8 جەلتوقسان كۇنى قاراعاندى قالاسىندا الاش كوسەمىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنىڭ قۇرمەتىنە  وراي وبلىس اكىمدىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ء«اليحان بوكەيحان جانە تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريحي نەگىزدەرى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسياسى ءوتتى. كونفەرەنتسيادان سوڭ عىلىمي كوپشىلىك س.سەيفۋللين اتىنداعى وبلىستىق قازاق دراما تەاترىنا  بارىپ، ء«اليحان بوكەيحانوۆ» اتتى سپەكتاكلدى تاماشالادى. جۇرت قاتارلى سپەكتاكلدى تاماشالادىق. ومىرىمدە مىناداي سوراقى سپەكتاكلدى العاش رەت كورۋىم. بىردەن كەسىپ ايتاتىن جايت: بۇل سپەكتاكلدى ساحناعا شىعارعان جاۋاپتى ادامدار تاريحي تاقىرىپتى ساۋداعا سالعانىمەن قويماي، ۇلت كوسەمىنىڭ كەلبەتىن قورلاپ وتىر!

سپەكتاكلدىڭ ستسەناريىن جازعان «قر حالىق ءارتىسى» دەگەن جوعارى اتاعى بار  ە.تولەۋباي مىرزا دراماتۋرگيا مەن رەجيسسۋرانىڭ شىلبىرىن قاتار ۇستاپ، دراماعا دەنى اۋىپ، جانردان جانر قۋىپ، جەڭىل-جەلپى جۇمىستى ساعالاپ، «تاريحي تاقىرىپتى» ساۋداعا سالعان الىپساتار ەكەنىن انىق كورسەتتى! وسى جىلدىڭ  4 قاراشاسىندا استاناداعى №76 مەكتەپتە ءاليحان بوكەيحانعا ارنالعان كونفەرەنتسيا وتكەن-ءدى. سول ۇلىق جيىنعا  قوستانايدان ارنايى كەلگەن ە.تولەۋباي مىرزا ساحناعا شىعىپ، قىزدى-قىزدىمەن  «الماتىداعى اۋەزوۆ تەاترى «اقتاستاعى احيكو» دەي مە، قايداعى ءبىر جاپوندى ۇلىقتاپ جاتىر! مەن الاشتىڭ تۇلعالارىنا ارناپ بىرنەشە پەسا جازىپ، قازاقستانداعى بىرقاتار تەاتردىڭ تابالدىرىعىن توزدىرىپ، رەپەرتۋارىنا ەنگىزە الماي ءجۇرمىن!» دەپ اشىنىپ ەدى. سول كەزدە ىشىمنەن: «و، مىنا كىسى باعى جانباي جۇرگەن تالانت ەكەن اۋ»، - دەپ ويلاپ قالىپ ەم. مىنا سپەكتاكلدى كورىپ وتىرعاندا، بۇل ويىمنان 180 گرادۋسقا تەرىس اينالدىم!

سپەكتاكلدىڭ قويۋشى رەجيسسەرى قر مادەنيەت قايراتكەرى س.جۇماعالي مىرزا ەكەن. ونىڭ رەجيسسەرلىق شەبەرلىگى ە.تولەۋبايدىڭ دراماتۋرگتىعىمەن استاسىپ، قاباتتاسىپ جاتىر. «اپاما جەزدەم ساي» دەپ وسىندايدا ايتسا كەرەك. اكتەرلار قايتا-قايتا ۇلت جولىندا قۇربان بولعان ارۋاقتاردىڭ باس سۇيەكتەرىن ارى-بەرى لاقتىرىپ، شىعارا بەرەدى جانە ت.س.س. كەمشىلىكتەر وتە كوپ. ونىڭ قايبىرىن تەرىپ وتىرايىن. بۇل جاعىن كاسىبي تەاتر سىنىمەن اينالىسىپ جۇرگەندەر ايتسىن.

سپەكتاكل باستالعاننان-اق، سويلەم سەلكەۋلىگى، جالاڭ بوس سوزدەرگە قۇرىلعان اكتەرلەردىڭ ءسوزى سىلدىر سۋ سياقتى اعىپ جاتتى. ۇلت كوسەمىن تۇرمىس-تىرشىلىك اڭگىمەسىنە ارالاستىرىپ، قاتىن، بالا-شاعاسىمەن ۇرىستىرىپ قويدى. ۇيات ەندى. ءجا، ء«الىپتىڭ ارتىن باعىپ» ءۇنسىز وتىردىق، اكتەرلەردىڭ ويىنى كوڭىلدەن شىعار دەگەن ۇمىتپەن. ەڭ سوراقىسى – وسى. اكتەرلەردىڭ ويىنى، ءجۇرىس-تۇرىسى، سويلەگەن ءسوزى جايلى ايتۋدىڭ ءوزى ۇيات. ماسقارا!  الاش كوسەمىنىڭ ءرولىن سومداعان گ.بەردەمبەتوۆ ءوز-وزىنە سەنىمسىز، جاسقانشاق، ۇلتتىق رۋحى جوق، جىگەرسىز كەيىپ تانىتتى. ال، ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءرولىن سومداعان قر مادەنيەت قايراتكەرى م.سادىقانوۆ ەگدە جاستاعى اكتەر ەكەن. ال، ءاليحاننىڭ ءرولىن سومداعان گ.بەردەمبەتوۆ جاس جىگىت. ەندى لوگيكاعا سالىپ كورىڭىز، ءاليحان 1866 جىلعى، احاڭ 1873 جىلعى. وسىنى تۇسىنە الماعان كىم جىندى، مەن بە، الدە تەاتر ۇجىمى ما؟ احمەتتىڭ رولىندەگى اكتەر ءاليحاننىڭ قولبالا، قىزمەتشىسى سياقتى ۇشىپ، قونىپ ءجۇر.  

ەڭ سوراقىسى –  ە.تولەۋبايدىڭ ستالينى «مەيىرىمدى»، «جاناشىر» جان ەكەن. قازاققا جانىپ، قازاق ءۇشىن ەزىلىپ، قولدان جاسالعان ساياساتتى گولوششەكينگە جاۋىپ، ءوزى «سۇتتەن اق، سۋدان تازا» بولىپ وتىر. ونىڭ ءرولىن سومداعان ر.قوشجانوۆ وزىنە جۇكتەلگەن ءرولدى مۇلدە اشا المادى. ءبىز وسى ستاليننىڭ رولىندەگى ارتىستەن كوپ ءۇمىت كۇتىپ ەدىك، كۇتكەن ءۇمىتىمىز ءۇزىلىپ، كۇدىگىمىز سەيىلدى. ال، بىردەي ءبىر نكۆد-نىڭ باستىعى بولعان ن. ەجوۆتىڭ رولىندەگى ا.مۋكاشەۆ  مىرزاقاماقتا وتىرعان ءاليحاننىڭ دوسى، جاناشىرى سىقىلدى ونىڭ  الدىندا قۇرداي جورعالاپ، «چەست» بەرىپ، ستاليننىڭ جاڭالىقتارىن جەتكىزىپ ءجۇر! اكتەرلەردىڭ ۇزاق سۇرەڭ تەكستەرى – دراماتۋرگيانىڭ ارقاۋىن بوساتىپ، تاريحي تۇلعا  بەينەسىنىڭ كوركەمدىگىن كەمىتتى!

ە.تولەۋبايدىڭ دراماتۋرگتىق شەبەرلىگى وتە ءالسىز. ءسوز، ديالوگ، مونولوگ بايانداۋلارىندا شيراقتىق جوق. اكتەرلەردىڭ سويلەگەن ءسوزى مەن ىستەلگەن ىستەرىنىڭ ءوزى تيپتەندىرىلۋى كەرەك ەمەس پە! تيپتىك ورتا، تيپتىك حاراكتەر جوق! ە.تولەۋباي ءوزىنىڭ تىلىنە سالاق قارايتىن، تالعامى جەتىڭكىرەمەيتىن دراماتۋرگ. سپەكتاكلدىڭ كوپ جەرلەرىندە اكتەرلەر اۋىزعا تۇسكەن سوزدەردى ءۇيىپ-توگىپ قولدانعانىنان، ونىڭ قانداي دراماتۋرگ ەكەنىن بايقاۋعا بولادى.

مەنىڭ ويىمشا، ە.تولەۋباي بابىنان جاڭىلعان، سۋرەتكەرلىك باعى جانباعان  دراماتۋرگسىماق ەكەن! بار گاپ – ونىڭ تاريحي وقيعالاردى بۇرمالاپ، بولماعاندى بولدى قىلىپ، ۇلت تاريحىن قورلاۋىندا! شىندىعىندا جاماننىڭ جاماندىعىن ايتۋ – قيىننىڭ قيىنى. اۆتوردىڭ ءبىلىمىنىڭ تومەندىگى، ءورىسى، تانىم-تۇيسىگىنىڭ شالا-شارپى ەكەنى كوزگە انىق بايقالادى. ونىڭ جالاڭ تاقىرىپ، جاساندى يدەيا جاساۋىنىڭ سالدارىنان مامبەت قويگەلدى باستاعان بىرقاتار الاشتانۋشى عالىمدار وبلىس اكىمى مەن وبلىس باسشىلارى، كورەرمەن قاۋىم، جاس جەتكىنشەكتەردىڭ الدىندا قىزارىپ، ۇيالىپ وتىردى. سونىمەن، الاشتانۋشىلار ە.تولەۋبايدىڭ ارقاسىندا  ءاليحاننىڭ ءومىر جولىن «جاڭاشا» تانىپ شىقتى!

ءسوزىمىزدى تۇيىندەر بولساق، تاعدىرى قاسىرەتكە تولى ءاليحاننىڭ ءومىر جولىن ارقاۋ ەتكەن بۇل سپەكتاكل – قىمقيعىش وقيعا، قيتۇرقى قيىن دەتال، اسا كۇردەلى كومپوزيتسيالىق شەشىمى جوق، ولپى-سولپى، دۇمبىلەز، شالا-شارپى جازىلعان ناعىز حالتۋرا!

 PS: قازاقستان تەاتر قايراتكەرلەرى وداعىنىڭ باسشىسى ت.جامانقۇلوۆ ءىستى بولىپ، ءوزىنىڭ قارا باسىنىڭ قايعىسىمەن ءجۇر. اتاعىنان ات ۇركەتىن ءاسانالى ءاشىموۆ ءۇي ىشىنە ءۇي تىگىپ، قازاقستان تەاترلار قاۋىمداستىعىن قۇرىپ الدى. ساحناعا شىعىپ جاتقان تەاتر ءونىمىن باقىلاپ، تالداپ، تارازىلاپ وتىرۋعا ءتيىستى باسشىلار ءبىر-بىرىمەن قىرعي-قاباق بولىپ، اشىق مايدان جاريالاپ جاتقانىنان اق تەاتر ونەرىنىڭ قادىر-قاسيەتى، قۇتى قاشتى ما دەپ ويلايسىڭ...  

«اعا.قۇدا.پارا»  زامانى بولعان شاقتا، ە.تولەباي سياقتى «شالا شەكسپيرلەردىڭ» باعى جانىپ، توبەسى كوككە ءبىر ەلى جەتپەي تۇر! 

قاراعاندى وبلىسىنىڭ مادەنيەت، ارحيۆتەر جانە قۇجاتتار باسقارماسى مەن اتالمىش تەاتردىڭ باسشىسى س.ن.بەكبولاتوۆ، تەاتردىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى د.ا.ەسپاەۆتان ۇلت كوسەمى ءاليحاننىڭ تۇلعالىق كەلبەتىن قورلاعان مىنا سپەكتاكلدى رەپەرتۋاردان الىپ تاستاۋىن ءوتىنىپ سۇرايمىز.

الاشتانۋشى عالىمدارمەن قاتار وتىرىپ، سپەكتاكلدى باسىنان اياعىنا دەيىن  تاماشالاعان وبلىس باسشىسى ن.ق.ابدىبەكوۆتەن ۇلت تاريحىن، تۇتاس ۇلتتىڭ ابىرويى بولعان ءاليحاننىڭ بەينەسىن بۇلاي قورلاپ، ماسقارالاۋعا جول بەرگەن، كورەرمەنىن ەلىكتىرىپ، قىزىقتىرا المايتىن بۇنداي سپەكتاكلدىڭ كيەلى ساحناعا كىمدەردىڭ شىعارعانىن انىقتاۋىن سۇرايمىز!

ەلدوس توقتارباي، ادەبيەتتانۋشى

Abai.kz