تۇڭىلدىرەدى، پيعىلى قانداي؟ سونى ءبىل. زەرتتە، "زالالىنان قاشىق بول، پايدالىسىن ال". وقۋى، عىلىمى قانداي دارەجەدە، ونىڭ ماقساتى نە ەكەن؟ ءتىلىن بىلسەڭ، زەرتتەسەڭ كوكىرەك كوزىڭ اشىلادى. ولاردىڭ پيعىلىن تۇسىنەسىڭ، - دەيدى. ول پيعىلدىڭ قانداي ەكەنىن جوعارىدا بىلدىك.

II. ء"اربىر ەلدىڭ ءتىلىن، ونەرىن بىلگەن كىسى -  ونىمەن بىردەيلىك داعۋاسىنا كىرەدى" دەگەنى –  سول ەلدىڭ ىشكى دامۋ قوزعالىسىنا تەڭ دارەجەدە ەركىن ارالاساسىڭ، بيلىگىنىڭ تىزگىنىن ۇستايسىڭ، مالىڭدى مالدانىپ، وعان يەلىك ەتەسىڭ، ءسوزىڭدى تەڭ سويلەيسىڭ. "داعۋاسىنا كىرەسىڭ", -  كۇرەسەسىڭ، حالقىڭدى باسىبايلىلىقتان قۇتقارۋ ءۇشىن ۇلت اتىنان سويلەيسىڭ. قورلىعىنا كونبەيسىڭ – دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. داعۋا – اراب تىلىندە قوعامدىق قوزعالىس، كۇرەس، پىكىر تالاسى، مايدان دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ياعني، وزگە ۇلتتىڭ، بۇل ارادا رەسەيدىڭ  وكتەمدىگىن مويىنداما. تەڭ دارەجەدە قارىم-قاتىناس جاسا دەگەن ءسوزى. ەگەر:

III. "داعۋاسىنا كىرسەڭ – اسا ارسىزدانا جالىنبايسىڭ", رۋحاني تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلاسىڭ، تاۋەلىز ەل اتاناسىڭ.

مىنە، ابايدىڭ استارلى ويى وسى. مۇنى "ورىسشىلدىق پىكىر" دەپ باعالاۋعا استە بولمايدى. ورىستىڭ ءبىلىمى مەن عىلىمى رۋحاني جانە ۇلتتىق تاۋەلسىزدىككە جەتۋدىڭ ءبىر جولى. قازاق دامۋدىڭ باسقا ساتىسىندا تۇرعان اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز مەملەكەتتەرىنىڭ وتارى بولعاندا، وندا رۋحاني تاۋەلسىزدىك، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەس "داعۋاسى" وزگە ارنامەن دامىر ەدى. اباي وندا:  "اعىلشىندا، فرانتسۋزداردا نەمەسە نەمىستەردە ءبارى زور، سولاردىڭ داعۋاسىنا ارالاس" دەر ەدى. كۇشتىنىڭ قارۋىن مەڭگەرمەي كۇشىڭدى تەڭەستىرە المايسىڭ. ەۋروپالىق ەلدەردىڭ وتارلاۋ ساياساتى ەكونوميكاعا نەگىزدەلەدى. ەلدى ەمەس، جەردى سوردى. ولاردىڭ دىنىنە، تانىمىنا، تاعدىرىنا ارالاسپادى. تەك پايدا عانا كوزدەدى. ەكونوميكالىق مۇددەسى وتەلگەن كەزدە وتار ەلىن تاعدىردىڭ تالكەگىنە تاستاپ، التىن قازباسىن قوتارىپ جىبەرىپ، كەمەگە ءمىنىپ جۇرە بەردى. ارينە، كۇشتى وتارلىق بيلىك جۇرگىزدى. 

