قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىرىنشى پرورەكتورى اليەۆ باحودير ازيمدجونوۆيچ مىرزا  (عىلىم سالاسىنا باسشىلىق جاسايدى ەكەن) ءوزى فيزيكا سالاسىنىڭ مامانى، عىلىمي دارەجەسى عىلىم كانديداتى بولا تۇرا، پرورەكتورلىق لاۋازىم-بيلىگىن اسىرا پايدالانىپ، قازاق تاريحىندا   «نەنى جازۋ، نەنى جازباۋ كەرەك» دەگەنگە تسەنزۋرا ورناتىپ، (قر كونستيتۋتسياسىنىڭ 20-بابى تسەنزۋراعا تيىم سالىنعان) وزىنشە بىلگىشسىنىپ نۇسقاۋ بەرىپ، قوعامعا قاجەتتى عىلىمي دالەلدەنگەن تاريحي شىندىقتى (تومەندە كورسەتىلگەن ەكى ابزاتستى) قاراشانىڭ 16 جۇلدىزىندا بەرگەن مەنىڭ ماقالامنان الىپ تاستاۋدى بۇيىرىپتى.  پرورەكتور ايتتى دەگەن اقپاراتتى عىلىمي كونفەرەنتسيانى وتكىزۋگە جاۋاپتى  ەرداۋلەت بەرلىباەۆ دەگەن  وسى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تاريحشىسى ايتتى.  

ءبىرىنشى پرورەكتور مىرزا ونداي اقيقاتقا قارسى نۇسقاۋدى قانداي ماقساتپەن بەردى ەكەن. بۇل نۇسقاۋىمەن ول ەلباسىنىڭ تاريح عىلىمى تۋرالى ايتقان مىنا پىكىرىنە قارسى شىعىپ ءوزىنىڭ ساياسي ساۋاتسىزدىعىن كورسەتىپ وتىرعان جوق پا؟

بۇگىندە ءوز  تاريحىمىزدى  جان-جاقتى ءبىلۋ جانە زەردەلەۋ، تالىمىنەن ۇيرەنۋ، ودان ساباق الۋدىڭ  كەلە­شەك ءۇشىن ماڭىزى زور بولىپ وتىر. وسى وتكەن تاريحي وقيعالاردىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى ءوزىنىڭ "جادىمىزدا جاتتالسىن، تاتۋلىق ءدايىم ساقتالسىن" دەگەن ەڭبەگىندە ەلباسى ن.نازارباەۆ: "ياعني وتكەنىمىزدى تۇتاس كۇيىندە، ەشقانداي بوياماسىز، قوسپا­سىز، قاز-قالپىندا قابىلداعانىمىز ءلازىم. ال وتكەن جىلدار شەجىرەسىن ۇنەمى ءارى بۇرمالاۋسىز زەردەلەپ وتىرۋدىڭ ءجونى بولەك. مۇنىڭ ءوزى وتكەندەگى تاجىريبەنىڭ جاقسىسىنان ۇيرەنۋ ءۇشىن، ەسكى قاتەلىكتەردى قاۋلاتا بەرمەس ءۇشىن، جاماننان جيرەنۋ ءۇشىن قاجەت" دەپ باعا بەرگەن بولاتىن. ال ءبىرىنشى پرورەكتور لاۋازىمىن پايدالانىپ، تاريحي شىندىقتى ايتقىزباي، وعان تيىم سالىپ وتىر. الدە كەڭەس زامانىنداعى قازاق تاريحىن قالاي جازۋ كەرەكتىگىنە ارنايى نۇسقاۋ بەرىپ، شىندىقتى ايتقىزباي، جازعىزباي تاريحتاعى  «اقتاڭداقتاردى» قاپتاتقان ء«داستۇردى» ءبىرىنشى پرورەكتوردىڭ جالعاستىرۋى قالاي؟  الدە ء وزىن    لاۋازىم  يەسى  ەتكەن قازاقتاردىڭ جەرى ءۇشىن كۇرەسىنە قارسى ما؟

اتالعان ماقالادا جەر  كيەلى ۇعىم ەكەندىگى. ۇلتتىڭ – ۇلت، مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىز بولۋىنىڭ  ءوزى  ولاردىڭ وزدەرى مەكەندەگەن جەرىنە، وندا  جاسالاتىن  يگىلىكتەرگە بايلانىستى ەكەندىگى  مۇراعات دەرەكتەرىنە سىلتەمە جاسالىپ جازىلعان (بارلىعى 7- بەت).

تاريح دەگەنىمىز – حالىقتىڭ زەردەسى. ول بولىپ وتكەن، ونى تۇزەتە المايسىڭ جانە ونىڭ ءبىر ءتۇسىن ەكىنشىسىمەن اۋىستىرىپ، الماستىرىپ جاڭادان جازا المايسىڭ. ءبىز ونى بۇكىل قايشىلىقتارىمەن جانە قايعىلى بەتتەرىمەن قوسا، ول قانداي  بولسا ناق سونداي، بۇكىل الۋان ءتۇرلى، تۇتاس كۇيىندە قابىلداۋعا ءتيىسپىز. 