ال رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتى مۇلدەم باسقاشا باعىتتا جۇزەگە اسىرىلدى. سەبەبى، ورىس قوعامى ن.ا.بەردياەۆ ايتقانداي: "تەك قانا يدەولوگيامەن عانا ءومىر ءسۇردى". سوندىقتان دا وتارلاۋ ناۋقانى مەن ساياساتى يدەولوگياعا نەگىزدەلدى. باستى باعىت پەن كۇش-قۋات وقۋ-اعارتۋ جۇيەسىنە، شوقىندىرۋعا، رۋحاني تاۋەلدى ەتۋگە، وزىنە ءسىڭىرىپ الۋعا جۇمسالدى. ورىس مەملەكەتىنىڭ ۇيىتقىسى پراۆوسلاۆيەلىك ءدىن ەدى. باسىبايلى شارۋالاردىڭ قاتارىنا قوسىپ، ەرىك-جىگەردەن مۇلدەم ايىرۋدى كوزدەدى. دۆورياندىق تەك ءوز حالقىن مەنسىنبەدى، جەك كوردى. ال جالپى ورىستىق مۇددە ولارعا جات بولدى. تۇپكى ماقساتى قازاقتاردى باسىبايلى قۇل ەتۋ بولعاندىقتان دا ەڭ ءبىرىنشى ولاردىڭ ءدىنىن، ءتىلىن، ءداستۇرىن، حالىقپىز، ەلمىز دەگەن ۇعىمىن جويۋعا ۇمتىلدى. ماڭگۇرتتىكتىڭ باعدارلاماسىن جاسادى. بۇعان تاريحشى ە.ب.بەكماحانوۆتىڭ:

"باسىبايلى ەڭبەك كۇشىن پايدالاناتىن ءىرى-ءىرى تاۋ-كەن زاۆودتارىنىڭ يەسى مەن ورىس پومەششيكتەرىنە بالالاردى قۇلدىققا ساتۋ تۋرالى الەكساندر I پاتشانىڭ ارنايى شىعارعان زاڭى ارقىلى رۇقسات بەردى. XIX عاسىردا گۋرەۆتە ءبىر ايدا 100 قازاق بالاسى: ۇلدار –  4,5 دوربا، قىزدار –  3,4 دوربا قارا بيداي ۇنىنا ساتىلدى", - دەپ جازعانى دالەل.

وسىنى كورە ءتۇرىپ اباي وتارلاۋشى مەملەكەتتى جانىنا جاقىن تارتتى دەۋگە بولا ما؟ قايتا اباي جاڭاعى ءۇش-ءتورت دوربا ءۇشىن بالاسىن ساتقاندارعا اشىنىپ:

"جاقسى بىلگەندى (جاقسىلار بىلگەن ءبىلىمدى ۇيرەنسەم، جۇزەگە اسىرسام دەگەندەردى – ت.ج.)جورعالىقپەن (قۋلىقپەن – ت.ج.) كوڭىلىن السام ەكەن دەگەن نادان اكە-شەشەسىن، اعايىن-جۇرتىن، ءدىنىن، ادامشىلىعىن، جاۋىرىنىنان ءبىر قاققان (ياعني ورىسقا  -  ت.ج.) كۇلگەنى كەرەك دەپ كوتى اشىلسا دا قام جەمەيدى. ورىستىڭ عىلىمى، ونەرى –  دۇنيەنىڭ كىلتى، ونى بىلگەنگە دۇنيە ارزانىراق تۇسەدى. بىراق وسى كۇندە ورىس عىلىمىن بالاسىنا ۇيرەتكەن جاندار سونىڭ قارۋىمەن تاعى قازاقتى اڭدىسام دەيدى. جوق، ونداي نيەت كەرەك ەمەس", -  دەيدى.

ابايدىڭ كۇيزەلىسى – اقىلدىڭ كۇيزەلىسى. مۇنداي قورلىقتى كورگەن ابايدىڭ "بىلىمىنەن –  قايعى، تىلىنەن –  زار شىقپاعاندا" قايتەدى. جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ ءبارى دە اششى شىندىق ەدى. اقمولاداعى قوڭىرقۇلجا قۇدايمەندين، ورالداعى احمەت جانتۋريندەر سونداي قۋ مۇيىزدەر. ال بولىس پەن ستارشين، ءتارجىماشى ءتارىزدى "كۇنى ءۇشىن جۇرگەن قۋلاردىڭ" (ج.كارمەن) "بۇرتىڭى مەن جىرتىڭى" از سىنالعان جوق. اباي ساۋاتتى قازاقتىڭ ءوز ەلىن ساۋعانى تۋرالى مەگزەپ وتىر. بىلگەنىن، ءبىلىمىن قاتارداعى قازاقتان قۋلىعىن اسىرۋعا جۇمساعان پىسىقتار دا وتارشىلداردىڭ "جەمتىكتەسى" بوپ "مومىن دالانىڭ قۇيرىعىن وبىرلارمەن قوسا سورىسىپ" (م.اۋەزوۆ) جاتىر. بۇعان اباي تۇگىل ورىس زيالىلارىنىڭ ءوزى نازالانىپ:

"ەكىنشى جاعىنان العاندا، 300-400 دەسياتينا ەگىندىك جەرى مەن بىرنەشە مىڭ سومدىق ساۋدا اينالىمى بار باي قازاقتاردىڭ ءوزى "كوشپەلى قازاقسىڭ" دەگەن سىلتاۋدى مالدانىپ جاڭاعى مىرزالاردىڭ (وتارلاۋشى كەلىمسەكتەردىڭ – ت.ج.) يەلىگىندەگى جەردى، ياعني ناعىز كوشپەلى قازاققا تيەسىلى سىباعانى ءوزىنىڭ ەتەگىنىڭ استىنا باسىپ الدى. ءسويتىپ، سىرت قاراعاندا قازاق ءومىرىن جالعان سىلتاۋمەن بۇركەمەلەگەن ايارلىقتىڭ ناتيجەسىندە ورىس جەر يەلەنۋشىلەرى مەن دالا بۋرجۋازياسى (مۇنى وقىعان قازاق دەپ ءتۇسىنىڭىز – ت.ج.) بايلىققا بەلشەسىنەن باتادى، ال قازاق حالقىنىڭ وزىنە، ونىڭ كەدەيلەنگەن بولىگىنە... "ريزا بولۋدان باسقا ەشتەڭە قالمايدى"... قايسىبىر جاعدايدى الىپ قاراساڭىز دا تۇلدانعان قارا حالىقتىڭ ومىرلىك مۇقتاجدىعى سىرتى جىلتىر، ءىشى ارام وسىنداي ادىلەتسىزدىكپەن اياۋسىز كۇرەسۋگە ءماجبۇر ەتەدى", - دەگەن قورىتىندى شىعاردى. (ت.ي.سەدەلنيكوۆ."قازاق دالاسىنداعى جەر ءۇشىن كۇرەس").

قازاقتىڭ كوشپەلى قوعامىنداعى جىكتەلۋدى جوققا شىعارعان پىكىرلەردىڭ جەلىسى شىندىققا تارتىلعانمەن، مۇندا دا قارابايىر توپشىلاۋ جوق ەمەس. اباي اڭعارعان وقىعان پىسىق پەن ت.ي.سەدەلنيكوۆ جازىپ وتىرعان "بۋرجۋازيا" دالا توسىندە دە بولدى. كاپيتالىن قالاي ۇقساتتى، ول باسقا ماسەلە. الىسقا ارقان تارتپاي-اق كوپتىڭ كوز الدىندا جۇرگەن تورە تۇقىمدارىن الايىق. مىسالى، بوكەي ورداسىن قاراڭىز. ولاردىڭ قاراۋىنداعى جەر تەك سولاردىڭ مەنشىگى ىسپەتتى بولدى. بىلايشا ايتقاندا قازاقتىڭ ءتورتىنشى ءجۇزى ءتارىزدى ءومىر ءسۇردى. حان حالىققا جاعىمدى بولسا جولامان مەن يساتاي، ماحامبەت پەن قۇرمانعازى قۋدالاۋعا تۇسپەس ەدى. سونداي-اق ءۋاليحاننىڭ ەنشىسىندەگى سىرىمبەتتى الىڭىز. اق پاتشانىڭ ءوزى ول جەردى ماڭگىلىككە بەكىتىپ بەردى. كەلىمسەكتەردى كىرگىزبەدى. ناقتى شىندىق سول".

ال، سول مەنشىك كەنەسارىعا نەگە تيمەدى؟

سەبەبى، ول "قازاقتىڭ كۇزەتشىسى" ەدى. يمپەرياعا ەڭ كاۋىپتى، وتار ەلگە ەڭ قاجەتتى تۇلعا بولاتىن. قازاقتىڭ ەڭ شۇرايلى جەرىنە يەلىك ەتكەن بوكەي ورداسى مەن سىرىمبەتتەگى تورەلەر قازاقتىڭ قاي مۇددەسىن شەشتى؟ قانداي نيەت قوستى؟ جەكەلەگەن ادامدار مەن رۋلارعا جاساعان قايىرىمى ءيسى قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگىنە سەپتىگىن تيگىزدى مە؟ كوشپەلىلەردىڭ تاربيەلى، ءبىلىمدى اقسۇيەكتەرى شىققان بۇل وردالارداعى مىرزالار اباي سياقتى ەلى ءۇشىن كۇيىنىپ:

"مالدى قالاي ادال ەڭبەك قىلعاندا تابادى ەكەن، سونى ۇيرەتەيىن، مەنى كورىپ جانە ۇيرەنۋشىلەر كوبەيسە، ۇلىقسىعان ورىستاردىڭ جۇرتقا بىردەي زاكونى بولماسا، زاكونسىز قورلىعىنا كونبەس ەدىك. قازاققا كۇزەتشى بولايىن دەپ، ءبىز دە ەل بولىپ، جۇرت بىلگەندى ءبىلىپ، حالىق قاتارىنا قوسىلۋدىڭ قامىن جەيىك دەپ نيەتتەنىپ ۇيرەندى مە؟"

قايدام. شوقان سياقتى جاس كەزىندە ەسىن جيىپ، "وقالى كيىمنەن" باس تارتقاندار ساناۋلى عانا. وقىعان، ونەرلى سەگىز سەرىنىڭ ءوزى دە ءومىر سوڭىندا اۋىل اينالاسىنداعى ءانشى بولىپ قالدى. اسكەري عىلىمنان حابارى مول سەگىز سەرىنى كەنەسارىنىڭ كوتەرىلىسىنىڭ ىشىنەن كورگىسى كەلگەن قازاق جاۋىنگەرى بولمادى دەپ ايتا الاسىز با؟ ابايدىڭ: "قازاققا كۇزەتشى بولايىن دەپ، ءبىز دە ەل بولىپ، جۇرت بىلگەندى ءبىلىپ، حالىق قاتارىنا قوسىلۋدىڭ قامىن جەيىك دەپ نيەتتەنىپ ۇيرەنۋ كەرەك", - دەپ وتىرعانى دا سول.

ءبىلىمدى ءوزىڭ ءۇشىن الما، ەلىڭ ءۇشىن ال. سونىڭ كەرەگىنە جارات. ەتەك باستى بولما. ءوزىڭدى ءوزىڭ تاربيەلە. بورىگە قوسىلىپ ەلىڭدى قوسا تالاما.

مىنە، وقۋدىڭ ماقساتى وسى. بۇل سپەرانسكي جوباسىن جاساپ، بارتولد، سەمەنوۆ-تيانشانسكي، يلمينسكي، ششەربينا، الەكتوروۆ، وستروۋموۆ جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسقان پاتشالىق وقۋ اعارتۋ جۇيەسىنە مۇلدەم قاراما-قايشى باعدار. رۋحاني تاۋەلسىزدىك جولى. قازاقتان شىققان ساۋاتتىلاردىڭ جولى – سالاۋات جولى، ازاماتتىق جولى بولسا ەكەن دەپ تىلەيدى اباي. سونداي-اق، "ۇلىقسىعان ورىستاردىڭ جۇرتقا بىردەي زاكونى بولماسا، زاكونسىز قورلىعىنا كونبەس ەدىك" – دەگەن سوزىندە دە ۇلكەن استار جاتىر. ەگەر شىنداپ زاڭعا جۇگىنەتىن بولساق ابىلقايىردىڭ اننا يوانوۆناعا بەرگەن دايەگى بويىنشا ءبىز رەسەيگە بودان ەمەس، وداقتاس ەل بولۋىمىز كەرەك ەكەن. مۇنى كوتەرگەن I دۋمانىڭ دەپۋتاتى ت.ي.سەدەلنيكوۆ مىرزا. "بۇلعىن جاعالى شاپانعا" ايىرباستالعان بوستاندىقتىڭ اسىعىسپەن "بوداندىققا" اينالعانى سونداي، ونىڭ باپتارىن بايىپتاپ تۇرىپ تۇزەۋگە شامامىز كەلمەپتى. تىم قۇرىسا باسىبايلىلىقتىڭ ءوزىن زاڭدى تۇردە نەگىزدەپ الماپپىز عوي. ماسقارا! مۇنى ت.ي.سەدەلنيكوۆ:

"1731 جىلى قازاقتاردى بوداندىققا العان كەزدە ورىس ۇكىمەتىنىڭ ولاردىڭ جەر يەلەنۋى مەن شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋ ءتارتىبى تۋرالى ماعلۇماتى وتە بۇلىڭعىر بولسا كەرەك. مىنە، سوندىقتان دا اننا يوانوۆنا پاتشايىم قول قويعان دارگەيدىڭ مازمۇنى تۇسىنىكسىز ءارى انىق ەمەس... 1905 جىلى تامىز ايىندا بەرگەن قىر ەلىنىڭ وزىق ويلى ازاماتتارىنىڭ كوپشىلىك مالىمدەمەسىندە عانا ونىڭ مازمۇنى اشىلدى، ول بويىنشا جەر قازاقتىڭ بۇتىندەي مەنشىگى بولىپ تابىلادى ەكەن، ويتكەنى الگى دارگەيدە "قازاقتاردىڭ بوداندىعى باشقۇرتتاردىڭ بوداندىعىمەن بىردەي دارەجەدە ەكەندىگى" كورسەتىلىپتى، ال باشقۇرتتار جەردى رۋلىق مەنشىك (ۆوتچينا) رەتىندە پايدالانادى... بۇل ساۋاتسىزدىق قوي. ەگەردە جاڭاعى ءسوزدى ءبىز سول ماعىناسىندا تۇسىنەتىن بولساق، وندا جەر جونىندە بوداندار ەمەس، كەرىسىنشە ۇكىمەتتىڭ ءوزى قازاقتارعا قىسىم مەن قيانات جاساپ، 150 جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى ۇنەمى كۇش كورسەتىپ كەلەدى دەگەن قورىتىندى جاسايمىز", - دەپ ماسەلەنى اشىق ءتۇسىندىرىپ بەرەدى.

ال قوعامدىق عىلىمنىڭ بيىك دارەجەسىنە كوتەرىلگەن "توقىراۋدىڭ تولقىنىندا تۋعان" عالىمدار 150 جىل ەمەس، 250 جىل بويى زاڭدى تۇردە ءوز ەركىمىزبەن باسىبايلى بولدىق دەپ قالىڭ-قالىڭ كىتاپ جازىپ، ۇلى كەڭەستىك يمپەريا دارەجەسىندە ۇلان-اسىر توي وتكىزدىك. سونشاما تاريحشى مەن زاڭگەرلەردىڭ زەيىنى مەن ءبىلىمى جالعىز ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ زەردەسىنە جەتپەگەنى عوي.

تاعى دا ماسقارا!

اباي تۋرالى جانە ونىڭ "جيىرما بەسىنشى ءسوزى" تۋرالى داقپىرت تاراتىپ، وقۋ ورىندارىنىڭ ماڭدايشاسىنا جازدىرىپ جۇرگەن دە سول اعايىندارىمىز-اۋ! سوندا، ابايدىڭ "ۇلىقسىعان ورىستىڭ جۇرتقا بىردەي زاكونى بولماسا، زاكونسىز زورلىعىنا كونبەس ەدىك" –  دەگەن ارمانى قايدا قالدى.

ءيا، ءبىلىمىمىز ءوستى، بىراق ول عىلىم دارەجەسىنە كوتەرىلمەدى. بىلىمدىلەر شىقتى. بىراق ولار تاۋەلسىز عالىم دارەجەسىنە كوتەرىلە المادى. وقۋ - اعارتۋ جۇيەسى ەۋروپالىق ۇستەمدىك، ۇلى ورىستىق تاۋەلدىلىك تۇرعىسىندا ەڭبەك ەتتى. ونىڭ جەمىسىن يلمينسكي مەن وستروۋموۆتىڭ، الەكساندروۆتىڭ ورنىن باسقان "كوممۋنيست-كولونيزاتور" (س.سادۋاقاسوۆ), وقۋ ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ششەۆچەنكو كوردى. ءوزىنىڭ پاتشالىق سامودەرجاۆيە تۇسىنداعى ۇستازدارى جۇزەگە اسىرا الماعان وقۋ-اعارتۋ مەن ءتىل، مەكتەپ ساياساتىن كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا ارقىلى ورىنداپ تىندى. رەسپۋبليكا جاپپاي ورىس مەكتەبىن اشۋ باعىتىنا كوشتى. ءبىزدىڭ زاماندا دا ىبىراي التىنساريندەر شىقتى. بىراق ىبىراي التىنسارين ءومىرىنىڭ سوڭىندا بۇل ىسىنە قاتتى وكىنىپ، ەلدەن كەشىرىم سۇراپ، 99 مولداعا جانازا شىعارتۋ تۋرالى وسيەت ايتىپ، "مۇسىلماندىق شارتى" اتتى كىتاپ جازىپ كەتسە، ءبىزدىڭ زاماننىڭ "قازاق ميسسيونەرلەرى" بەتى بۇلك ەتپەستەن دوكتورلىق، كانديداتتىق ديپلومدارمەن ءالى دە كۇنىن كورىپ ءجۇر. سونىڭ ناتيجەسىندە مارقۇم ورالحان بوكەي اشىنا اشكەرەلەگەن "بۋداندار" قازاقتىڭ رۋحاني دۇنيەسىنە اكىمدىك ەتتى. مۇنداي "بۋدانداردى" اباي دا جاقتىرماعان. ول:

"قازىردە ورىستان وقىعان بالالاردان ارتىق جاقسى كىسى شىعا الماي دا تۇر. سەبەبى اتا-اناسى، اعايىن-تۋعانى ءبىر جاعىنان بۇزىپ جاتىر. سۇيتسە دە، وسى وقىعان بالالار انا وقىماعان قازاق بالالارىنان ۇزدىك، وزىق. نە قىلسادا ءسوزدى ۇقتىرسا بولادى ولارعا. جاقسى اتانىڭ بالالارى دا كوپ وقىعان جوق، قايتا كەدەيدىڭ بالالارىن ورىسقا زورلاپ بەردى. ولار وسىدان ارتىق قايدا بارسىن؟ جانە كەيبىر قازاقتار اعايىنمەن ارازداسقاندا "سەنىڭ وسى قورلىعىڭا كونگەنشە بالامدى سولداتقا بەرىپ، باسىما شاش، اۋزىما مۇرت قويىپ كەتپەسەم بە!" – دەۋشى ەدى. وسىنداي جامان ءسوزدى قۇدايدان قورىقپاي، پەندەدەن ۇيالماي ايتقان قازاقتاردىڭ بالاسى وقىعانمەن دە نە بولا قويسىن! سوندا دا وزگە قازاق بالالارىنان ارتىق ۇيرەنگەنى نەمەنە؟ قايبىر كوپ ۇيرەنىپتى؟ كىردى، شىقتى. ءىلدى، قاشتى. تۇبەگەيلى وقىعان بالا جوق. اكەسى ەل اقشاسىمەن وقىعانعا ارەڭ وقىتادى، ءوز مالىن نەعىپ شىعارسىن؟" – دەيدى.

اباي جاقتىرماي وتىرعان "وقىعان شاكىرتپەن" كەيىنگى زامانداعى وقىعان ورىس ءتىلدى شاكىرتتىڭ اراسىندا كوپ ايىرماشىلىق بار. اباي اۋەلى تۇركىنى، ودان سوڭ اراب پەن پارسىنى، سودان كەيىن ەكونوميكانى ۇيرەن دەسە، كەيىنگىلەر قازاق ءتىلى مەن ءدىنىن دە ۇقپاي ءوستى. سوندىقتان دا ولاردىڭ بويىنداعى قان –  تازا قازاقى قان ەمەس. بۋدان. ال بۋداندار ءۇشىن ەڭ قاۋىپتى نارسە – ۇلتتىق سەزىم، ۇلتتىق مۇددە، ۇلتتىق بيلىك. ولار ءوز ۇلتىن ەشقاشاندا سۇيە المايدى جانە تۇسىنبەيدى. قانداي قىزمەتتە وتىرسا دا اينالىپ كەپ "قازاقتى اڭدىسام" دەيدى. ۇلتتىق تاۋەسىزدىككە قارسى كۇرەس مايدانى باستالعان تۇستا سولاردىڭ شۇلدىرلەپ باسى قوسىلا قالاتىنى سوندىقتان. كولبيننىڭ تۇسىنداعى "بۋدانداردىڭ" بۋى بۇرقىراپ شىعا كەلگەنى سوعان دالەل. ياعني، اباي ايتقانداي ولار:

 ورىس سەزد قىلدىرسا،

 بولىس ەلىن قارمايدى...

 ... ورىسسىز جەردە توپ بولسا،

 شاقىرعان كىسى بارمايدى، -

دەگەننىڭ ناعىز ءوزى.

"كىرەدى، شىعادى. ىلەدى، قاشادى". تۇبەگەيلەپ ەلدىڭ قامىن ويلامايدى. ءدال قازىر ابايمەن بىرگە ءتۇڭىلۋدىڭ قاجەتى جوق. تەك بوستاندىق رۋحىن جۇرەككە مىقتاپ ءسىڭىرۋ كەرەك. "دەيدى، دەدى، دەپتى" دەگەننىڭ زامانى وتكەن. عىلىمدى، ءبىلىمدى تاۋەلدى بولۋ ءۇشىن ەمەس، تاۋەلسىز بولۋ ءۇشىن يگەرۋ لازىم. تاۋەلسىزدىك رۋحى –  قاسيەتتى رۋح. تاۋەلسىزدىك عىلىمى – قاسيەتتى عىلىم. ءدال وسى جول ءۇشىن:

"تۋراسىن ويلاعاندا، بالاڭا قاتىن اپەرمە، ەنشى بەرمە، بارىڭدى سالساڭ دا، بالاڭا ورىستىڭ (قانداي عىلىمىن ۇيرەنۋ كەرەك ەكەنى قازىر تۇسىنىكتى – ت.ج.) عىلىمىن ۇيرەت! مىنا مەن ايتقان جول – مال ايار جول ەمەس. قۇدايدان قورىق، پەندەدەن ۇيال، بالاڭ بالا بولسىن دەسەڭ –  وقىت، مال اياما. ويتپەسە، ءبىر يت قازاق بولىپ قالعان سوڭ، ساعان راحات كورسەتەر، ءوزى راحات كورەر مە، ءيا جۇرتقا راحات كورسەتەر مە؟" – دەيدى اباي.

ابايدى ەندى توبىرعا جەڭدىرۋدىڭ ءوزى قيانات. اقىل، ويعا جاسالعان قورلىق. "تىڭداۋشىمدى ۇعىمسىز، قىلىپ ءتاڭىرىم بەرگەن-ءدى" دەيتىن زەردەسىز زامان ءوتتى. ۇلتتىڭ رۋحى وزگەردى. قانشاما زاۋالدى تاريحي كەزەڭدى باستان كەشىرىپ، ساباق الدى. ەندى "اقىلعا سۇيەنىپ" ءومىر سۇرەتىن ءداۋىر تۋدى. ەلگە كۇزەتشى بولاتىن زيالى ۇرپاق كەلدى دۇنيەگە. سوندىقتان:

 ولەڭى بار، ونەرلى ءىنىم، سىزگە،

 جالىنامىن، مۇنداي ءسوز ايتپا بىزگە، -

دەگەن ابايدىڭ ءسوزىنىڭ ماعىناسىن تەرەڭ تالداپ تۇسىنەيىك.

بۇل – وسيەت، ابايدىڭ وسيەتى. ونىڭ سەبەبىن "جيىرما بەسىنشى ءسوزدى" تالداۋ بارىسىندا تۇسىندىرۋگە تىرىستىق. "ساۋلەڭ بولسا كەۋدەڭدە، مىنا سوزگە كوڭىل ءبول", -   دەگەن ەمەۋرىنمەن اڭگىمەنى اياقتايمىز.

تۇرسىن جۇرتباي

"كۇيەسىڭ، جۇرەك... سۇيەسىڭ" كىتابىنان

Abai.kz