ءبىرىنشى پرورەكتور مىرزا! تاريح عىلىمى قاسيەتتى – عىلىم. ول بۇرا تارتۋدى دا، اسىرەسە بوياۋدى دا ، "اقساقتى تىڭداي، وتىرىكتى شىنداي" ەتكەندى دە  كوتەرمەيدى. ونىڭ ولشەمى – شىندىق، اقيقاتقا جەتۋ. سوندىقتان  ءسىزدىڭ جاندايشاپتىقپەن ايتقان جاعىمپازدىقتان تۋىنداعىن  نۇسقاۋىڭىزدى ورىنداي المايمىن. ماقالانى تولىق شىعارماساڭىز تاريح الدىندا جاۋاپ بەرەسىز.

قازاقستان تاريحىنىڭ "اقتاڭداق" بەتتەرى از بولماعان، ول تۋرالى قىزىل يدەولوگيانىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ، داۋىرلەپ تۇرعان كەزىندە اشىق ايتىلمادى، ءبارى دە بۇركەمەلەنىپ كورسەتىلدى. ايتۋعا، جازۋعا تالپىنعاندار جازالاندى. كەڭەستەر داۋىرىندەگى اكىمشىل-ءامىرشىل جۇيەنىڭ بيلىگى كەزىندە تاريحي وقيعالارعا، قوعامعا، سول كەزدەگى تىرشىلىككە، باسشى قىزمەتكەرلەردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنە، كىسىلىككە، كوسەمدىككە، ادىلدىك پەن زورلىققا بەرىلەتىن باعا كەسىلىپ-ءپىشىلىپ، ءوڭى اينالدىرىلىپ، وزگەرتىلىپ بەرىلگەندىگى بۇگىندە ەشكىمگە قۇپيا ەمەس-ءتى. وسى شىرىلداعان شىندىقتى حالقىمىز تەك تاۋەلسىزدىگىن العان ساتتەن باستاپ قانا وقىپ، بىلۋگە مۇمكىنشىلىك الدى. 

مىنە، مىنا  ەكى ابزاتس ماقالانىڭ باسى، ءبىرىنشى پرورەكتورعا ۇناماي وننداعى سوزدەردەن  شوشىپ الىپ تاستاۋعا نۇسقاۋ بەرگەن تۇسى.  

كيەلى جەر – اتا-مەكەن تاۋەلسىزدىك كەپىلى.

حالىقتىڭ كەلىسىمىنسىز  لاۋازىمدارىن پايدالانىپ زورلىق جاساۋ ارقىلى  جەرگە زاڭسىز  يەلىك ەتىپ، ونى ساتۋ جونىندەگى  وپاسىز  شەشىمى  بيلىك تاراپىنان  ەكىنشى رەت قايتالانىپ وتىر.  ولار  جەردىڭ يەسى – حالىقپەن ساناسپاي ولاردىڭ سىرتىنان كەڭسە جاعدايىندا قابىلداعان وسىناۋ جەردى ساتۋ جونىندەگى  ءامىرشىل-اكىمشىل ادىسكە سالعان زورلىق  شەشىمىنىڭ ءومىر شىندىعىمەن سايكەس كەلمەۋى، قازاق  حالقىنىڭ وبەكتيۆتى، سۋبەكتيۆتى  قاجەتتىلىكتەرىنىڭ ەسكەرىلمەۋى، ولاردىڭ  كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىنىڭ  بۇزىلۋىنا اكەپ سوعىپ وتىر.  

بۇگىندە بيلىك باسىنداعىلار مەملەكەتتىڭ  ساياسي تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتىپ، قازاق ۇلتىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك ادامزات ساناتىنداعى حالىقتار مەن ۇلتتاردىڭ قاتارىندا تەرەزەسى تەڭ ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن، اۋاداي قاجەتتى تومەندەگىدەي ەكى بەلگىسىنە ەرەكشە ءمان بەرىپ، ولاردى كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋلارى ءتيىس. ول قازاقتى تۇتاس ۇلت ەتىپ وتىرعان ونىڭ انا ءتىلى مەن،  عاسىرلار بويى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان اتا مەكەنى – جەرى».

«قىراعىلىعىڭ كەم دە­گەن ايىپتاۋعا ۇشىراپ، مانسابىمنان ايرىلىپ قالارمىن» دەپ ساقتانعاندارىنىڭ ءتۇرى وسى  ما؟  اتاق، مانساپ  ءۇشىن نەدەن بولسا دا تارتىنباي، تاريحي شىندىقتى ايتقىزباۋ امالى ما؟  وسى «ەڭبەكتەرى»  ارقاسىندا مانساپتان ايرىلماۋ،  جەكە باستىڭ مۇددەسىن  كۇيتتەۋدەن اسا الماۋ ارەكەتى قوعامعا دەموكراتيالىق قادامدارعا كەدەرگى، زيان ەكەنىن بىلۋگە ءتيىس قوي!

تاۋەلسىز ەلىمىزدە ءالى دە  «قى­زىل يدەولوگيا» تاربيەسىنەن ابدەن سۋسىنداعان  مورالدىق جاعىنان ازعىنداعان، كىسىلىك قاسيەتتەرەن جۇرداي،  ار-وجداندارىنا قاياۋ تۇسكەن   ادام­گەرشىلىك  قۇندىلىقتى ايرا المايتىن ادامدار ءالى دە بار ەكەن- اۋ.

ەسەنعازى قۋاندىق، تاريح عىلىمدارىنىڭ  دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz