قۇرمەتتى وقىرمان قاۋىم!

بيىل، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە 30 جىل تولاتىنى سىزدەرگە بەلگىلى. بۇل رومان سول جەلتوقسانشىلارعا ارنالعان شىعارما ەدى. كەزىندە، 2012 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ №1 سانىندا جاريالانعان ەدى. جازۋشى، بۇگىن روماندى abai.kz سايتى وقىرماندارىنا ۇسىنىپ وتىر.

اbai.kz اقپاراتتىق پورتالى

(تامۇققا تۇسكەن ساۋلە)

رومان-مودەرن

 

ەسلي ۆينوۆەن نارود، زناچيت ۆينوۆەن يا.

كنيگا بىتيا

ۆسە، چتو ۆىشلو يز-پود موەگو پەرا، ستالو بىت، ليش فراگمەنتى ودنوي ي توي جە نەسكونچاەموي يسپوۆەدي...

گەتە

 

كوك شىمىلدىق اسپان مەن اق كەبىن جەردىڭ اراسى كىرەۋكە مۇنار. كۇنگە شاعىلعان قىلاۋ قىلپىپ تۇر. قارعا قاتىپ قالار كۇن شاقىلداپ تۇرعالى ءۇشىنشى تاۋلىك. التايدىڭ ات قولتىعىن سوگەر ەرەن ەرتىس بويى قاھارلى. دۇنيەنى ەركىن قىدىرعان كۇن نۇرى تاكاپپار سۇلۋدىڭ قازديعان كىرپىكتەرىندەي قار بەتىنە قادالۋلى. ونىڭ دا بىراق قاڭتارداعى قۋاتى ءالسىز. ءتۇز ءتوسىن قۇر قىدىرۋلى.

وسى ۇلى تۇزدە بايبۋرا ۇيىردەن ءبولىنىپ قالعان قۇلانداي جالعىز ەدى. سول كۇنى سۇراپىل سىن ءساتى سوعاتىنىن ول سەزگەن جوق. القاراكوك اسپان تۇنەگىن قيا ساۋلاعان بوز ساۋلە كوكتەن تۇسەر عايساداي عايىپتان ورالاتىنىن بىلگەن ەمەس. جەر جىگىن جارىپ شىعار مادىدەي سوستيىپ، جىلان جۇتقان جانداي ءۇن-ءتۇنسىز قالشيىپ تۇراتىنىن تاعى ويلاماعان.

كوزىنە قان تولىپ، كوكىرەگىنە كەك تۇنىپ، كوڭىلىندە شەر شايقالعان پەندە عوي... قايدان ءبىلسىن، نەنى سەزسىن؟! قايتا وتكەن كۇندەر ەلەسىن ەسىنە العىسى كەلمەي، يەن دالادا ەرىكسىز اڭشىلىق قۇرىپ جۇرگەن. تاۋ مەن دالا قاناتتاسىپ جاتقان كەڭ دۇنيەنىڭ قوڭىراۋلاتقان قوڭىر ۇنىنە دە قۇلاق اسپاي، ەلسىزدە ىشقۇسا كۇيمەن ەلەۋسىز تىرلىك كەشكەن. سۇراپىل سىن ساعاتى سوققانىن سول كۇنى سەزبەگەن.

سول كۇنى دە قار باسقان بايتاق دالا، قار جامىلعان تاكاپپار تاۋلار دەل-سال ەدى. دۇنيە جىم-جىرت تۇعىن. وسى ۇلى جىڭگىر كەڭىستىكتى وقىس ءدۇر ەتكەن داۋىس سەلك ەتكىزگەن. ىلە دارىلعا ۇلاسقان ءدۇرىل تىلسىم الەمدى دىرىلدەتىپ الا جونەلدى. سول-اق ەكەن الاپات ايازدان دەمىن ىشىنە تارتىپ تۇرعان جالتاڭ جون، جاپان دۇنيە سيقىرلى ۇنمەن حرۋستالداي سىڭعىرلاپ سالا بەردى.

قۇبا دوڭنەن قىلاڭ ۇرعان قوس ءبورى قۇلا تۇزدە قۇباقانداپ، سوڭىنان ىلەسكەن دارىل داۋىستى ەلەڭ قۇرلى كورمەستەن جورتقان. العان بەتى – توڭكەرىلگەن استاۋداي اقجالدىڭ جازىعى. ال قالعۇتى وزەنىنىڭ بويىنداعى ويدىم-ويدىم شيكى شيدەن كوكشۋلان بورىلەردى ءبۇيى تيگەندەي ءتۇرىپ شىققان جالقى موتوشانا بولسا، جەر اپشىسىن قۋىرا شوقالاقتاي زىرقىراپ كەلەدى. كوك پەن جەردىڭ اراسىن ازىناعان اششى داۋىسقا تۇندىرعان كولىك سوڭىنان ۇلپا قاردى بورانداتا تۇسكەن. جەر باۋىرلاي جورتقان جوندى كوكجال سوڭىنان سىپىرا تيگەن. وعان كۇيلى ءبورى دە بىلق ەتەر ەمەس، جەر جادىسىن تاڭداماستان تىرناق باتىرادى.

قۋ تاندىر توسىنە التى اي قىس قار توقتاتپاس تەسىكۇيا جەلى كەمىرىپ تاستاعان تاقىر جون تاقىم جازدىرا تۇسەدى. تەك وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن تۇسكەن قالىڭ قار عانا كۇپسىپ، مايلى مۇيىزگەك تابانداردى قىزدىرعانى بولماسا، قاتتى اياز كۇپسەك قاردى باۋىرىنا جۇقتىرماي، جان ساۋعا قۋعىندا كومەكتەسىپ-اق كەلەدى. كوپسىپ تۇسكەن قالىڭ ۇلپا جەر بەدەرىن ءجىتى اڭعارعان قۋعىنشىعا دا قولايلى. قاشقىندارعا دا ىڭعايلى. ەكى جاعى دا ەسەپپەن جەلەدى. ءسىڭىرلى ءبورى سيراق بۇلاي باسسا، رازىڭكە تابان ۇيىرىلە جونەيدى. ويدان قىرعا يەك ارتىسىمەن-اق ءبورى قۋعىن باستالعان.

بايبۋرا ءبورى قۋعىنمەن بۇعان دەيىن دە قاسقىرلاردىڭ بەسەۋىن العان. ءبارىنىڭ دە مارقاكولمەن ۇلاسار ۇلى سىلەم – بوكەنباي تاۋى مەن سارىتاۋدىڭ سالپى ەتەك سالماسى – قاراسەڭگىر تاۋى اراسىنداعى تاقىر جونداردا بەل ومىرتقاسىن ۇزگەن. جاپوننىڭ ويىنان، ورىستىڭ قولىنان شىققان ايگىلى موتوشانا اڭشىنىڭ ايىزىن قاندىرعان. ون جەتى جاسار جاس جىگىت جەلىگىپ العان.

بۇگىن بىراق جىن بۋىپ، جەلىك قۋىپ شىققان جوق...

ناعاشىسىنىڭ جار دەگەندە جالعىز اتىن جەم قىلعان سوڭ، ونسىز دا قانىنا قارايىپ جۇرگەن جان جالپاق تابان جامپوزىنا جامباس ارتقان. وسىدان ەكى كۇن بۇرىن جارعا جىعىپ كەتسە دە، وكپە-باۋىر سەكىلدى جىلى جۇمساعىن عانا تالعاجۋ ەتكەن قوس ءبورى قايتىپ جولاماي قويدى عوي. ادامنان ايلاسىن اسىرار سۇم كورىنگەن... بايبۋرا دا قاسارىسىپ، ءىڭىر مەن تاڭ قاراڭعىسىندا قوس اۋىزدى وتىز ەكىنشى مىلتىقپەن ات سابىلتىپ كەلگەن. اشتىققا ءداتى بەرىك ءتۇز تاعىلارى دا مىلتىق پەن وق-ءدارىنىڭ ءيىسىن سەزدى مە، جەمتىك باسىنا جولاماي قويدى. الىستان وراعىتىپ ءىز تاستاپتى. اڭشى تايىنشاداي ارلان مەن قۇلجاداي قانشىقتىڭ تابان ءمورىن ايىرعان... تەرىڭدى تىرىدەي سىپىرارمىن دەپ تىستەنگەن. مىلتىقسىز اتتانۋعا بەل بۋعان. بەلىندەگى سەلەبەنى تەرى قىننان سۋىرىپ، ماڭدايىنا باسىپ تۇرىپ «قارۋ قانداسىن» دەپ سەرتتەسكەن.

دۇنيە جىلانباۋىر جالپاق تابانمەن دوڭگەلەنە اۋدى. بايبۋرا بىراق كوزى وتتاي جانىپ، اق ۇلپا بەتىندە جوسىعان تاعىلاردىڭ تاڭىن ايىرىپ كەلەدى. باياعى ءبىر زاماندا اقجالدىڭ جازىعىنا تارى مەن بيداي ەگىپ، تاقتايداي تەگىستەپ تاستاعان ۇلانعايىر ءوڭىر الاشاپقىن قۋعىندى كۇتىپ، باۋىرلارىن جازسىن دەگەندەي بۇقپا-بۇيراتسىز سوزىلىپ جاتىر.

اقجالدىڭ جازىعىنا ىلىنىسىمەن-اق بورىلەر مەن جەلقايىق موتوشانا اراقاشىقتىعى قىسقارا ءتۇستى. ايلالى اڭ مەن ادىسقوي اڭشى ارباسار مەزگىل تاقاپ ەدى. ءتىسى مەن تىرناعىنا سەنگەن تابيعات سەرىلەرى كىسى ۇعلى جاساعان تەمىر تاجالدىڭ زىر قاققان جۇرىسىنە قۇلان جورتار جازىقتا شىداپ-اق باقتى. وعان بىراق بايبۋرا دا بوي الدىرماي، جاستىق جىگەر مەن قۇمار جەلىك جەلپىنتىپ، جىلدامدىقتى ۇدەتە تۇسكەن. موتوشانا دا قارلى جازىقتا قارعىماي قۇيىنداتىپ، سوڭىنان بوز بوران كوتەردى.

قۋعىن كۇشەيگەن. الاوكپە شابىس ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتقا سوزىلسا، دا، بورىلەر بۋسانا ءتۇسىپ، قۋلىق قانشىق پەن قۋباس ارلان ارىنىن اعىتقان. اڭشى دا ايانباۋعا بەكىندى. قانسوناردا قاسقىر الىپ داندەگەن بايبۋرا بۇل جولى دا قانجىعاسىن قاندايمىن دەپ ۇمتىلدى. ىشىنە تۇيگەن قاندى كەگى دە قوزىپ كەلەدى. ال قوس ءبورى دە اۋىزدارىن قانداپ، ىشەكتەرىن مايلاپ ۇلگەرىپتى.

ءبورى قۋعىن قار بوراتا بۇرقاعان سايىن قوس تاعى دا تۇمسىق سوزا قاتارلاسىپ، وقتا-تەكتە لوق ەتكىزە قۇسىپ تاستاپ، شابىستارىنا شابىس قوستى. ۇنەمى بوكەن بۇلكەك، ءبورى شابىسپەن جۇرگەن ءتۇزدىڭ اڭى كۇي تالعامايتىن، جەر تاڭدامايتىن جۇيرىكتىگىنە باسقان. شابىلا جورتىپ كەلە جاتىپ اق قاردى قاۋىپ قالىپ، اسقازاندارىن شايا تازالاپ تا الادى. كەشىكپەي زار كۇيىنە كەلىپ، ۇدەي جورتقان جورتۋىلعا باس قويدى. كۇنى-ءتۇنى تالماي جورتاتىن بورىلەر اڭ اتاۋلىنىڭ ىشىندە ەڭ ءبىر سىرتتانى عوي، مۇنداي ۇلى جۇرىسكە جىلقى جانۋار عانا توتەپ بەرەتىنى بەلگىلى.

ال بايبۋرانىڭ استىندا كوك تەمىر عوي، سىر بەرگىسى جوق. اپپاق جازىق جۇزىندە سىناپتاي سىرعىپ اعادى. بورىلەردىڭ تۇپكى تۇيسىگىن اڭشى دا اڭداعان. ولار اقجالدىڭ جايىلما جازىعىن كەسىپ ءوتىپ، وزدەرى ءوربىپ-وسكەن قىزىل كەرىشكە ىلىگىپ، ار جاعىندا زايسان كولىنىڭ قوپا قامىسى ىشىنە سۇڭگىپ كەتپەك. وسىنى تەز باعامداعان بايبۋرا قوس كوكشۋلاندى باستىرمالاتا ءتۇستى. موتور داۋىسى ىشقىنا كۇشەيىپ، كوكشۋلان جالدى ارلانعا جەتىپ-اق قالدى.

سول-اق ەكەن سولعا قاراي جالت بەرگەن اككى ارلان قيىستاي جونەلدى. بەت-اۋزىنا دەيىن قوي تەرىلى ءجۇندى بەتپەردە كيىپ، كوزىنە جەل وتپەس جابىق كوزىلدىرىك تاعىپ العان اڭشى جىگىت قىزۋ قۋعىنمەن بايقاماپتى، ۇلان جازىقتىڭ قاق تورىنە ورىن تەپكەن ەسكى ديىرمەن تۇسىنان ءبىر-اق شىعىپتى. تەمىر-تەرسەگىن توت باسىپ، قاۋقيعان تاس قابىرعالارى قالعان اتام زامانعى قىرماندىق توبەسىنەن جالپىلداپ جالقى قارعا كوتەرىلدى.

ارلان ايلاسىن اسىردى. بايبۋرانى بۇرا تارتىپ كەلىپ، اربيعان ديىرمەن ىشىنە قويىپ كەتتى. ءوزىنىڭ بارماعىن شايناپ قالعان موتورلى اڭشى بىراق بۇرىلمادى. ول جالقاۋلانا كوتەرىلىپ، جىلدامداتا قانات قاققان قارا قارعانىڭ سوڭىنان ىلەسكەندەي، قارقىلداي ۇشىپ بارا جاتقان باتىسقا قاراي بەت بۇردى. كارى قارعانىڭ قاناتىنىڭ استىندا موتومەن ارىنداي ارىلداپ، ەكپىندەي ۇمتىلعان اڭشى ارلاننىڭ ايلاسىنا الدىرماي، اقشۋلان قانشىقتىڭ ارتىنان اشۋلى ءتۇستى. ول دا ۇزاپ كەتىپتى.

گازدى باسا ءتۇسىپ، قانجىرداي قاتقان قانشىق بەلىن تەزىرەك ۇزگىسى كەلدى. بۇعان ءبىر، بۇلكەك قاققان قانشىققا ءبىر قاراعىشتاپ ۇشىپ كەلە جاتقان كوكتەگى جالعىز قارعانى دا ەستەن شىعارعان. ارالىق ات ارقان قالعاندا كەنەت باياعى كوكشۋلان ارلان بۇيىردەن كەلىپ كيلىكتى. ول جانۇشىرا اڭشى الدىن وراي جوسىلتتى دەرسىڭ. ارلاننىڭ اڭ دا بولسا ارلى ارەكەتىنە اڭشى بىراق بوي الدىرا قويمادى. قانشىققا قاراي قاسارا دوڭگەلەدى.

ءوزىنىڭ وندىرشەكتەگەن ارەكەتىنەن ەشتەڭە ونبەسىن سەزگەن ارلان اقتىق ايقاسقا بەكىنگەنىن بايبۋرا دا سەزدى. ول ەندى شۇعىل قيمىلداماسا، ءوزى جەم بولاتىنىن ايقىن ءبىر تۇيسىكپەن ءتۇيسىندى. امالسىز ارلانعا توپەلەي ءتونىپ كەپ، موتوشانانىڭ قاناتىمەن جالت بۇرىلىپ، ءبورىنىڭ بەل تۇسىنان اڭداۋسىزدا جاپىرا قاقتى. اۋىر كولىك تە سىلكىنىپ قاپ، ءبىر جاعىنا قاراي قيالاي قىرىنداپ بارىپ، بايبۋرانىڭ اياق تىرەگەن تۇزەۋىمەن قالپىنا كەلدى. اككى اڭشىنىڭ ماشىقتى قيمىلى ءمۇلت كەتپەدى. اۋسار ارلان سوزىلا كەرىلگەن كۇيى قامشى تيگەن جىلانداي كيرەلەڭ ەتە ءتۇسىپ، ايدالادا اۋناپ قالا بەردى.

ال بايبۋرا العان بەتىنەن قايتپاي، اڭداۋسىزدا بەلى ۇزىلگەن جولاياق جەمباسارىنا قايىرىلمادى. قايىرىلعان – قارا قارعا. ول وماقاسا جەر قۇشقان ارلان ءبورىنىڭ ۇستىنەن ءبىر اينالىپ، وڭاشالاۋ قوندى... ۇلى شابىستا ۇزىنا سوزىلعان ۇلان بەلى اۋىر سالماق پەن وراسان جىلدامدىقتان وقىس وپىرىلىپ، قاپيادا جۇلىنى ءۇزىلىپ كەتكەن كوكجال سيراعىن سەرپۋگە دە شاماسى كەلمەدى. كارى قارعا عانا ءولى بورىگە سەكەڭ-سەكەڭ سەكىرە جاقىندادى.

بايبۋرا جىلدامدىقتى تاعى كۇشەيتتى. استىنداعى اساۋداي ىشقىنعان كولىگى تاعى ىتىرىلا جونەلدى. الگى ءبىر ازىردە اۋدارىلا جازداپ، جىلدامدىعىن جوعالتىپ، قيىس كەتىپ قالعان اڭشى اقشۋلان قانشىققا قاراي ءبىر بۇيىردەن توتەلەي تارتتى. ەندى بوز قانشىق ەكەۋى دە سوڭدارىنان قار بۇرقاعىن كوتەردى.

تەرى شالبار، تەرى تون، كيىز بايپاقتى ساپتاما ەتىك، تۇلكى تىماق، تەرى قولعاپ پەن ءجۇزىن ىزعار قارىماستاي ەتىپ القىمىنان اينالدىرا شالىپ، تاناۋ تەسىگى مەن كوزىلدىرىك قاپتاۋلى جاپسىرماسى بار تەرى بەتپەردە كيگەن بايبۋرا ءتانى قىزىنىپ، جانى دىزىعىپ كەلە جاتقان-دى.

اقشۋلان قانشىق جالتاڭدا جالت-جالت بەرىپ، وتتى جانارلارى ۇشپا قارمەن شاعىلىسا جارق-جۇرق ەتىپ، كوپكە دەيىن قۇرىق سالىم جولاتپاي قويدى. ارلانعا قاراعاندا ادىسقوي، جىلدام اڭ جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي سۇيرىك تە سۇلۋ. ولىمگە كوز قيارلىقتاي ەمەس. وعان بىراق قانىن ىشىنە تارتىپ العان اڭشى ءساپ سالار ەمەس، قالاي دا قۇمارىنان شىقپاق. قان تىلەگەن توياتسىز سەزىم سۋىنباي، ءسات سالىپ كۇشەيە تۇسكەن.

اقشۋلان دا القىنىپ، موتوقۋعىندى ازاپتى سۇرگىننەن بارلىققان-دى، بىراق بولدىرماعان. مىناداي سۇمدىق شابىسپەن كوپ كەشىكپەي سيراقتارى سالدىراپ قالارىن سەزسە كەرەك. قۇتىلا الماسىن دا اڭعا ءتان تاڭعاجايىپ تۇيسىكپەن ءبىلدى. قىزىل كەرىشكە دەيىن قارعا ادىم جەر قالسا دا، الدىن الباستىداي وراپ، قيىستاتا قايىرىپ الا بەرگەن ادامعا قىلار ايلاسى تاۋسىلعان. وزەگىن وت قارىعان قانشىق ەندى اڭشىنى الداي ءجۇرىپ، كۇتپەگەن تۇستان قارماۋدى كوزدەدى.

جالىن اتقان كوزدەرى جارق-جۇرق ەتىپ، ورتقي سەكىرىپ، بيلەي ويناق قاعىپ، وڭعا ءبىر، سولعا ءبىر سۇراپىل بۇرىلىس جاساي باستادى. بايبۋرا دا كولىگىنىڭ تەجەگىشىن باسىپ قاپ، شىرەنە بۇرىلىپ، وزگەشە ونەرلى، قۋاتتى قانشىقتى قاعىپ جىبەرۋگە بار بىلەرىن سالدى. قانشىق تا الدىرا قويمادى. قۇلا تۇزدە قاقپاقىل ويناۋعا كوشتى. اڭعال اڭشىعا قۇمبىل قانشىق كولىگىمەن شىركوبەلەك اينالدىرا شەڭبەر دە، توقىشەكتەي سەگىزدىك تە جاساتتى.

ات ارقان جەردى اينالا الاشاپقىن ەتىپ جۇرگەندە كەنەت بوز ءبورى مەن اڭعال اڭشى اياق استى اپىر-توپىر بولدى دا قالدى. باستارىن ولىمگە تىككەن ەكى بىردەي جاۋجۇرەك ءتىرىجان يەسى اقزۋ قاردىڭ بەتىندە بەتتەسكەن كۇيى بەلدەستى. ايلاسىن اسىرعان اقشۋلان قانشىق بايبۋرانى كولىگى ۇستىنەن كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن اۋدارىپ تۇسىرگەن. دۇرىلدەگەن موتوشانا ءوز جايىنا قاڭعىپ قالدى.

ارانداي اشىپ كەپ قالعان ءبورىنىڭ اۋزىنان قاپەلىمدە قورعانا سىلتەنگەن بايبۋرانىڭ قولعاپتى سول قولى كومەيلەتە كىرىپ كەتتى. اقشۋلان قانشىق تا بايبۋرانىڭ بيالايلى جۇدىرىعىنا قاقالىپ قالدى. اران اۋىزىن جۇمىلعان جۇدىرىق كەپتەلە كەرگەن. ءبورىنىڭ اقسيعان ورساق ازۋى مەن قان تولىپ كەتكەن كوزىنە قادالعان اڭشى دا ءوزىنىڭ ءال بەرمەس كۇشىن سەزىندى. بەلىنە بوس ءىلىپ جۇرەتىن كاپرون ارقاندى وڭ قولىمەن سۋىرىپ قاپ، جالما-جان ءبورىنىڭ موينىنان وراي تارتتى. جانتالاسا يىقتاسىپ جاتقان قوس جىرتقىش اياسپاۋعا بەكىسسە كەرەك، ءبىرى جۇدىرىققا كەپتەلگەن كومەيى قورىلداسا، ەندى ءبىرى ىرسىلداي جىڭىشكە ارقانمەن بۋىندىرا قىلقىندىردى.

موينىنان ارقانمەن ەكى وراي تارتىپ العان بايبۋرا سول قول جۇدىرىعىن اق كوبىك ارانعا نىعارلاعان كۇيى ەڭسەرىپ بارا جاتتى. ايلاكەر ءتۇز تاعىسى ىسپور اڭشىنىڭ ۇرىمتال امالىنا قاپىلىستا ۇرىنىپ قالىپ ەدى. بايبۋرا دا ءبورىنىڭ بايقاۋسىزدا تۇتىلىپ قالعانىن تەز سەزىپ، ءابجىل قيمىلداعان. ەس جيعىزباعان بەتتە ەڭسەرە ءتۇسىپ، ءبورىنىڭ كەۋدەسىنەن يتەرە سەرمەگەن الدىڭعى ەكى سيراعىن دا ارقان ۇشىمەن وراي تارتىپ ۇلگەردى. سول بويدا ءبورىنىڭ كەۋدەسىنە ءمىنىپ الدى. ءبورى كەۋدەسىنە بوكسەسى ءتيۋى مۇڭ ەكەن، بايبۋرانىڭ ارۋاعى كوتەرىلىپ كەتتى. قانشىق قانشىردىڭ كومەيىنە تەرى قولعاپتى جۇدىرىعىن كومەيلەي تىرەپ، تىرپ ەتكىزبەي قويدى. جالعىز قولمەن قايىرىلا قيمىلداپ، ارتقى سيراعىن دا ارقان ۇشىمەن قازىقباۋ شالا تارتىپ تاستادى. جۋان موينىنان وراي قىلقىندىرعان ارقان ۇشىن بوساتىپ الىپ، قاسقىردىڭ قارا تۇمسىعى ۇستىنەن قالماقشا قامساۋلاي تارتىپ، نوقتالاپ الۋدى ويلادى.

شەشىلىپ قالعان وڭ قول بيالايىن الىپ، اق كوبىك اققان ءبورىنىڭ ىرسيعان ەزۋى تۇبىنەن جۇمارلاي تىعا باستادى. تەرى بيالايدى ىسپەلەپ ەنگىزگەن سايىن جاقتى كەرگەن جۇدىرىعىن دا جايلاپ شىعارا باستادى. قانشىق جاعى قارىسىپ قالعان با، جۇدىرىق جىلجىسا دا جيىلا قويمادى. پاتشاعار، ايلا ساقتاپ جاتىر ما دەپ قاۋىپتەنگەن اڭشى بيالاي مەن تەرى تونىنىڭ شالعايىن اران اۋزىنا جۇمارلاي تىقتى.

ءبورىنىڭ جاعى شىنىمەن-اق قارىسىپ قالىپتى. ەكى كوزى شوقتاي جايناپ، ەكى ەزۋىنەن سىلەكەيى شۇبىرىپ، اۋزىن كەرگەن كۇيى جاتا بەردى. سول قولىن دا بوساتىپ العان بايبۋرا ءبورى باسىن كاپروننان ورىلگەن جىڭىشكە ارقانمەن قالماقشا نوقتالاپ، ال قارىسقان جاعىن جازدىرماستان اۋزىن تەرى بيالاي مەن تونىنىڭ ەتەگىنە تولتىرعان كۇيى ارقانمەن اۋىزدىقتاي كەرىپ تاستادى.

شالعايى ءبورى اۋزىندا تىعىندالىپ جاتقان تونىن شەشىپ، ورنىنان كوتەرىلە بويىن جازدى. اينالاسىنا جابايى اڭداي ۇرلانا كوز جۇگىرتتى. اپىر-توپىرى شىققان جەردى كوردى. توڭ جەر بەتى اشىلىپ، ۇلپا قار الاباجاق تارتىپتى. موتوشانا تۇر قاڭقيىپ. قاسقىر جاتىر قىڭق ەتپەستەن. قارا قارعا وتىر الىستا بوزارىپ جاتقان ارلاننىڭ ۇستىندە قارق-قارق شاقىرىپ.

ايدالادا اڭ قۋام دەپ ءجۇرىپ اجال قۇشا جازداعانىن اڭدادى. بايبۋرانىڭ جىنى قوزدى. كەشە عانا الماتى الاڭىندا كوك مۇز جاستانىپ جاتىپ كوز جۇمباعانىنا وكىندى... قاسقىرداي قامالاپ الىپ، كۇرەكپەن توپەلەپ، كەلتەكپەن سويىلداپ، شالاجانسار كۇيدە سىلىكپەسىن شىعارىپ ەدى. سول ساتتە مەرت بولعانى ابزال ەدى. ەندى مىناۋىسى نە ءومىر؟! ايدالادا باس ساۋعالاپ، ءبورى قۋالاپ جۇرگەنى... ىزالى نامىس بيلەپ، كەك قوزىپ، قانجارداي ءناپسى ساناسىن شاباقتاپ ءوتتى.

ساپتاما قونىشىنان بىلەكتەي سەلەبەنى سۋىرىپ الدى. قىنىنان العان بويدا ءبورىنىڭ ارتقى سيراعى بايلاۋىن كەسىپ جىبەردى دە، تىرىدەي سويا باستادى. العاش وتكىر بولات ءجۇزى تيگەندە سىلكىنىپ قالعان قاسقىر بارىنە دە شىدايتىن شىڭداۋىل اڭ ەكەنىن سەزدىرىپ، قايتىپ بۇلقىنا بەرمەدى. اڭشى ەت پەن تەرىنىڭ اراسىن جۇدىرىقتاي ىرەپ جاتقاندا دا، كوزدەرى جالىن شاشىپ، ءبىر تامشى جاس تا ۇزىلمەدى. قارا تەرگە مالشىنعان قاپ-قارا تاناۋىنان بۋ بۇرقىراپ، اق قاردىڭ بەتىنە سۋىق تەر عانا تامشىلادى. ول دا قارعا سىڭبەي قاتىپ جاتتى.

اشۋعا بوي الدىرعان بايبۋرانىڭ ىزالى جۇرەگى مەن دولى قولى دەگەنىنە جەتتى. ول قانشىق قاسقىردىڭ تەرىسىن از عانا ۋاقتا سىپىرىپ الدى. باس تەرىسى مەن تاقىر تىرسەكتى سيراعىن، قىزىل شاقا بۇتىنا قىسقان قۇيرىعىن عانا وزىندە قالدىردى. بۋلىققان كۇيى نوقتالاعان كاپرون ارقاندى كەسىپ، اياقتارىن دا بوساتىپ جىبەردى.

قىزىل شاقا ءتانىنىڭ بەتى جىبىر-جىبىر ەتە تارتىپ، ال ءوزى بىلق ەتپەستەن جاتقان ءبورى كەنەت سيراقتارىن سەرپىپ-سەرپىپ قالدى. ول وقىس ورنىنان تۇردى. سەڭ سوققانداي سەندەلىپ كەتتى. قاتتى ايازدا توڭازىعان قىزىل شاقا تانىنەن كوتەرىلگەن اپپاق بۋ وزىمەن بىرگە بۋسانا ەردى. ءبورى شالما لاقتىرىم جەرگە دەيىن بۋى بۇرقىراپ، سەندەلىپ باردى دا، سىلق قۇلاپ ءتۇستى.

تاپ وسى ءساتتى كۇتكەندەي-اق، كوكجال كوزىن شۇقىعان جەتىم قارعا ۇستىنەن بۋ كوتەرىلگەن قانشىرعا قاراي ۇشتى. ول ۇشىپ كەلگەن بويدا قىزىل ەتكە قوندى، بىراق ءبىر-ەكى شوقىعاننان ارتپاي، ۇركە ۇشىپ، وڭاشالاۋ بارىپ قوندى.

قانشىق قاسقىر مەن كارى قارعانىڭ ءىس-قيمىلىنا ءۇنسىز قادالىپ، قولىنداعى سەلەبەسىن سىعىمداپ تۇرعان بايبۋرا تاڭىرقاۋلى دا ەدى... جەتىم قارعا ءبورى باسىنا ساڭعىعان، دۇنيەنى ىزعار قارىعان، ال اڭشى بولسا كەكتى ىزادان قاعىنعان كۇندە اينالا شاڭىت تارتقان. شاڭىت دۇنيەنى ءدىر ەتكىزگەندەي بولىپ، كەنەت قانشىق ءبورىنىڭ ۇستىنەن كوتەرىلگەن بۋدان ءبولىنىپ، بايبۋراعا قاراي اق قاردىڭ بەتىن ساۋلەلى نۇرمەن شومىلدىرىپ، بەيمالىم بوز ساعىم اقتى.

ءتۇز تاعىسىنداي تەگەۋىرىندى، ارىستان جۇرەكتى بايبۋرانىڭ قولقا-جۇرەگى الماس قۇيىپ جىبەرگەندەي سۋىپ سالا بەردى. قاراقشىداي قالشيىپ قاتتى دا قالدى. قيمىلداۋعا دارمەن جوق. تەك وتكىر كوزدەرى عانا ساۋلەلى ساعىم سوڭىنان ىلەسكەن.

ال ساعىم ساۋلە بولسا، بۇعان قۇرىق بويى جاقىن كەلىپ، شەڭبەرلەي اينالدى. ءبورى باستى ساعىم ساۋلە بارىس قۇيرىقتانىپ ۇزارا بەردى. ول ءبورى ساۋلەلەنە ساعىمدانىپ، ۇزارا ءوسىپ، مۇنى شەڭبەرلەپ الدى. ءبورى سۇلبالى دوڭگەلەنگەن الىپ ساعىم ساۋلە بەل ورتاسىنان ۇزارا ءوسىپ كەتىپتى. شەڭبەرلەي سوزىلعان بوز سۇلبا قۇيرىق تىستەسىپ، مۇنى قىتاي قورعانىنداي قورشاپ تاستاپتى.

بايبۋرا بۇل سۇمدىققا ء«بىر پالەگە ۇرىندىم با» دەپ ءارى شوشىنا، ءارى تاڭقالا قاراپ قالعان. ءۇنى دە وشكەن. مۇنداي سيقىرلى سۇلبا ساعىمدانا ساۋلەلەنىپ تۇرعاندا شاپقان اتشا دۇرسىلدەگەن جۇرەگىنىڭ سوعىسىن عانا ەستىدى. يەن ءتۇز دە قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىپ-تىنىش. دۇنيە دەل-سال.

ساعىمدانعان ءبورى سۇلبالى ساۋلەگە تەلمىرىپ قانشا تۇرعانىن ءوزى دە بىلمەيدى. قولىنداعى سەلەبە پىشاقتى ۇمىتقان. تەك قارا قارعا قارق ەتىپ ۇشىپ، قىزىل شاقا تارتقان قانشىق جەمتىگىنە – قايتا بارىپ قونعاندا عانا سەلك ەتىپ ەس جيعانداي بولدى.

سوندا عانا ءوزىنىڭ شەڭبەرلەي قورشاعان ساعىمدى ساۋلە تۇتقىنىندا قالىپ، سيقىرلى ءبورى سۇلبا ارباپ العانىن ءبىلدى. قارا قارعا تاعى قارق ەتىپ، شىلبىر ءۇزىم جاتقان ءبورىنىڭ كوزىن شوقي باستاعاندا عانا ساعىم سۇلبا وقىس تولقىپ كەتتى دە، دەرەۋ جيىرىلا جينالدى. ءاپ-ساتتە قۇلاشتاي ءبورى سۇلبا ساعىمعا اينالىپ، جانسىز جاتقان جالاڭاش ءتانى ۇستىنە قالىقتاي ءجۇزىپ بارعانى... ونى بىراق كارى قارعا ەلەڭ قۇرلى كورمەدى: كۇندىز دە، تۇندە دە شىراداي جانىپ، جەر-جاھاندى شولاتىن ءبورىنىڭ وتكىر جانارلارىن قىلعىتا جۇتىپ، كوز ۇياسىنىڭ قانىن سورىپ وتىر ەدى.

ءتونىپ بارعان جۇمباق جاراتىلىستى ساعىم ساۋلە ءولى ءتانىنىڭ توبەسىنەن تەسىلە قاراپ، بىرەر مارتە اينالا ءجۇزىپ، كەنەت اقجالدىڭ قۇبا جازىعىن كەۋلەي ۇشا جونەلدى. العان بەتى التاي بيىكتەرىنە قاراي ۇزاي بەرىپ، شاربىداي جۇقا، مۇنارداي اقكىرەۋكە دۇنيەگە ءسىڭىپ كەتتى. كىرەۋكەلەنگەن كەڭ دۇنيە تۇك بولماعانداي تىم-تىرىس.

بايبۋرا تۇككە تۇسىنبەي ءالى تۇر. قارا قارعا عانا توياتتاي الماي اۋىرە. جاپان تۇزدە جالعىز قاپتى. كارى قارعا عانا قارقىلداپ قويادى. سۋىق سورعان سۇم ولكەدە ادامعا قارعا دا ەس ەكەن... الابۇرتقان كوڭىلى باسىلمادى. سارىتاۋ جاققا قارادى. كۇللى كۇرشىم ءوڭىرى مەن زايسان كولىنە مەنمۇندالاپ، قىسى-جازى قار-مۇز توبەسىن جاۋىپ، جۇمىرتقاداي بوپ جاتاتىن ۇلى تاۋ كوزگە شالىنبادى. بايبۋرانىڭ ءىشى قىلپ ەتە ءتۇستى. دەرەۋ تۇستىكتەگى بوكەنبايعا قادالدى. تاڭەرتەڭ عانا اق جامىلىپ تۇرعان تاۋ جونى الاشابىر تارتا قالىپتى. ارقار جوندانعان تاۋ توسىنە جەل ءىلىنىپتى. كەشىكپەي اقجال جازىعىنا القىنا جەتەدى.

جەر مەن كوكتىڭ اراسىندا كوبىك قاردان عاراسات مايدانىن اشاتىن تەسىكۇيا جەلىنىڭ دۇلەي داۋىل بوپ كەلە جاتقانىن بىلە قويعانداي، قارعا دا قارق-قارق ەتتى. جالاڭاش جاتقان جەمتىك ۇستىنەن جەتىم قارعا دا قالباڭداي كوتەرىلىپ، يەسىز ديىرمەن جاققا اسىعىس ۇشا جونەلدى.

اڭشى اپىل-قۇپىل جينالدى. كوكجالدى بىتەۋ كۇيى موتوشانانىڭ ارتىنا بوكتەرىپ، قانشىردىڭ اقشۋلان تەرىسىن بۇكتەپ-بۇكتەپ تىعا سالدى. تەمىر ىدىستاعى جانار مايدى موتوكولىگىنە تولتىرا قۇيدى.

كۇن دە كىشى بەسىننەن قۇلاپتى. ىشكى جانقالتاسىنان الىپ، ۇرتىنا كەسەك مالتا تىقتى. جەردەن قار جەنتەكتەپ اۋزىنا سالدى. ءبىر ءسات كۇن جىلىنىپ كەتكەندەي اسەر بولدى. ىلە ايازدى قۋا جەتكەن سالقىن جەل لەبى ءجۇزىن سىيپادى. بايبۋرا دالانى ءدۇر سىلكىندىرە كولىگىن دار ەتكىزگەندە، ۇلپا قاردى قوپسىتا ۇشىرعان جاياۋ بوراسىن دا جەلىپ جەتكەن ەدى.

باۋىرىندا قاراتوعاي اۋىلى باۋىرساقتاي شاشىلا ورىن تەپكەن قاراسەڭگىر تاۋى قاراۋىتا كورىنىپ تۇرسا دا، تۇزدە تۋىپ-وسكەن اڭشى كوكەيىنەن الدەقانداي كۇدىك سەيىلمەدى. اۋىل قاشىق. اقجالدىڭ تورىندەگى باعانا ارلان بوي جاسىرعان ديىرمەندى پانالاسام با دەگەن ۇرى وي كەلىپ قالدى. ول دا بىراق قاۋىپتى. بوران اپتالاپ سوقسا، اشتىق پەن سۋىق الىپ سوعار. نار تاۋەكەل. اۋىلعا قاراي جونەيدى. جول-جونەكەي تاعى كورەر.

كولىك  جاياۋ بوراسىندى مايداي ءتىلىپ، قيعاشتاي تارتتى. جاڭا دا جۇردەك كولىك جازىقتا جەلماياشا سىرعىپ كەلەدى. قار توقتاماس تاقىر جازىق جايلى. اتام زامانعى اڭىز جون اينالاسى ات پىسقىرارلىق مەزەتتە اقتۇتەك الەمگە اينالدى.

 ات قۇلاعى كورىنبەس التايدىڭ اق تۇتەگى باستالدى...

اقشاڭقان دۇنيە كوك پەن جەردىڭ اراسىن تۇتاستىرىپ، كوك تەمىردى دە قۇرساۋلاي تۇسكەن. جازىقتا بايبۋرا جازا باسپايتىنىن ءتۇسىندى. اداسا قويماس. قار توقتاماس جالتاڭ جون دوڭگەلەكتى بوگەمەس، تەك قالعۇتى وزەنىنە قۇلاعان قاباق استىنداعى قالىڭ شي تۇتقان كۇرتىك جولىن بوگەرىن ءبىلدى. كوز بايلانباي تورەبەيىت تۇسىنداعى شيلەۋىتتى ويپاڭعا جەتۋدى كوزدەدى. تەمىر كۇلىگىنە قامشى باستى. ول دا قىردان ويعا قاراي دوڭگەلەنە دۇركىرەدى دەيسىڭ. جەل عانا موتوشانانىڭ داۋىسىن جۇلىپ اكەتىپ، ەستىرتپەي كەلەدى.

بەت-اۋزىن تۇمشالاپ العان، كيىمى قالىڭ اڭشى اقتۇتەكتى ەلەڭ قۇرلى كورگەن جوق. ەشكى مۇيىزىندەي ەكى اشا ءرولدى ءتۇزۋ ۇستاپ، كوكىرەك كوزىمەن جەر جىگىن ايىرىپ، العاۋسىز سامعادى. قوس كوكجالدى ءبىر-اق كۇندە قانجىعىسىنا بايلاعان باۋىزدار جەلىك تە بار، بويدى بيلەگەن بالعىن قۋات پەن بەتى قايتپاعان بۇلا سەزىم دە بار. ءوز-وزىنە رازى-قوش البىرت سەنىم دە بار.

وسى بەتىنەن تايماسا ۇزىن اققان قالعۇتى وزەنىنىڭ جارلى جاعالاۋىنا ءبىر تىرەلەرىن بىلەتىن بايبۋرا توق كوڭىل ەدى. ال شىعىستان باتىسقا قاراي بۋىرقانا سوققان تەسىكۇيا جەلى ءجۇرىستى تەجەي ءتۇسىپ قويادى. وعان بىراق موتورلى كولىك ازىرگە توتەپ بەرىپ كەلەدى. ارلان ءبورى سۇيەگى مەن اجالدى پەندەنى كەۋدەسىنە قوندىرىپ، جۇلقىنا سىرعاناپ كەلەدى. جەلگە يىقتاي قىرىنداعان بايبۋرا دا باعىتىنان جاڭىلار ەمەس.

قاس قارايا اڭشى جىگىت كەسە كولدەنەڭ جاتقان قالعۇتى وزەنىنىڭ جارقاباعىنا تۇمسىعىن تىرەي توقتادى. قار تۇسكەلى جەل ءۇرىپ، كۇرتىك بەكىتىپ تاستاعان وزەن بويى مەن قاۋ-قاۋ وسكەن وتاۋ شي اراسى اياق الىپ جۇرگىسىز بوپ شىقتى. بايبۋرا موتوشانانى تاستاپ كەتۋگە قيماي، ءبىر جاعىنان، جانار-مايىن قيىن جاعداي تۋا قالسا – وت جاعارمىن دەپ، وتالعان كۇيىندە قارعا تىعىلسا دا ءوزى جاياۋ-جالپىلى كومەكتەسىپ، اۋىلعا قاراي جىلجىدى. ءجۇرىس ونبەدى. لەزدە قاراڭعىلىق قاناتىن جاۋىپ، تەسىكۇيا جەلى قار-مۇزدى بورانمەن ىرەي ءتۇستى.

جاياۋلاعان اڭشىنى ارلان ءبورى ءمايىتى مەن موتوشانا كەشىكپەي-اق مالتىقتىرىپ تاستادى. تاستاي قاراڭعى ءتۇن دە كوكىرەگىنە كۇدىك ۇيالاتىپ، اداسىپ كەتەم بە، ءۇسىنىپ ولەم بە دەگەن سەكەم سالىپ قويادى. سوندا دا بايبۋرا كۇندىزگى قاسارا جورتقان قوس بورىدەي قاسارىسا جىلجيدى. ءجۇزىن جەلگە بەرىپ، وزەندى بويلاي بەرسە كىندىك قانى تامعان قاراتوعاي اۋىلىنىڭ ۇستىنەن شىعارمىن دەپ كەلەدى. قارۋ-قايراتىن جۇمساعان سايىن ءال كەتىپ، ۇلى دەنەسىن تەر جاۋىپ الدى. توڭاتىن ءتۇرى جوق. تەك قايراتى كەمىپ بارادى. بۇلاي جانتالاسقانمەن ۇزاققا بارماسى دا شامالاۋلى. اۋىلعا جەتە الماسى حاققا اينالدى. ايال قۇرار جەر كەرەك. شىركىن، ءبىر ىقتاسىن بولسا، بەل جازىپ، تىزە بۇگەر!

بايبۋرا قانشا جاياۋلاپ قينالسا دا، كوك ءبورىنى تاستاعىسى جوق. تۇرالاسا دا الىپ جۇرمەك. قۇر سۇلدەرى قالعانشا امالداپ كورمەك. كۇپتى كوڭىلىنە ءتىلسىز تەمىر دەمەۋ. ايتەۋىر جالپاق تابانى قاردى ىرىپ، جىلان باۋىرى كۇرتىك سىزىپ، بۇلقىنا سىرعىپ كەلەدى. باياعى ءبىر قارا تۇندەي مەڭسىز قارعا دا جوق، بايبۋراعا قارقىلىمەن ەس بولعان. ول بەيشارا دا ديىرمەن ىشىندە بۋلىعىپ وتىرعان بولار. ءوزىن وزگە ءبىر وزەكسىز ويلارمەن الداۋسىراتقان اڭشى شارشاپ-شالدىققانىن ۇمىتقىسى كەلگەن. العا قاراي ادىم اشىپ، كەۋدەدەن قاققان جەلمەن الىسقالى ءىڭىر اۋىپ، بايبۋرا ىلبۋگە كوشتى. تەك توقتاپ قالماۋعا بەكىندى. اياق سۋىتسا، اجال اڭديتىنىن اڭدادى. ءولى ءبورى مەن موتونى تاستاپ، جالعىز تارتا بەرۋگە دە جاس جۇرەگى داۋالامادى. جاياۋلاپ جالعىز كەتسە، جاھاننامعا جۇتىلىپ كەتەتىندەي كورىندى.

ەرىكسىز جانى شىققان كوكجالمەن، جانسىز موتومەن ەرۋلەپ كەلەدى. كەيدە ءوزىمشىل پەندە، كەيدە تاكاپپار تابيعات ۇستەمدىك قۇرعان يتجىعىس دۇنيە عوي... ەكى جاعى دا ەسە جىبەرەر ەمەس. قاي-قايسىسى دا كەمەل.  

ەكى اشا رولگە سۇيەنىپ، كوز اشتىرماس دۇلەي بوران ءىشىن موتو كوزىمەن تىلگىلەپ، قارا تۇنەكتەن قايتسەم قايتپان دەپ سەرتتەسىپ كەلە جاتقان بايبۋرا الدە نەگە تىرەلىپ قالدى. بيالايىن شەشىپ، ساۋ قولىمەن سيپالاپ كورىپ ەدى، شيكى كىرپىشتەن سوعىلعان قابىرعا بولىپ سەزىلدى. قاراتوعايعا جەتكەن ەكەم، شەت جاقتاعى ۇيلەردىڭ ءبىرىنىڭ قورا-قوپساسى دەپ ويلادى. بۇل بىراق قورا-قوپسا بوپ شىقپادى، بەيىت ەكەن.

بەيىت – اتام زاماننان تۇرعان تورەبەيىت ەكەنىن بايبۋرا بىردەن ءتۇسىندى. ىقتاي-ىقتاي قيىس كەتىپتى... شي اراسىندا، اۋلاقتا جالعىز قارايىپ، دوڭگەلەنە ورىن تەپكەن ايسىز، توبەسىندە تاقياداي عانا تەسىگى بار، كۇمبەزدەنىپ سالىنعان مولانى بايبۋرا بالا كەزىنەن بىلەتىن. وقىرالاعان بۇزاۋ، سيىر جازدا ىشكە قاراي اشىلاتىن ەسىگىن ءسۇزىپ، كولەڭكە ىزدەپ ىشىنە كىرىپ كەتەتىن. سولاردى ءوزى دە تالاي ايداپ شىققان. قۇرعاق، ايدالادا قۋراپ، قۇلازىپ تۇراتىن ەسكى، جەتىم بەيىت بولاتىن.

موتوشانا جارىعىن بۇركەمەلەپ تاستاعان بوراندى تۇنەك تۇتەپ تۇر ەدى. جارىقپەن اينالىپ كەلىپ، اۋزىنداعى التايدىڭ قىزىل قاراعايدان قيىپ سالعان ەسىگىن سىقىرلاتا اشتى. كولىكتى بۇرىپ اكەپ، جارىعىن ىشكە سەبەزدەتتى. مولا ءىشى بوزامىق تارتتى. قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنداي جىپ-جىلى، تىپ-تىنىش ەكەن. جىلقىنىڭ كۇزەۋ قىلىن قوسىپ وتىرىپ يلەپ، شالا كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن ورىلگەن قالىڭ قابىرعادان ۇلىعان بوراننىڭ داۋىسى دا بۋلىعىپ، ورىنسىز بەبەۋلەپ ەستىلمەيدى.

بايبۋرا كولىگىنىڭ جارىعىمەن ونى-مۇنى زاتتارىن ىشكە ەنگىزدى. ارلان ءبورى سۇيەگىن سەرەيىپ قاتقان كۇيىندە بەيىت ىرگەسىندە قالدىردى. قالجىراپ كەلسە دە ءتور جاقتا جاتقان ەسكى تاقتايلاردى قونىشىنداعى قارۋلى پىشاعىمەن جاڭقالاپ، شىرالاپ ايىرىپ، تەمىر شاۋگىممەن موسى كوتەردى. قار سۋى تەز-اق ەرىپ، ءاپ-ساتتە سۋ قاينادى. سۋ ىشىنە سۋىعان ەتتى سالىپ، ءبىر قايناتىپ الىپ، سورپاسىمەن سوقتى-اي ءبىر! مۇزداي ماڭدايى ءجىپسىپ، ءبورىنىڭ سۋىق تاناۋىنداي مۇرىن ۇشى تەرشىپ شىعا كەلدى.

قاراڭعىدا قۇيىنداتقان قارلى تۇتەكپەن تالماي الىسىپ، موتوشانا جارىعىمەن جاياۋلاپ، جاندالباسالاپ تورەبەيىتكە تۇتقيىل جەتكەن اڭشى ىستىق سورپا ىشىسىمەن، جول بويى تەرى استىنداعى تەر-تەر ءتانى بالبىراپ، ىشكى جان سارايى دا بالداي ەرىپ بارا جاتتى. ىشكە ەنە تەرى جاپقان بەتپەردەسىن شەشىپ تاستاعاننان ءجۇزىن الاۋ قىزدىرىپ، كوزى ءىلىنىپ كەتتى. ارقاسىن كيىز ءۇيدىڭ قاناتىنداي دوڭگەلەنتە سالىنعان مولا قابىرعاسىنا تىرەگەن كۇيى قور ەتە ءتۇستى. كوزى ىلىنىسىمەن  كەرىلە ءتۇسىپ، شالقالاي جاتتى. كۇنى بويعى قۋعىندى سۇرگىن مەن ىرعىندى ءجۇرىس بوزبالا اڭشىنىڭ بۇلا قۋاتىن سارقىپ ەدى. ول دا ەندى قورىلعا كوشكەن. تاڭ بەلگىسى بىلىنۋگە توقىم كەبۋ عانا ۋاقىت قالعان. جامباسى قۇرعاق توپىراققا تيىسىمەن تال بويى بوساڭسىپ سالا بەرگەن.

اڭشى جىگىت قانشا ۋاقىت الاڭسىز ۇيىقتاعانىن بىلمەيدى، كەنەت بەتىن جەلپىگەن الدەقانداي قانات لەبىنەن ويانىپ كەتتى. ءجۇزىن جەلپىگەن دە تورعىنداي جۇمساق، ءسابي دەمىندەي مايدا لەپ. قاماسقان كىرپىشتەرىن اشا الماي، تۇيسىكپەن عانا سەزىپ جاتىر.

قارق ەتكەن قارعا داۋىسى كەنەت قۇلاق تۇبىنەن ەستىلدى. سوندا عانا بايبۋرا قوي كوزدەرىن اشىپ الدى. كەۋدەسىندە قازديىپ قارا قارعا وتىر دا، بەيىت ءىشىن بوز ساۋلە كەۋلەپ كەتىپتى. كەنەت تىكسىنىپ قالعان اڭشىدان ساق قارعا جالپ ەتىپ ۇشا جونەلدى. ول مۇنىڭ كوز الدىندا زيرات كۇمبەزىن شەڭبەرلەي كوتەرىلىپ، توبەدەگى تاقياداي تەسىكتەن شىعىپ كەتتى.

بايبۋرا ءوڭى ەكەنىن، ءتۇسى ەكەنىن تۇسىنبەدى. اڭ-تاڭ كۇيى تىكتەلىپ وتىردى. تىستا ءتۇن تۇنەگى ايقارا باسىپ، الاقانشىق بوران بەبەۋلەي تۇسسە دە، تورەبەيىت ءىشى بوزاڭ تۇسكە ۇيىپ، بار ماڭ انىق كوزگە شالىنىپ تۇرعانىنا اڭشى ايران-اسىر. وت باياعىدا ءسونىپ قالىپتى. بويى دا قارا تەردەن دەگدىپ، بۇلا قۋاتىن جيىپ الىپتى.

ارقاسىن قابىرعاعا تىرەگەن كۇيى باسىن شالقايتا كوزىن جۇمدى. جارعاق قۇلاعىنان باياعى ءبىر بوراننىڭ ۇلى سارىنى شىقپاي قويدى. ۇيقى قاشىپ كەتىپتى. شالقايعان كۇيى جانارىن اشتى. سول ءبىر ءسات تورەبەيىت كۇمبەزى توبەسىندەگى تاقياداي تەسىكتەن اپپاق نۇر ىشكە قاراي ساۋلاي قۇيىلدى. الگى ءبىر بوز نۇر بايبۋرا كىرپىك قاعىپ ۇلگەرمەستەن قارسى الدىندا اق ساۋلەگە شومىلعان ءبورى سۇلباسىنا ەندى.

بۇل ۇلىلىق قانا ورىن تەبەتىن عارىش كوگىنەن كوكتەي ءوتىپ، بوز بوران بيلىك قۇرعان بايتاق جەر توسىندە ينەنىڭ جاسۋىنداي جارىقتان ساۋلاي ءتۇسىپ، ءتاڭىرى يەسى قۇدىرەتىمەن اڭ كيەسى – انا-ءبورى سۇلباسى بوپ ورالعان عاجايىپ قۇبىلىس ەدى... ءبورى بولمىستى بوزيە ەدى.

اڭشى بوزبالانىڭ ءۇنى ۇرەيدەن ءوشىپ قالدى...

اق ساۋلەگە بوككەن بوز ءبورى قۇيرىعى سولەڭدەپ، وتى وشكەن وشاق باسىندا ولاي-بىلاي ءجۇزىپ، بۇعان كەسە كولدەنەڭدەي كەرىلە تۇردى. باۋىر تۇسىنداعى ەمشەكتەرى سالاقتاپ، ءوزى تەرىسىن تىرىدەي سىپىرعان قانشىق قاسقىر – انا-ءبورى ەكەنىن اڭداتتى... مۇنداي قيامەتتە عانا كەزدەسەر جۇمباق قۇبىلىستى ءوڭى تۇگىلى تۇسىندە دە ەلەستەتە المايتىن بايبۋرانىڭ ءتىلى بايلانىپ قالدى.

اڭشى الدىندا بوزيەسى – انا-ءبورى سۇلباسى اق ساعىمدانا الشايىپ تۇردى...

تورەبەيىت ءىشىن بوز تۇمانعا بوكتىرىپ، كوك تورىنەن بوز ساۋلەگە مالىنىپ تۇسكەن انا-ءبورى الشيعان كۇيى اڭشىنى بارلايدى. تەك شوقتاي جانعان كوزدەرى عانا سول قالپى. جالىن اتقان كوك-جاسىل جانارى بايبۋرانىڭ قوي كوزدەرىنە قانداۋىرداي قادالىپ قالعان. نۇرى تايماعان جانارى بوزبالانىڭ وڭمەنىنەن ءوتىپ، وزىنە ارباي ۇيىتىپ تاستاعان. ەسىن اۋدىرا، سەزىمىن سۋىنتا ەلتىتكەن.

بايبۋرانىڭ بويىندا دا ۇرەي باسىلىپ، ۇركىنىش سەيىلدى. تۇسىنىكسىز ءبىر تاڭدانۋ باسىم! ساناسىز كۇيدە ورنىنان كوتەرىلدى. اپپاق ساۋلەگە ورانعان انا-ءبورى دە باۋىرىنداعى اق مامالارى سالپىلداي سىرتقا بەتتەدى. بوزبالا ءوز ەركىنەن تىس كۇي بيلەپ، سوڭىنان ەردى. بويىنا بوزيەسىنە دەگەن كامىل سەنىم ۇيالاعان.

تىستا تۇلەي تاڭنىڭ بوزعىل رەڭى ەنىپتى. بوز بوران ابىنىپ-كۇبىنىپ تۇر. بەت قاراتار ەمەس. انا-ءبورى قۇيرىعى بۇلعاڭداپ، اۋىلعا قاراي بەت تۇزەدى. بوز ءشيدىڭ باسى جىعىلا مايىسىپ، بايبۋرانىڭ الدىن ورادى. وعان بىراق بوزبالا اڭشى بوي بەرگەن جوق، وتالۋلى موتوشاناسىن سۇيەمەلدەي يتەرىپ، ءبورىنىڭ ارتىنان ەرىكسىز ىلەسە بەردى.

الاي-دۇلەي اق كەبىن وراعان تامۇق دۇنيەدە انا-ءبورى اڭشىنىڭ الدىنا ءتۇستى. بوزاڭ ءبورى بۇلاڭداپ كەلەدى. بايبۋرا بورىدەن ءبولىنىپ قالماۋعا تىرىستى. ەندى اداسا قويماسىن دا اڭشىلىق تۇيسىكپەن سەزدى.

ال بۇلا دۇنيە بۋلىعىپ، بۋىرقانعان داۋىل ۇيىتقىپ تۇر...

كوك تورىنەن كوك ءتاڭىرىسىنىڭ كوكتەي تۇسكەن بوز ساۋلەسى – ءبورى بولمىس بوزيە قۇرىق سالىم جەردە بۇلاڭداپ بارادى.

 

ءبىرىنشى تاراۋ

 

ءى

تاۋلارداي مۇنارلى، سەلەۋدەي تولقىمالى دۇنيە قۇسقاناتتى جانىنا قوناقتار تۇرعى بۇيىرتپاپتى.  كوزسىز تۇماندا شارق ۇرعان شاعالاداي شىرقىراي ۇشىپتى. تۋعاننان ءتاڭىرى تۇتقىنىنا تۇتىلعان پەندە عوي، تامۇققا تۇسسە دە تالايىنان... وزبىرلىق پەن زۇلىمدىق، ىزگىلىك پەن قايىرىمدىلىق اتاۋلى قارا باسىنان قارا بۇلتتاي كوشىپ-اق كەلەدى.

 كورگە ەنگەنشە باۋىرداي كۇرەڭ دۇنيەنى كەشىپ-اق كەلەدى...

اۋە لاينەرىنىڭ بيىك تراپى تەپسەڭىندە تۇرىپ، قامشىداي وسىپ وتكەن وسىنداي ءبىر ويعا بوي الدىردى. كوك مۇنار كومكەرگەن الاتاۋ مەن كوك ءتۇتىن تۇمشالاعان الماتى تىنىسىن تارىلتا قارسى الدى. سوندا دا ىس اۋانى قوماعايلانا جۇتتى. وت بوپ جانعان ولەرمەن ون جەتىسىندە كوز جاسىن قۇمىعا جۇتىپ، القابەگىممەن قوشتاسا دا الماي كەتىپ ەدى سۇلۋ دا سىلقىم، سىرلى دا تىلسىم قالادان... ءبارى دە كوز الدىندا، ءبارى دە كوكەيىندە.

سول جىلعى مامىرلاعان ماۋسىمنىڭ مۇڭسىز جازىندا – ءيا، ءيا، مۇڭسىز جاز ەدى-اۋ، – بولاشاق   جارىم دەپ سۇيگەن، سۇيگەن جۇرەك وتىنا كۇيگەن القابەگىممەن دە كىندىك قانى تامعان اۋىلى قاراتوعايىنان قول ۇستاسىپ اتتانىپ، الماتى اۋەجايىندا بىرگە ءتۇسىپ ەدى-اۋ تراپتان... ۇشاق تراپىنان اق جەلەڭ الاتاۋ قۇزدارى اقيىق التايدىڭ شىڭدارىنداي جۇرەكتى شىمىرلاتا شاقىرىپ ەدى. وعان دا نە زامان؟! ءوتتى دە كەتتى.

بۇگىندە قيال جەتپەس كورىنگەن قىرىقتىڭ ۇستىنە شىعىپتى...

اۋەجايدان تاكسيگە وتىرعان بايبۋرا تىكە «قازاقستان» قوناق ۇيىنە تارتتى. تومەنگى قاباتتا ورىن قالماپتى. جيىرما ءتورتىنشى قابات بۇيىردى. ءۇنسىز عانا كەلىستى. «مۋراد مامەدوعلى» دەگەن ازىربايجاندىق قۇجاتىنا ءبىر، بۇعان ءبىر قاراعان سۇيكىمدى قازاق قىزى بايبۋرانىڭ ءۇنسىز كەلىسكەنىنە تاڭىرقاپ، «باسقا قوناق ۇيلەردە تومەنگى ورىندار بار، باراسىز با؟» دەپ ورىسشا سۇرادى. «جوق، راقمەت!» دەگەن جاۋاپتى ەستىسىمەن، ول دا ءتىلسىز قاعاز تولتىرۋعا كىرىستى.

قول جۇگىن توسەك قاسىنا قويا سالىپ، بالكونعا شىقتى. الاتاۋ تورىنەن قۇيىلعان اق ساۋلە كوز قارىقتىرادى. مۇنار باسقان تاۋ باۋىرى تۇنجىراپ تۇر. كوكتوبە بيىگىنە دەيىن كوتەرىلگەن قاراكوك ىس باۋىرلاپ جاتىر. تۇتىنگە تۇنشىققان قالا قۇمىعا ءتۇسىپتى. كوك شىنىمەن سىرتىن قاپتاعان كەرىك مويىن عيماراتتار قالانىڭ تۇس-تۇسىنان انداعايلايدى. باياعى كوكپەڭبەك ورمان بۇركەگەندەي كورىنەتىن جاسىل جەلەك تە سيرەپ كەتىپتى. كوزگە قوراش كورىنەدى. كوڭىلگە كىربىڭ ۇيالاتادى.

جان دۇنيەسى جەتىمسىرەگەن بايبۋرا الىپ الاتاۋعا قاراپ قاربىتا دەم الدى. تابان استىندا جاتقان جايداق قالا دا، قالا تولعان قۇلا كولىك پەن قۇبا حالىق تا وزگەرىپتى. وزگەرمەگەن ءوزى... اناۋ ايقۇلاق الاتاۋ باستارى مەن كوك ءتورىن كەزگەن كۇن وزگەرمەپتى. ءوز-ءوزىن دەمەي سىلكىنىپ، قالانىڭ قاپىرىعىنا قاراماستان قول-اياعىن كەرگىلەپ، شىعىس جەكپە-جەگىنە ءتان اسكەري قيمىلدار جاسادى. تەرشىپ تۇرعان ءتانى ماۋسىمنىڭ قىزۋىمەن بۇرشاق-بۇرشاق اششى سۋعا مالشىندى. بويىن قىزدىرىپ العان سوڭ بالكون ەسىگىن جاۋىپ، كونديتسيونەر قوستى.

ول ءۇستىرت قانا جۋىنىپ-شايىنىپ الىسىمەن تىسقا شىقتى. سالقىنداتقىشتى سالقىن بولمەدەن شىققاندىكى مە، جەيدەشەڭ پىسىناپ كەتتى. بۇتاقتارىن بۇيىدەي تاربيتا جايعان قاراعاشتىڭ كولەڭكەسىندە تۇرىپ تەرەڭ تىنىس الدى. جان-جاعىنا سابىرمەن كوز سالدى.

الماتى اسفالتى جاس ءسابيدىڭ ەڭبەگىندەي بىلقىلداپ، قورعاسىنداي بالقىپ جاتىر. كوشە تولى سىنالاسقان كولىك. ساندالىسقان جۇرت. ساپىرىلىسقان تىرشىلىك. قاربالاس قالا. مۇنىڭ ستۋدەنتتىك شاعىنداعى الاڭسىز، باياعى باياۋ اققان ءومىر جوق. اسىعىس الەم ءبىر. جيىرما جىلدان استام ۋاقىتتا كوپ نارسە وزگەرىپتى. الدىمەن اربيعان بيىك ۇيلەر كوزگە ۇرادى. جارناما تولى كوشە قاپتالى شەتەلدىك ءارىپتى سوزدەر مەن جالاڭاش-جالپىلى سۋرەتتى قابىرعالارعا تولىپ كەتىپتى.

كوپ جىلداردان سوڭ ورالعان بايبۋراعا مۇنىڭ ءبورى ورەسكەل عانا كورىنگەن جوق، قۇتتى ءبىر جات ەلدىڭ قالاسىنا تاپ بولعانداي كۇيگە ءتۇسىردى. ءارى تاڭدانا، ءارى ۇركە تىكسىندى. وسى ءسات ول ۇشاق ۇستىندە قاقساي باستاعان ۇرى ءتىسىنىڭ اۋىرعانىن دا ۇمىتىپ كەتكەن. ءازىربايجان استاناسى باكۋدەن تاڭ قاراڭعىسىندا مىنگەن بايبۋرا ۇشاقتا ورازا اشىپ وتىرىپ، وقىس ءتىسى قاقساپ ەدى. تالاي جىل تۋعان ەلىنەن جىراقتا تارپاڭ تىرلىك كەشسە دە، قاسقىرداي قىڭق ەتپەگەن جان تۇعىن، تابانى تۋعان ەل توپىراعىنا تيمەستەن سۇيەگى سىرقىراي جونەلگەنىنە ءوزى دە تاڭىرقاعان. بويىن دا ءبىر بەلگىسىز بوساڭ سەزىم بيلەگەن.

اباي داڭعىلىن بويلاي باتىسقا قاراي ءجۇردى. وڭ جاعىندا بەس قابات ۇيلەردىڭ استى دۇكەندەر مەن كافەلەرگە اينالىپتى. سونداي ءۇيدىڭ ءبىرىنىڭ بۇرىشىنان اشىلعان «دانتيست» دەگەن جارنامالى ءتىس كابينەتىنە كەپ كىردى. مەدبيكە قىز كۇلىمسىرەي قارسى الدى.

ءتور بولمەدەگى قوس كرەسلونىڭ ءبىرى بوس ەكەن. مۇنى سوعان جايعاستىردى. قاسىنداعى ءتىس كرەسلوسىندا وتىرعان ايەل ادامدى ەمدەپ جاتقان اق حالاتتى دارىگەر بۇعان كوڭىل اۋدارعان جوق. ىلە بۇيىردەگى كورشى بولمەدەن باسىنا اپپاق بيىك باس كيىم، كىرشىكسىز حالات كيگەن دارىگەر كورىندى. ول بۇعان جاقىنداي بەرە قالت توقتاپ، قارا مۇرتى جىبىرلاپ، كوزىمەن تەسىپ وتەردەي قادالدى دا قالدى.

سول ءسات بايبۋرا دا ونى جازباي تانىدى. ول دا شىرامىتىپ تۇرسا كەرەك، بىراق اتىزداي جانارىن تەز اۋدارىپ اكەتتى. تاڭ قالعانىن دا، ۇركە قادالعانىن دا جاسىرعىسى كەلگەندەي ءۇنسىز قاسىنا كەلدى. قولىنا الدەبىر ءسۇيىر قۇرالىن الىپ، مۇنىڭ اۋزىنا ءۇڭىلدى. بۇل دا ءلام دەمەدى. ۇنسىزدىككە شىدامادى بىلەم، قاسىنداعى مەدبيكە:

– قاي ءتىسىڭىز اۋىرادى؟ – دەدى اقىرىن عانا.

بۇل سۇق ساۋساعىمەن سولقىلداپ تۇرعان سول جاعىنداعى ۇرى ءتىسىن كورسەتتى. دارىگەر سوندا عانا مۇنىڭ اۋزىنا ۇڭىلە قارادى. قىزعا يەك قاقتى.

مەدبيكە الدەقانداي دارىدەن جاق ەتىنە ينە سالدى. الدەن ۋاقتا جاعى مۇزداپ، يكەمگە كەلمەي، قۋ اعاشتاي جانسىزدانىپ قالدى. دارىگەر جىگىت جارتى ساعاتتاي ۇرى ءتىسىن سۇيەك مۇجىگەندەي اينالدىردى. مەدبيكە دە قۇراق ۇشىپ باقتى. ءبارى ءبىتتى-اۋ دەگەندە، دارىگەر ەكەۋى ءبىر-بىرىنە بەيتانىسسىز قاراسىپ، سىرتقا بەتتەدى.

ەسىك الدىنا شىعىپ تەمەكى تۇتاتتى. بايبۋرا شىلىم شەكپەيتىندىكتەن ۇسىنعان تالىن الىپ، ساۋساق اراسىنان وتكىزە شىركوبەلەك اينالدىرىپ تۇردى. نەدە بولسا اقىرىن كۇتتى.

– پلومبىنى ەرتەڭ سالامىن. بۇگىنشە گيپستەپ تاستادىم، – دەدى دارىگەر.

– راقمەت!

– قايدا توقتادىڭ؟ تۇك وزگەرمەپسىڭ، بۋرا!

– سونشا نەگە تاڭ قالدىڭ؟ وزگەرمەسەم... بولات... – دەپ تىعىلىپ قالدى.

بولات شىلىم تۇقىلىن تاعى ءبىر قۇشىرلانا سورىپ، بوساعادا تۇرعان قوقىس سالار تۇبەككە تاستادى.

– سەن ارۋاق بولعالى قاشان؟ – دەدى بولات، بىردەڭە ايتا ما دەپ بايبۋراعا قارادى، بىراق ول وزىنە تاڭدانا كوز سالىپ تۇر ەكەن. – قۇدايعا راس، سەنى ءوز قولىمىزبەن قويعانبىز. اۋىلداعى زيراتتا – اكەڭنىڭ جانىندا جاتىرسىڭ...

– اكەم قايتىس بولىپ پا ەدى؟! – بايبۋرانىڭ داۋىسى بۇزىلىپ شىقتى.

– ەستىمەپ پە ەڭ؟ ا، ءيا!.. قايدان ەستيسىڭ؟ سەنى... ءتۇۋ!.. سەن دەپ تەمىر تابىتتى جەرلەگەن سوڭ، كوپ تۇرمادى عوي. قىرقىڭدى وتكىزىسىمەن اكەڭ دە كوز جۇمدى. سەنىڭ ءتىرى ەكەنىڭدى بىلگەن جوق قوي. ەشكىم دە بىلمەيدى...

–       بىلمەي-اق قويسىن، – دەدى بايبۋرا تاماعىنا وكسىك تىعىلىپ.

بولات تاعى دا شىلىم تۇتاتتى.

– ءيا! – بايبۋرا ءوز-وزىنە كۇبىرلەدى.

– بۋرا، ساعان كوڭىل ايتاتىن ەمەس، – دەدى بولات. – ءتۇس بوپ قالدى. قارىنعا ەل قوندىرايىق. سول جەردە اڭگىمەلەسەرمىز. جىل قۇسىنداي جوق بولىپ كەتىپ ەدىڭ، سونشاما ۋاقىتتان سوڭ ورالدىڭ عوي، ايتەۋىر! باس امان. ول دا ۇلكەن ولجا بۇل زاماندا.

بايبۋرا ۇندەگەن جوق. جان دۇنيەسى الاي-دۇلەي.

بولات حالاتىن تاستاپ شىعىسىمەن، ەكەۋى دە وڭاشالاۋ ءبىر كافەگە قاراي بەتتەدى. ادام از ەكەن. قيان بۇرىشقا بارىپ وتىردى. بولات داستارقان مازىرىنە جىلى-جۇمساق الدىردى.

اس ءدامدى ەكەن، قاربىتا اساستى. زاھار سۋىنان تاتىسپادى. بولات كولىگىن سىلتاۋراتتى، ال بايبۋرا جولاماعالى قاي زامان؟! سونى سەزگەندەي بولات:

– كەشكە جاقسىلاپ دەمالامىز، – دەدى. – ايتپاقشى، سەن قايدا توقتادىڭ؟ الماتىعا قاشان كەلدىڭ؟

بايبۋرا:

– بۇگىن ۇشىپ كەلدىم. «قازاقستانعا» توقتادىم، – دەپ، ەلەۋسىز ەتىپ ايتۋعا تىرىستى.

– قوناق ءۇيدى قايتەسىڭ؟ ۇيگە ءجۇر. ءۇش بولمەلى ءۇي بوس. ورتالىقتا. مەن اجىراسىپ كەتكەلى دە جىلدان استى. ايەل مەن بالا بولەك تۇرادى. جاتا-جاستانىپ اڭگىمەنى سوعامىز ءالى... سەن ەلدەن كەتكەلى نەبىر جايلار بولدى عوي.

– ونى بايقادىم، الماتى دا وزگەرىپ كەتىپتى.

– ە-ە، الماتىنى قويشى، ادامداردى ايتساڭشى! قورقاۋعا اينالدى... اقشا-اقشا... اقشا... قايدا بارا جاتىرمىز؟ ءتۇبى قايىرلى بولسىن! داعدارىس اقشالاي ەمەس، ادامي داعدارىس پا دەپ قورقام. قورقاۋ ەمەس پەندە قالماي بارادى عوي.

– اۋعاندىقتار اقىر زاماننىڭ ءبىر بەلگىسى دەيدى وندايدى.

– ءدال ءوزى، بۋرا! اقىر زامان باستالىپ كەتتى مە دەيمىن. اقىر زاماندى اقشامەن ولشەۋ كەرەك شىعار... قويشى، سول سايقال قاعازدى! ءوزىڭ تۋرالى ايتشى! وبەد ۋاقىتى دا تاۋسىلىپ بارادى. وسى ۋاققا دەيىن اۋعاندا ءجۇردىڭ بە؟

– ءيا، – دەي سالدى بايبۋرا.

– مۇمكىن ەمەس! – دەپ بولات تا كەسىپ تاستادى. – ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي بىراق. ەشكىم دە سەنبەيدى؟ تالىپكە دە، ءدىن جولىنداعى مۇريدكە دە ۇقسامايسىڭ... سەن، دەسانتنيك ەدىڭ عوي.

– بولات، ەسكى جارانى تىرناپ قايتەسىڭ؟ ايتەۋىر، ورالدىق قوي.

– جارايدى، رەنجىمە! بۋرا، ەكەۋمىز قاندى كويلەك دوس ەدىك قوي. ەشتەڭە سۇراماي-اق قويايىن دەسەم دە، پەندەۋي اۋەستىگىم قوزىپ... قۇداي بۇيىرتسا، قىرىققا دا كەلىپپىز. وسى از عانا عۇمىردا ءبىزدىڭ قۇرداستار نە كورمەدى دەسەڭشى! دەكابر كوتەرىلىسى... دەكابريستەر... اۋعان سوعىسى، سوۆەت وداعىنىڭ قۇلاۋى، تاۋەلسىز قازاقستان، جابايى ساۋدا، ودان ويدان-قىردان قۇيىلعان مول اقشا... ەلدىڭ ەسى اۋىسقانشا ءۇي سالۋى، اناۋ الاتاۋدىڭ باسىنا دەيىن باسا-كوكتەگەن بەيشارالار... ەيفوريا.

– ال، ءوزىڭ شە؟ – دەپ قالدى بايبۋرا.

– مەن دە سولاردىڭ ءبىرىمىن... «دەكابريست» بولام دا، سەن سەكىلدى اۋعان اسقان جوقپىن. ماسكەۋ تۇبىندەگى ايگىلى كانتەميروۆ تانك ديۆيزياسىندا سلۋجيت ەتتىم. الماتىعا ورالىسىمەن ءبىر ۇلكەن شەنەۋنىكتىڭ ۇكىلەپ وتىرعان قىزىنا ۇيلەندىم. سونىڭ ارقاسىندا وسى ءتىس كابينەتىن اشتىم... بىراق باقىتتى بولا المادىم. «شورتان كولگە، شايان شولگە» دەگەندەي، ءوز ءجونىمىزدى تاپتىق. بار-جوعى وسى، بۋرا! قيقۋلاپ ءجۇرىپ قىرىققا دا كەلىپپىز. بىتىرگەن تۇگىمىز جوق... بوس وتكەن ءومىر.

– جوق، باۋىرىم! – دەدى بايبۋرا. – سەن بوس وتكىزبەپسىڭ. ناعىز بوس وتكەن ءومىر مەنىكى... ءاي، قويشى! ەندى وكىنگەنمەن قايتا ونى سۇرە المايسىڭ. كەتەيىك!

ەكەۋى دە بولاتتىڭ «دانتيست» ءتىس كابينەتىنە شەيىن جاياۋلاپ، ءۇن-ءتۇنسىز جايباراقات كەلدى. بولات كەشكى جەتى شاماسىندا قوناق ءۇيدىڭ الدىنان كۇتىپ الاتىن بوپ كەلىستى.

كۇن قاپىرىق. ءتۇس اۋا ءتىپتى تىنىس الدىرماي تاستادى. بايبۋرا سالقىن اۋا تۇنعان بولمەسىنە كەلىپ، ۇزىنىنان قۇلاعان قايىڭداي سۇلاپ ءتۇستى. ءبىر ءسات كوزىن جۇمدى.

–  كەش، اكە! – دەدى وزىنە-ءوزى كۇبىرلەپ.

 

ءىى

كوزى ءىلىنىپ كەتىسىمەن، جانى دا جاي تاپتى. تۋعان جەردەن جىراقتا، جات جۇرتتىڭ جۇلىن-تۇتاسىندا جيىرما جىلدان استام جۇرگەندە وسىلايشا ءبىر بالبىراپ ۇيقىعا كەتپەپتى. ۇنەمى مۇزداي قارۋ جاستانىپ، قۇس ۇيقىلى كۇن كەشىپ، ءبىر كۇن بەل شەشىپ وتىرماپتى. ون سەگىزىندە جەز وقتى، بولات وقپاندى جانىنا بالاعان بالاڭ بوزبالا قىرما ساقال قىرىعىنا شەيىن قول ۇزبەپتى. ورىس پەن امەريكان، اعىلشىن مەن نەمىس قارۋى دا ۇزدىرتپەدى... بەس قارۋدى بەس ساۋساعىنداي مەڭگەرگەن جان يەسى جانىن جالداپ، ءتانىن تۇلداپ كۇن كەشكەن.

قۋ باسىن قورعاسىن وققا بايلاپ جۇرسە دە، جات جۇرتتا قالدىرماسقا انت ىشكەن. سول جولدا نەبىر سۇمدىق-سويقانعا باردى. جاۋىنىڭ قىزىل قانىن ءىشتى، جانسەرىك جاننىڭ قاماۋ تەرىن سىپىردى. جات جۇرتتىق بوپ وتكەن ءومىرى وزەگىن ورتەپ، تۋعان ەلگە دەگەن ساعىنىشى شەمەن-شەرگە اينالىپ، ءبىر كۇن، ءبىر مۇينەت تە كۇدەرىن ۇزدىرگەن جوق. ىشىنەن تىنعان سايىن قاس بورىدەي قاسارىپ، جات جۇرتتىڭ جۇلىنىن كەۋلەگەن قاراباس قۇرتتاي قايقايىپ، ۇلى مۇحيتتىڭ مۇنارلى تەرەڭىنە تۇنەگەن اقباۋىر اكۋلاداي بيلەپ باقتى. ارانى اشىلعان قاندىبالاق ساربازعا اينالدى.

قاندىبالاق قىران تەكتەس بولماسا، بارىس باسپالار قيادا باسىن شۇبار شەرى ءمۇجىر ەدى. ءبورى بولمىستىعىنىڭ ارقاسىندا تالاي شەرى مەن پەرىگە شەپ سالدى. ءوزىن الدىرتپاي، وزگەنىڭ وزەكتى قولقا-جۇرەگىن سۋىردى. قانى مۇزداپ، جۇرەگى سۋىندى. جاۋىنىڭ ىشىندە ويران سالدى. بورىلىگىن كورسەتىپ باقتى. تۇندە جۇلدىزداي اقتى، كۇندىز ساعىمداي سۋسىدى.

ال بۇگىن سابيدەي بالبىراپ جاتىر. ۇيقىداعى ۋىز بولمىسى كۇنادان پاك، قاننەن قاپەرسىز. قاۋىپ-قاتەرسىز جەرگە جەتكەنىن تەرەڭ تۇيسىكپەن سەزىنگەن قاتىگەز جانى قامسىز. ۇلى ءبىر تىنىستاۋعا كوشكەن سىڭايلى. قيالاعان كۇن دە اۋىپ بارادى. سالقىن بولمە ءتانىن تالماۋسىراتتى.

تىنىشتىق تولقىمالى جانىنا ءبىر مەزگىل بايسال بەرسە دە، بايبۋرا بەسىن اۋا ويانىپ كەتتى. اپپاق شىنىلى استاۋعا سۋ تولتىرىپ، اسىقپاي جۋىندى. ابىر-سابىرلى جولاۋشىلار اعىلىپ جاتقا ليفتىمەن سىناپتاي سىرعىپ تومەنگە تۇسكەندە، ەسىك الدىندا كۇتىپ تۇرعان بولاتتى كوردى. ول ادەتىنشە شىلىمىن سىزدىقتاتا سورادى.

«كەتتىك!» دەستى...

ورتالىقتاعى جاسانىپ تۇرعان ءۇش بولمەلى سالقىن پاتەردە ءىڭىر قاراڭعىلىعى تۇسكەنشە ءنار سىزباي، تەلەديدار كورىستى. الەم-جالەم جالاۋ تەربەلىپ، «قاراجورعا» ءبيى بۋىن-بۋىندا بۇرالىپ، ۇزىلتە ءان سالىنىپ جاتقان استانا قالاسىنىڭ بەينە كورىنىستەرى جەرگىلىكتى ارنالاردى جاۋلاپ الىپتى... الەمدى الىپ كەتكەن قارجى داعدارىسى مەن يراك، سيريا، تۇركيا، اۋعانستان، پاكىستان، كاۆكازداعى تەررورلىق جارىلىستار تۋرالى جاڭالىقتاردان جالىعىپ تا كەتتى. اناۋ دەپ، مىناۋ دەپ وتىرعاندا بولات سالقىن سۋعا شومىلىپ تا ۇلگەردى.

الماتى ءتۇنى الاۋلاپ تۇر ەكەن. كۇندىزگى قاپىرىق تاندىر تابىنداي قايتا قويماپتى. جەيدەشەڭ شىققان ەكەۋ ەلەۋسىزدەۋ كەلىپ، جەڭىل كولىككە جايعاستى. الدىن الا كەلىسىپ قويعانداي، بايبۋرا دا قايدا بارامىز دەمەدى. بولات تا تۇنگى كولىك كۇلىگى سايابىرسىمايتىن ۇزىن كوشەلەردىڭ بىرىنە ءتۇسىپ، جوعارى قاراي ورلەدى.

سامالاداي جارقىراپ، جارق-جۇرق ەتكەن قالا ءتۇنى كوڭىلگە جەلىك كىرگىزەدى. كوبەلەكشە ۇشىرتىپ، ۇرشىقشا ءۇيىرىپ ايداعان جاس قىز بەن جىگىتتەر مۋزىكا داۋىسىن بارىنشا باقىرتىپ قويىپ، جارىسا شاپقان كيىكتەي جۇيتكيدى. قالا تولى ۇلكەندى-كىشىلى شەتەلدىك كولىك، قانداي ءتۇرلى، قاي ماركىلى ەكەنى ايىرىپ العىسىز. بولات تا جاپوندىق كۇلىگىمەن جول ورتاسىنداعى اق جولاقتى تاسپا بويىمەن ءتىلىپ كەلەدى.

جازعى الماتىنىڭ ماۋسىمى مامىرلاپ، قازانداي قايناعان تۇنگى تىنىسى باستالعان. بۇلار كوتەرىلگەن الاتاۋدىڭ نايزاقارا شىڭىنان اۋزىن اشاتىن كەڭ شاتتىڭ ىشىنە ورىن تەپكەن كوتەدجدەردىڭ دە تۇنگى كورىنىسى ەرەكشە كوز تارتادى. ساي ءىشىن، تاۋ قابىرعاسىن تەربەگەن ۇلكەن الماتى وزەنىنىڭ گۇرىلى جايلاپ ەستىلەدى.

بولاتپەن جاتاعان شىرشا، ارشا قورشاي ەگىلگەن قوس قابات ۇيگە ەنگەندە، بايبۋرا حان سارايىنا كىرىپ كەتكەندەي كۇيگە ءتۇستى. ءوزىن ىڭعايسىز سەزىنىپ، «قاپ! تەككە كەلدىم-اۋ!.. قايدا باراتىنىمىزدى سۇراۋىم كەرەك ەدى؟» دەگەن وي بيلەپ ءوتتى.

بولات بولسا، التىن ايدارلى سىرما قاقپادان جادىراي كۇلىپ العان سۇلۋ بيكەشتى بەلىنەن وراي ءبۇرىپ، ءۇي ءىشىن ەركىن ارالاي جونەلدى. ات شاپتىرىم حولدا سوستيىپ تۇرىپ قالعان بايبۋرانى كوپ بولمەنىڭ بىرىنەن شىعا كەلگەن تاعى ءبىر بادەندى جاس ايەل قولتىعىنان دەمەي بەردى.

– قوش كەلدىڭىز!

اپپاق قارداي سانى جارق-جۇرق ەتكەن قىسقا حالاتتى سۇلۋ ايەلدەن ساسىپ قالعان بايبۋرا قاپەلىمدە ەشتەمە دەي المادى. ەرىكسىز ەردى.

– شەشىنىڭىز! جايعاسىپ وتىرا بەرىڭىز، – دەپ، جاس ايەل وتە ءبىر سىپايى ۇنمەن ءتىل قاتىپ، كەڭ بولمەدەن شىعىپ كەتتى.

جاتىن بولمە ەكەن. قاشاعاسىنىڭ جالپاق باسىنا تۇتاستىرا اينا ورناتقان قوستوسەك پەن اينالى قىزىل شيفونەر، بۇرىشتى الا ايەل زاتىنا ارنالعان اينالى كومود پەن ەكى كىشكەنتاي ارقاسىز ورىندىق، كۇلگىن ءتۇس ۇيالاتقان قابىرعاداعى قوس برا شام، توبەدە ءسونۋلى ءۇش كوزدى ليۋسترا، تەرەزە تۇس قاراكوك پەردەمەن تۇتىلىپ، جوعارى جاعى سارعىش پۇلىشپەن كومكەرىلىپتى.

بۇل ايكەلدەي ەربيىپ تۇرعانىن سەزىپ، كومود جانىنداعى كىشكەنتاي، الاسا ورىندىققا وتىرا بەرىپ ەدى، سىقىرلاپ قويا بەردى. سىنىپ كەتەر دەپ اتىپ تۇردى. امالسىز توسەك شەتىنە تىزە بۇكتى. كۇرەڭ جايمالى توسەك پەن قالىڭ سەرىپپەلى ماتراتسى مىقتى ەكەن، سىقىرلاعان دا، كۇتىرلەگەن دە جوق. مۇنى بىلق ەتپەستەن كوتەردى.

«وسى مەن نە ىستەپ وتىرمىن؟ نەگە كەلدىم؟» دەگەن جاۋاپسىز ويعا ورالا بەرگەنىندە، ەسىك اشىلىپ، كۇرەڭ حالاتتى جاس ايەل كورىندى. قولىندا شارشى تاباق. ءتورتبۇرىش تاباق تولى اس، جەمىس-جيدەك، قۇمىرا تولى شىرىن مەن  دەمدەلگەن شاينەك.

– ءتۇۋ، نە عىپ وتىرسىز؟ ءاي، ەركەكتەر-اي، ەركەكتەر! ايەلدەرسىز قالاي ءومىر سۇرەسىڭدەر، سەندەر؟ – دەپ سىلقىلداي كۇلىپ، كومود ۇستىنە شارشى تاباقتى قويدى.

بۇعان ادەمى بوتا كوزىن توڭكەرە قاراپ، تاڭىرقاپ قالدى.

– سىزگە نە بولدى؟ قىسىلماڭىز! – دەدى داۋىسىن قۇبىلتىپ. – بولات دوسىمىز ايتقان، باعانا تەلەفونمەن... «جابايىلاۋ» دەپ... بۋرا، ءسىز ەش ساسپاڭىز! ماعان ءسىز سەكىلدى ايەل زاتىن از كورگەن ازاماتتار ۇنايدى. ولار تازا بولادى: رۋحاني دا، ءتاني دە... الدە مەن سىزگە ۇناماي قالدىم با؟

ءوپ-وتىرىك اۋزىن بۇرتيتتى.

بايبۋرا:

– جو-جوق! – دەپ، ءۇنى ۇزىلە شىقتى. – ادەمىسىز...

– راس پا؟! – دەپ قالدى ايەلدىك ماقتان مەن ەلىگۋگە ءتۇسىپ.

– ادەمىسىز! – بايبۋرا بۇل جولى باتىل ايتتى.

– وندا مەنى قۇشاقتاڭىز!

بايبۋرا تاعى ساستى.

– ءسىزدى «باتىر» دەپ ەدى. باتىرلىعىڭىز قايدا؟ – دەپ كەلىپ، جاس ايەل: – باتىل بولىڭىز! – دەپ موينىنا ءوزى اسىلدى.

جاس ايەلدىڭ ىستىق دەمى ءجۇزى مەن موينىن شارپىپ، ءسۇيىر ساۋساقتارى تۇيمەلەرىن تىنتە بەردى. تۇكتى بىتكەن جالاڭاش كەۋدەسىن جالاپ-جۇقتاپ كەلىپ، شالبارىنىڭ تۇيمەسىن اعىتىپ، بەلبەۋىن بوساتىپ جىبەردى. جۇقا جازدىق شالبار اياعىنىڭ باسىنا ورالعاندا، بايبۋرا ايەلدى قاپسىرا كوتەرىپ الىپ، توسەك ۇستىنە ەكەۋى قابات قۇلادى.

ولار ۇزاق ۋاقىت ايمالاسىپ، ۇزاق ۋاقىت قۇمار تارقاتىستى. ۇزاق ۋاقىت ايەل ءتانىن ساعىنىپ قالعان بايبۋرا سەزىمىنە يە بولا الماي، ناپسىگە سىر بەرىپ الدى. جاس ايەلگە بولات ىنتىقتىرىپ ايتقانداي، بايبۋرا «جابايىلىق» تا تانىتىپ قالدى... ايەلگە بىراق ول قىلىق ەسسىز ۇنادى.

سول قولى ايەلدىڭ ماقتاداي جۇمساق مىقىنىن سيپاپ وتىرىپ، توسەك ۇستىندە اس ىشۋگە كوشتى. تالىقسىپ تا، بۇلىقسىپ تا جاتقان جان:

– كۇشتى... قۋاتتى ەكەنسىز! – دەپ قالدى.

بايبۋرا بىراق ۇندەمەدى.

– بۋرا، ءسىز ءجيى كەلىپ تۇرىڭىزشى! – دەپ وتىنە سۇراپ ەدى، ايەل داۋىسى بۇعان جالىنعانداي بوپ ەستىلدى. – بولات ايتقان: سىزدە ايەل جوق دەپ...

جاس ايەل تاعى جاۋاپ كۇتتى. بۇل الدەقالاي قىلمىس جاساپ، ەندى اشكەرەلەنىپ قالاتىنداي ءۇنسىز جاتتى.

استى قاربىتىپ-قاربىتىپ اساعاننان با، الدە جاس ايەلدىڭ مازاسىز ساۋالىنان با تىعىلىپ قالدى. ورنىنان تۇرىپ كەتتى. كيىندى. بارىپ جۋىنىپ-شايىنىپ الدى.

جاس ايەل ورنىنان تۇرعىسى كەلمەدى. ءوڭ-ءتۇسى قۋارىڭقى. بۇعان اشىق-شاشىق جاتقان كۇيى كوزىن المادى.

– ساۋ بولىڭىز! – دەدى بۋرا.

– ساۋ بولىڭىز! – دەدى ايەل دە. – قىزىق، جو-و، جۇمباق ادام ەكەنسىز! ناعىز «ەرينتيم»* – ەركەك... جال! جيگالو بوپ جۇرگەندەر ساداعا كەتسىن! ءسىز ناعىزدىڭ ءوزىسىز. ءتىپتى، مەنىڭ اتىمدى دا سۇرامادىڭىز.

– ونىڭ كەرەگى قانشا؟ – بايبۋرا داۋىسى جارقىشاقتانا شىقتى.

– اقشانى بولاتقا بەرەمىز، – دەپ ايەل رەنجىپ قالعانىن ءبىلدىرىپ الدى.

بايبۋرا بۇرىلىپ كەتتى...

تىسقا شىققاندا الاتاۋدىڭ بارقىت ءتۇنى باسىپ تۇر ەكەن. وزەن شۋىلى انىق ەستىلدى. نايزاقارا شىڭى جاقتان سالقىن سامال ەسەدى.

بايبۋرا شىرەنە تىنىس الدى. كوك جۇزىنە كوزى ءتۇسىپ كەتتى. قالا جاق بەتتە – تەرىستىك اسپان تورىندە جەتىقاراقشى ەرەكشە ساۋلە شاشىپ، ءشومىش باسى كوزگە ايقىن شالىندى. اي الاتاۋ تۇستىگىنە تىعىلىپ قالىپتى.

الگى سۇلۋ ايەلدىڭ سوڭعى سوزىنەن تۇك تە تۇسىنبەگەنىن ويلادى. اقشاسى نەسى، «ەرينتيم» دەسى نە ەكەنىن بىلمەي دال بولدى... «جيگالو» دەگەنى كىم؟ بولاتتى كۇتتى. ول دا شۇبالعان ىشەكتەي شىقپاي-اق قويدى. ءتانى توڭازىدى.

بولاتپەن سەرىكتەس ايەل دە بىرگە شىقتى. ەكەۋى ءسۇيىپ قوشتاستى. بۇلار كولىكتەرىمەن شىعىپ كەتكەندە، ەلەكتر موتورى كۇشىمەن ايقۇلاق التىندى قاقپا دا سىرعي جابىلدى.

بىلاي شىعا بەرە:

– بۋرا، نەگە اسىقتىڭ؟ قوناتىن شىعارمىز دەپ ويلاپ ەم... الدە ۇناماي قالدى ما؟ ول ايەل سۋپەر ەدى عوي، – دەدى بولات.

–       جوق، بولات. ءبارى دە جاقسى... – دەپ بۇل جۋىپ-شايعانداي بولدى.

–       ايەل جوق. جەزوكشەلەرگە باراتىن ەمەس – قاۋىپتى... ال بۇلار – باي ايەلدەر. ءوز جاعدايلارىن وزدەرى جاساعان. تاۋەلسىز... كۇيەۋلەرى دە جوق. ءتىپتى ولار بار بولسا دا، بىزگە ءبارىبىر ەمەس پە؟! كۇيلەپ جۇرگەن ولار. جالىنىشتى ەمەسپىز. ولار – جالىنىشتى.

–       سوندا قالاي؟ جالىنىشتى... «ەرينتيم» دەي مە؟

بولات ءبىر ءسات بۇعان بۇرىلا قارادى.

– سەن شىنىمەن اۋعانستاننان كەلگەن جوقپىسىڭ؟ ءبارى تاڭ ساعان. الدە، ادەيى ىستەپ كەلەمىسىڭ؟ مەن ساعان سەنبەيمىن! تۇك كورمەدىم، تۇك بىلمەيمىن دەگەنىڭە تۇكىرگەنىم بار. قازىر شەكارا دا، شەتەل دە جوق. ءبارى ميداي ارالاسىپ كەتكەن. جۇرت دۇنيەنى شارلاپ، جاۋعان بۇرشاقتاي شاشىلىپ ءجۇر.

بايبۋرانى اشۋ قىسا باستاسا دا ءوز-ءوزىن ۇستادى.

–       سەن سەنبە، سوعىستان كەلگەنىم شىندىق. مەن قازىر دە ءوزىمدى سوعىستا جۇرگەندەي سەزىنىپ وتىرمىن. ءومىر دەگەنىڭ سوعىس... قايتەم؟!

–       بۋرا، سەن مەنى قورقىتايىن دەدىڭ... سوعىسىڭ نە ءوزىڭنىڭ؟! سەنىڭ كەشەگى دۇشماندارىڭ بۇگىن الماتىدا ساۋدا جاساپ ءجۇر. ءبىرى كوكبازاردا الحور ساتسا، ءبىرى باراحولكادا تەرى تون ساۋدالايدى. ال قايسى ءبىر پىسىعى ەسكى كولىكتەردى شەكارا اسىرسا، ۇكىمەتپەن جەڭ ۇشىنان جالعاسقان وفيتسەرلەرى بيداي مەن بەنزيندى يران ارقىلى اتىراۋ مەن اقتاۋدان اتتاندىرىپ جاتىر...

بۇل جايدى شەشەنستاندا سوعىستا ءجۇرىپ ەستىگەن، بىراق اسا سەنە دە قويماپ ەدى بايبۋرا. ال باكۋدە ءازىربايجاندار كوزىن جەتكىزسە دە، الماتىدا بولات قولمەن قويعانداي ەتىپ ايتادى دەپ مۇلدە كۇتپەگەن.

ءبىر ءسات ەكەۋى دە ءۇنسىز قالدى.

–       ءجا، بۋرا! سەن رەنجىمە! ءومىر وزگەرىپ كەتتى عوي. قىزىل يمپەريا قۇلاپ ەدى، باتىسىمىز شىعىس بوپ شىقتى. اقىر زامان كەزىندە كۇن باتىستان شىعادى دەۋشى ەدى... سول عانا قالدى. ايتپەسە، الگى ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي جاس قاتىندارعا نە جەتتى؟! بايعا تيگىسى، بالا تاپقىسى جوق. ەركەك كەرەك بولسا، اقشا تولەپ، وزدەرى ۇيلەرىنە شاقىرىپ الادى. و زاماندا، بۇ زامان – ءبىز العاش الماتىعا اياق باسقاندا مۇنداي سۇمدىقتى كورمەك تۇگىلى، ەستىمەگەن ەدىك قوي. كەشەگى 86-نىڭ قىرعىنىندا دۇنيە وسىلاي وپالاڭ-توپالاڭ بولادى دەسە، كىم سەنەتىن؟ قولىندا ولەر ەدى. ەندى مىنە، ەسىمىز اۋىپ قالدى. دەموكراتيا – دەموگوگيا... قايتا ۇركە قاراپ، ۇرەيلەنىپ وتىرعان مىنا سەن باقىتتىسىڭ، باۋىرىم! سەنىڭ قايدان كەلىپ، قايدان تۇرعانىڭدى بىلمەيمىن، بىراق ءىشىم سەزەدى، سەن مەنەن الدەقايدا تازاسىڭ... جانىڭ لاس ەمەس.

–       بىلمەيمىن، بولات! مەنىڭ تابانىم تۋعان ەلىمنىڭ توپىراعىنا تيگەنى تاڭەرتەڭنەن بەرى عانا... ماعان كوپ نارسە تۇسىنىكسىز ءالى. سوعىستا ءبارى دە ايقىن بولاتىن: جاۋىڭ – جاۋ، باۋىرلاسىڭ – باۋىرلاس. ول دا ادام، سەن دە ادام. ايىراتىن وق. اجال ەدى... ال مۇندا مۇنار باسقان.

–       بۋرا، باۋىرىم، ەش ۋايىمداما! ءالى-اق ءبارىن بەس ساۋساقتاي بىلەتىن بولاسىڭ. سىرتتا سىرتتانداي سىرتتاپ ءجۇرىپ، توساڭسىپ قالعانسىڭ عوي، – دەپ، بولات ءوزىنىڭ ارتىق كەتكەنىن سەزىپ، ءسوز سوڭىن قالجىڭعا سۇيەدى. – ەرتەڭ-اق «ەرينتيم-افگانەتس» دەپ اتىڭ الماتىدا دۋ ەتە قالادى. ءبىز سەنىڭ قولىڭا سۋ دا قۇيا الماي قالامىز. ال الگىندەگى فارماتسەۆت-ماگنات ايەلدەر اياعىڭدا جىلانداي ءۇيىرىلىپ جاتادى. سول كەزدە مەندەي پەندەڭدى ۇمىتىپ كەتپە! بۇل الماتى عوي: «الماتى سايقال قالا قان ساسىعان، الماتى جاتىر بۇگىن شالقاسىنان...» حا-حا!.. 

بولات وتىرىك بولسا دا قىرىلداي كۇلدى.

تۇندەلەتىپ جۇيتكىگەن كولىك قالانىڭ ورتالىعىنا دا كەپ قالعان. الماتىنىڭ تىنىمسىز تۇنگى تىرشىلىگى قىزا تۇسكەن.

 

ءىىى

– ەرتەڭ اۋىلعا بيلەت الايىن.

ورتالىق كەڭ بولمەنىڭ جىبەك كىلەم توگىلگەن پاركەت ەدەنى ۇستىنە توسەك سالىپ جاتقان بولات تا بىردەن قوستادى.

–       الايىق. مەن دە اۋىل جاققا بارماعالى ەكى جىل بولدى. بىراق ءبىزدىڭ ءۇي قاراتوعاي ەمەس، قازىر كۇرشىمگە كوشىپ العان... جۇمىستان دا شارشاپ ءجۇرمىن. ءبىر سارىندى. جۇرتتىڭ ساسىق اۋزىن كۇزەتىپ... – دەپ بولات نالىپ تا الدى. – قايتا «ەرينتيم» بولعالى كوڭىلگە قىزىق كىردى. دەنساۋلىق باردا ويناپ-كۇلۋ كەرەك قوي. ولاردا دا، مەندە دە وبيازاتەلستۆو جوق.

–       جاۋاپكەرشىلىكتەن جۇردايمىز دە... – دەپ قالعانىن بايبۋرا ءوزى دە بىلمەي قالدى.

–       قايداعى جاۋاپكەرشىلىك؟ قازىر كىمدە جاۋاپكەرشىلىك بار؟ اركىم ءوز ويلاعانىن ىستەپ جاتقان جوق پا؟! جوعارىداعىلاردان باستاپ... «بالىق باسىنان ءشىريدى» دەيدى ورىستار. جاۋاپكەرشىلىك بولسا، سەن ءوستىپ جۇرەمىسىڭ؟ نە ءولىنىڭ، نە ءتىرىنىڭ ساناتىندا جوقسىڭ... ءسويتىپ وتىرىپ، ءبىزدىڭ مەملەكەت قىزىق، تىرىلەردىڭ ساناعىن شىعارامىز دەپ اۋىرە. الدىمەن ولىلەردى تۇگەندەپ ال. تىرىلەر قاشپايدى. ون التى ميلليون بولسا دا، ون جەتى ميلليون بولسا دا... تىرىلەر تىرشىلىگىن ىستەيدى، – دەپ بولات تاۋسىلا سويلەدى. – قوي! دەم الايىق! ءتۇن ورتاسى اۋىپ كەتىپتى.

–       تاڭعا ءۇش-اق ساعات قالدى، – دەدى بايبۋرا دا شەشىنىپ جاتىپ.

–       داۆاي! جايلى جات، ۋايىمسىز ۇيىقتا.

ءۇي ءىشى قوڭىر سالقىن، تاستاي قاراڭعى بولسا دا، بايبۋرانىڭ كوزى ىلىنبەي قويدى. جۇقا قۇراق كورپە توسەلگەن قاتتى توسەكتىڭ ۇستىندە دوڭبەكشىدى-اي كەلىپ... قوس قابات پلاستتەرەزە مەن قويۋ قوڭىر ءتۇستى قالىڭ پەردە تۇتقان كەڭ بولمە قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىققا ۇيىعان. بايبۋرادان بىراق ۇيقى قاشتى.

جات جەر، جات ەلدە جۇرگەنىندەگىدەي قۇس ۇيقىسى دا كەلمەدى. ۇيىق قاراڭعىلىق پەن تۇيىق تىنىشتىق قۇشاعىندا وتكەن-كەتكەن ءومىر ەلەسى ورالا بەردى. بولات سىنىپتاسى بولسا، باياعىدا-اق بال ۇيقىنىڭ باۋراۋىنا ەنگەن شىعار. ەنەتىن دە ءجونى بار-اۋ، ەسەبى تۇگەل، ۋايىمى از، قايعىسى جوق.

ال بۇعان نە سورىم!؟ جورگەگى قۇرعاماي جاتىپ اناسىن جۇتقان. ءسويتىپ، تۋماي جاتىپ تۋعانىنا جات بولعان... كەلە-كەلە ءوزىنىڭ دە قۋ جانى جاتسىنعان «تۋاجات» پەندە عوي. ءسابي كەزىندە سەزىمىن سۋىنتىپ، ساناسىنا جاسىرىن تاڭبالانعان سول جۇمباق اتاۋ وسە كەلە تاعدىرىن دا بەلگىلەپ بەرىپتى. ءومىرىنىڭ قۋ سوقپاعى جات جۇرت جەرىنە جەتەلەپ، قۋ سۇيەكتى كۇرەگە ءتۇسىرىپتى. تايعاق تاعدىرى جاتتى جاقىن تۇتتىرىپتى.

ال بۇگىن دە ءوز ەلىم، ءوز جەرىم دەپ وزەۋرەپ ورالعانىندا، جانى جاتسىنىپ، ءتانى تىكسىنىپ قالمادى ما تاعى دا... وزگەرگەن ادام، قيلى قوعام قارسى المادى ما مۇنى؟! بۇل دا مىناۋ ماڭ دۇنيەنى قابىلداي الماي اۋىرە... قانداي قايرانى بار؟ مىناۋ قارا تۇنەك بولمەدەي مۇنار مەن مۇڭ باسقان كوڭىلى جاداۋ تارتا بەرەدى دە... اناۋ سايقال سۇلۋلارداي سيقىرلى دۇنيە كوڭىلىن اۋلاسا دا، كۇدىگىن سەيىلتپەيدى عوي. سەيىلمەيدى... سەرگىتپەيدى... تىكسىنگەن تانگە، جاتسىنعان جانعا نە داۋا؟! بەيوپا دۇنيە دە.

ەركەگى ناپسىقۇمار، ايەلى اشناقۇمار قوعام كەلىپتى. قان كەشىپ، قارۋ جاستانىپ كۇنى وتكەن بۇعان بۇل دۇنيە جات ەكەن. ودان جاتى جاقىن بولىپ شىققانداي جانىنا... مازاسىز جانىنا... مۇڭلى جانىنا... نە داۋا؟ بەيداۋا دۇنيە دە.

سول ءبىر سەكسەن التىنىڭ* سەرگەلدەڭى بۇل ءۇشىن كۇللى عۇمىرىن سىناققا سالعان سۇراپىلعا ۇلاسىپتى. قىرىقتان اسقانشا قان قاساپقا سالىپتى. جات اراسىندا ات-اتاۋسىز، ءىز-ءتۇزسىز جوق بوپ، جەر قۇشىپ قالماۋ ءۇشىن بۇل بارىن سالمادى ما؟! تۋعان توپىراققا جەتسەم دەگەن جەتىم تىلەك ءناپسىسىن تىيدى. ساناسىن سامالاداي جارىق قىلدى. بورىدەي سىر بەرمەي، جاراسىن جالاپ جازىپ، اۋعاننىڭ اپتابىندا، قاپ تاۋىنىڭ قويناۋىندا جالىنۋسىز جورتتى.

تالاي مارتە سىن ساعاتى سوققان ساتتە كوكتەن تۇسكەن عايساداي ساپ ەتە قالاتىن ءبورى بولمىستى بوز ساۋلە – ءبورى-انا اجال اۋزىنان قاعىپ قالدى. ءبورى كيەسى – مۇنىڭ يەسى ەكەن... تورەبەيىت تورىندە جولىعىسىپ، ءتىلسىز تۇسىنىسكەننەن بەرى ءبورى-اناداي بوزيەسى يەندە قالدىرعان جەرى جوق. جول تاپپاي تۇرعان ساتىندە كوكمۇنار اراسىنان بوز ساۋلە بولىپ بۇلاڭداپ، الدىنا ءتۇسىپ الشاڭداي باساتىن. بۇل ارتىنان كوزسىز ەرۋشى ەدى... وزىنە ەرگەندەردى دە ەرتۋشى ەدى.

قۇز-قيالى تاس سوقپاق پەن جاپان دالانىڭ سۇيىق سۇرلەۋى – بايبۋرا تاعدىرىنىڭ جۇمباق جولى بولىپ شىقتى. سول جولدى ءبورى-اناسىمەن بىرگە بورىدەي بوپ باسىپ ءوتتى... وق پەن وتتىڭ اراسىندا سۋعارىلدى. وق پەن وتتان جارالعانداي وتامالى كۇيگە ەندى. وتامالى ساربازعا اينالدى.

وتامالى سارباز وتقا دا، وققا دا ءوزى اينالدى. سوعىس دەگەن سايقالدىڭ بار سۇمدىعىن سەزىنگەن سايىن، تانىم سۇزگىسىمەن تۇيسىنگەن سايىن ءوزى دە ءبىر جانكەشتى سۇمدىق بولدى. ەڭ قىمبات – ءومىر... بولسا، سول ءومىرىنىڭ ءوزى سوعىسسىز كۇنى باتپايتىن، تاڭى اتپايتىن مۇعجيزا حال كەشتى.

قاراڭعى بولمەدە تاڭعا تورىعىپ جاتقان جان يەسى وسى ءبىر ءسات وزىنە كەرەمەت اقيقات اشتى. اشتى دا جانى شوشىندى. «سوعىس تا سايقال قاتىن» دەگەن وي وزگەشە ءوڭ بەردى. اناۋ سايقال سۇلۋلار دا ساناعا ساۋلە ءتۇسىرىپ وتكەندەي وي كوگىنە ورالىپ ءوتتى. «سوعىس اتاۋلى – سايقالدىق، – دەدى تىستەنىپ. – سوعىستا جۇرگەن سارباز دا ىندىنى كەپكەن سايقالدىڭ قان قۇرىشىن قاندىرۋشى... قان شەڭگەلدەپ، قانقاساپ جاساپ ءجۇرىپ، سايقالعا ينتيمدىك قىزمەت ەتۋشى – قانىشەر ينتيم... ەرينتيمدەردەن ايىرماشىلىعى جوق».

بايبۋرا ورنىنان تۇرىپ كەتتى.

قاراڭعىدا قارمالاپ ءجۇرىپ زالدىڭ ەسىگىن اشتى. جىپ-جىلتىر لاكتالعان قوڭىر-قىزعىلت ەمەن ەسىك اشىلىسىمەن، اس ءۇي جاقتان تاڭعى جارىق ءتۇستى. شۇمەكتەن ميدان وتەر الاتاۋ سۋىن اعىزدى. شولدەپ قالىپتى. شىپ تولى كەرسەن كەسە سۋدى سىمىرە جۇتتى.

«ۋھ!..» – دەمىن تەرەڭ الدى.

 

IV

دۇك-دۇك... دۇك-دۇك... دۇك-دۇك...

رەسەيلىك «بىشكەك–نوۆوسىبىر» پوەزى جىن ۇرعانداي ۇشىرتىپ كەلەدى. ەكى كىسىلىك كۋپەدە جاتقان ەكەۋ دە ۇيقىدا. ءبىرىنشى الماتى ۆوكزالىنان وتىرا سالىسىمەن سالقىنداتقىشىنان سالقىن ۇرعان كۋپەدە بايبۋرا ءبىر ءسات مىزعىپ العىسى كەلگەن. وتكەن تۇنگى ۇيقى تاعى بار.

جەتىسۋ جەرىنىڭ سارى جونىنا شىعا بولات ويانىپ كەتتى. شولدەپ جاتىر ەكەن. جولعا العان سۋ جىلىمشىلاي باستاپتى. ەرىكسىز ورنىنان تۇردى. كۋپەدەن شىقتى.

ساتىر ەتىپ جابىلعان ەسىك داۋسىنان سەرگەك ۇيىقتايتىن بايبۋرا دا باسىن جۇلىپ الدى. جۇرەگى پوەز دوڭگەلەگى ۇنىمەن جارىسا وياندى. دۇك-دۇك!.. دۇك-دۇك!..

پەردەنى ءتۇرىپ، تىسقا كوز جىبەردى. جىپ-جىلماعاي جازىق پەن الىستان دوڭكيگەن دوڭەستەر شالىندى. جازدىڭ باسى بولسا دا، كوكپەڭبەك بوپ جاتاتىن تۇستىك ءوڭىر جۇتاڭ تارتىپتى.

بولات شىنى مەن شاينەك كوتەرىپ كەلدى. ەكەۋى دە ىستىق شايعا باس قويدى. تەر بۇرق ەتە قالدى.

–       وي، جان-اي! سەن ورالعالى ءبىر جاساپ قالدىم عوي، – دەپ بولات ورامالمەن جەلپىندى.

بايبۋرا نەگە دەگەندەي اڭتارىلا قارادى.

–       دۇنيەدە جالعىزدىق قيىن ەكەن، – دەپ بولات ءپالساپاسىن سوقتى. – قالادا ادامدار اراسىندا جۇرسەڭ دە، جالعىزسىرايدى ەكەنسىڭ... ايەلدەن قۇتىلعانشا اسىق بولىپ ەم، كەيىن ۇلىم ەكەۋىن ساعىناتىندى شىعاردىم. ءار ادامنىڭ ورنى بولەك ەكەن.

–       قادىرى دە بولەك، – دەپ قالدى بايبۋرا.

–       ءيا، قادىرى دە بولەك ەكەن! قادىرىنە جەتپەدىم بە دەپ قورقام، كەيدە... – بولات توسىلدى.

–       قامىقپا، بولات! ءالى دە كەش ەمەس، جارىڭ مەن بالاڭا ورالۋ قيىن ەمەس قوي...

–       ورالار ەم، وعان نامىس جىبەرمەيدى! ايەلىم دە نە ىستەپ، نە قويىپ جۇرگەنىن قايدام؟ ءبىراز ۋاقىت ءوتتى عوي... ايەۋىر، ۇلىما ەكى-ءۇش ايدا ءبىر بارام.

–       ە-ە، ەر جىگىتتىڭ باسىندا كەزدەسەتىن قۇبىلىس قوي، – دەپ جۇباتقان بولدى بايبۋرا.

–       «ەر جىگىتتىڭ باسىنا نە كەلىپ، نە كەتپەيدى؟» دەمەۋشى مە ەدى اۋىلدا... سونىڭ ءبىرى دە، – دەپ بولات كەلىسكەن سىڭاي ءبىلدىردى دە، جۇلىپ العانداي وقىس سۇراق قويدى. – سەن نەگە ونى ىزدەمەدىڭ؟

بايبۋرا تۇك تۇسىنبەدى، بىراق كوڭىلىندە جۇرەتىن قاۋىپتى سۇراق ويىنا ورالىپ ءوتتى. ءىشى سەزىپ تۇرسا دا:

–       كىمدى؟ – دەدى قاتقىلداۋ، جاقتىرماعانى ءبىلىندى.

–       كىمدى بولۋشى ەدى – القابەگىمدى؟!

بايبۋرا ءبىر ۋاق ءۇنسىز قالدى. بولات تا تەسىلىپ وتىر. كۋپە ءىشىن تىنىشتىق بيلەدى. تەك پوەز دوڭگەلەگىنىڭ ءدۇرسىلى ەستىلەدى.

...دۇك-دۇك... دۇك-دۇك... دۇك-دۇك..

بولات دوڭگەلەك پەن بولات رەلستەردىڭ دۇڭكىلىمەن قوسا ەكەۋى دە ءوز جۇرەكتەرىنىڭ ءدۇرسىلىن ەستىدى.

...ءدۇرس-ءدۇرس... ءدۇرس-ءدۇرس... ءدۇرس-ءدۇرس...

–       ىزدەدىم... تابا المادىم عوي، – دەپ، بايبۋرا اقتالعانداي كەيىپ تانىتتى.

–       بىلمەيمىن، بۋرا، سول كەزدەن بەرى مەنىڭ جۇرەگىمدە ءبىر مۇز مونشاعى قالدى... سەنى العاش كورگەندە سۇراعىم كەلگەن، بىراق ايادىم. ءوزىمدى دە جايسىز سەزىندىم. اكەڭدى ەستىرتكەندەي كۇي كەشتىم ەمەس پە؟! قازبالامادىم... ول القابەگىم ەكەۋىڭنىڭ اراڭداعى جاعداي عوي. ءوزىڭ بىلەسىڭ دە... دەگەنمەن، اۋىلداعى جۇرت سەنى «ساتىپ كەتتى» دەپ ءجۇر... الاڭعا تاستاپ كەتىپتى، القا قولعا ءتۇسىپ قالىپتى. سوندىقتان سورلادى... سودان سوتتالدى...» دەپ شىعارىپ العان.

بايبۋرا باسى سالبىراپ وتىردى دا قالدى. بولاتتىڭ ارى قاراي ءبىر ءسوزىن ايىرسا، ءبىر ءسوزىن ايىرا العان جوق.

تەك:

–       قالايشا؟ ولاي ەمەس قوي! – دەي بەردى. كەنەت قىرانشا وقىس سىلكىنىپ، بولاتتى القىمىنان الا ءتۇستى. – سەن! ءبارىن شىعارىپ جۇرگەن سەنسىڭ... ولتىرەم!

–       و-وي-باي! ءو-ءو-ءول-ءتىردىڭ... – دەگەندە عانا بايبۋرانىڭ اشۋ كەرنەگەن ساناسى ساۋىعىپ سالا بەردى.

ول تار توسەكتە يلەنىپ جاتقان بولاتتى بوس قاپشا تاستاي سالدى. ءوز ورنىنا وتىردى.

بولات:

–       جىندىمىسىڭ ەي! قىلعىنىپ قالدىم عوي. سەن سياقتى قان توگىپ جۇرگەن ادام ەمەسپىن... قولىڭ قىشقاش قوي، – دەپ قىرىلداي سويلەدى. – ءبىر قايىرىم سوزگە كەلمەگەنىڭ نە؟ مەن سەنىڭ ادال ەكەنىڭدى بىلەم عوي... ەل عوي وسەكتەپ جۇرگەن.

داۋىسىنان ءدىرىل مەن تۇلكى بۇلاڭ سەزىم ءبىلىندى.

بايبۋرا ءوز-ءوزىن سابىرعا شاقىرىپ وتىردى. ىشتەي ءوزىن جازعىرعان وي دا تولقىنداي سوعىپ ءوتتى. اكەسىنىڭ قايتىس بولىپ كەتكەنىنە كەشەدەن بەرى كىنالى سەزىنىپ، سىر بەرمەۋگە تىرىسىپ، ءتىپتى ويلاماۋعا بەل بۋىپ، قامىعا قىستىعىپ جۇرسە دە، القابەگىم تۋرالى اڭگىمەنىڭ تاپ وزىنە كەپ تىرەلەتىنىن بىلمەگەن.

–       كەشىر، بۋرا! – دەدى بولات. – ەل نە دەمەيدى؟ ء«وزى جوقتىڭ – كوزى جوق» دەپ شىعارىپ العاندارى عوي. ال سەن امان-ەسەن ورالادى دەپ ويلاعان دا ەمەس، مۇردەڭ جاتىر جوتادا...

–       القا نە دەيدى؟ – بايبۋرانىڭ بۋلىققان ءتىلى يكەمگە زورعا كەلدى، قانشا قان كەشىپ جۇرسە دە، بۇلاي قورلانباعان ەدى.

–       ەشتەڭە دەمەپتى... سوتتا دا...

–       قازىر شە؟

–       قازىر ۇيىندە. ول كوتەرىلىپ كەتكەن. اۋرۋ، – دەدى بولات جايباراقات. – تۇرمەدەن ءبىر بالا تۋىپ كەلدى... ۇل بالا. ول بىراق ساۋ.

بايبۋرا بۋلىعىپ، بۋىنىپ وتىرسا دا:

–       بولات، – دەدى جاعىن قىشىرلاتا. – سەنىكى دە ءجون. مەنىڭ اقتالۋعا حاقىم جوق. قانشاما جىلدار ءوتىپ كەتتى... جات جەردە ءجۇرىپ جانتالاستىم. ارىما داق تۇسىرمەۋگە تىرىستىم. امال قانشا!؟ القابەگىمدى قورعاي المادىم. باس ساۋعالاپ كەتىپپىن...

–       بۋرا، سەنىڭ جازىعىڭ جوق! – دەپ، بولات تا وتكەنگە ورالعانىنا وكىنگەندەي كۇي تانىتتى. – مەن كۋاگەرمىن عوي. الاڭدا ايىرىلىپ قالدىق قوي... جۇرت بوراندا ىققان قوي سەكىلدى بوپ كەتتى ەمەس پە؟! ءبىرىن-ءبىرىن تاپتاپ... بۇرشاقشا جاۋعان سوققى ءبىر جاقتان، جاڭبىرشا جاۋعان سۋ ءبىر جاقتان. قىرىپ سالدى عوي. قىزدار دا قالقان بولامىز دەپ قاسارىسىپ الدى ەمەس پە؟! اقىرى، الدىمەن سولارعا سويىل ءتيدى. قۇتقارماق بولعان بىزدەر قان قاقسادىق. وكىنگەننەن پايدا جوق، ەندى! تاعدىردىڭ جازۋى شىعار.

–       بارىمىزگە جاستىق كىنالى! – دەپ قالدى بايبۋرا دا: – تاجىريبەنىڭ جوقتىعى... قازىر بولسا عوي، كورسەتەر ەم قالاي قارسىلاسۋدى...

–       قوي! قوي ەندى، بۋرا!

–       بۇگىن زاڭ باسقا، زامان باسقا... قۇدايعا شۇكىر! توگىلگەن قان، العان سوققى اتاۋسىز كەتپەدى عوي.

–       جوعا دەيمىن، القانى جاتاقحاناسىنا ءۇش قايتارا ىزدەپ باردىم. سوڭعى جولى بارعانىمدا كگبشنيكتەردەن قاشىپ، ءۇشىنشى قاباتتاعى بالكوننان سەكىرىپ، ارەڭ قۇتىلدىم. قىزدارى بىلمەيمىز دەپ بەدىرەيىپ الدى. ءبىز الاڭعا شىققان جوقپىز. القانى بىلمەيمىز، اۋىلىنا كەتكەن شىعار دەپ، باستارىن الىپ قاشتى ەمەس پە؟! ال مەنى دەكانىمىز قۇتقارىپ جىبەردى. كەرەمەت كىسى ەدى. قازىر قايدا ەكەن؟ ءوزىڭ بىلەسىڭ. «اۋىلىڭا تاپ قازىر قايت. الاڭدا ول بولعان جوق. اۋىلىنا كەتكەن دەيمىن. تەك الماتىدا نەمەسە جولدا قولعا ءتۇسىپ قالما!» دەدى. وزدەرىڭ بار، قالا سىرتىنا شىعىپ، وسكەمەنگە كەتىپ بارا جاتقان جۇك ماشيناسىنا وتىرعىزىپ جىبەردىڭدەر. سول ءبىر ورىس شوپىر جىگىتپەن «دالنەبويششيك» بوپ كەتە باردىم. ول دا ءبىر ازامات ەكەن، پوستاردا «ۇيىقتاپ جاتىر» دەپ، جاسىرىپ-اق باقتى. جاڭعىزتوبەگە دەيىن جەتكىزىپ تاستادى. ارى قاراي ەل ءىشى عوي، زۋلاپ اۋىلدان ءبىر-اق شىقتىم. القا بىراق اۋىلدا بولماي شىقتى... بارماعىمدى تىستەدىم! دەكاندى دا سىباپ سالدىم... ودان نە پايدا بىراق؟! بار دولىلىقتى دالانىڭ بورىسىنەن الدىم... ءتاۋىر-اق اۋلادىم. ءسويتىپ ءجۇرىپ، ءبورى-اناعا جولىقتىم... ءجا!

بايبۋرا ءسوزىن كىلت ءۇزدى. ءوزىنىڭ قىزىنىپ كەتكەنىن كەش ۇقتى. قۇلاق قويىپ وتىرعان بولات ەلەڭ ەتە قالدى.

–       ءيا، ءسويتىپ ءجۇرىپ نە بولدى؟

–       اسكەرگە شاقىردى... العاشقى بولىپ اتتانىپ كەتتىم. ار جاعى بەلگىلى: وزبەكستان–شىرشىق–اۋعانستان–كابۋل... كاۆكاز...

بايبۋرانىڭ الدەنەنى بۇگىپ قالعانىن بولات سەزدى.

–       ءبورىنى باياعى ەكەۋمىز اۋلاعانداي ءتىرى سويمادىڭ با؟

–       سويدىم... سونىمىز قاتەلىك بولىپتى!

–       نەسى قاتەلىك؟ – دەپ، بولات اڭگىمە ارقاۋىن تارقاتقىسى كەلدى.

–       قاتەلىك! كۇنا! – دەدى بايبۋرا تۋرا قاراپ.

–       وي، قويشى! دالانىڭ اڭى ەمەس پە؟! ءوزى قانشىق قاسقىر ەدى عوي... سەنىڭ قاقپانىڭنان قۇتىلا المادى عوي. اۋىل ءالى كۇنگە اڭىز قىلىپ ايتادى ەكەۋمىزدى، ءبورىنىڭ تەرىسىن تىرىدەي سىپىرعان دەپ... توعىزىنشى كلاستى عانا بىتىرسەك تە، باتىل ەدىك قوي... قازىر قورقاقپىن.

–       بولدى، بولات! ء«بورىنى تىرىدەي سويۋ» دەگەن جاۋىزدىقتى دا قارشاداي بولىپ شىعارعان سەنسىڭ، بولات. ونىڭ اقىرى مەنى انا-بورىگە جولىقتىردى... ەسىمە تۇسىرمەشى! جاپشى اۋزىڭدى!

–       نەگە؟ تاعى نە بوپ قالدى؟

–       تۇك بولعان جوق... بىراق ءبورى-انا تۋرالى قايتىپ ايتپاشى! ول – كيەلى اڭ... بوزيە... مەنىڭ جانىم اۋىرادى!

–       جارايدى! جانىڭ اۋىرسا – قويدىم!

ولار ءبىر ءسات ءۇنسىز قالدى. سۋىپ قالعان شايدان سوراپتادى. سالقىنداتقىشتى كۋپە ءىشى جانعا جايلى. قاپىرىقسىز. بولات ىستىق شاي دەمدەپ الىپ كەلەيىن دەپ ورنىنان كوتەرىلە بەردى.

–       بولات، سەن رەنجىمە! قاسقىر تۋرالى اڭگىمە قوزعامايىق.

–       وندا تۇرعان نە بار؟ تەرىسىن تىرىدەي سىپىرعان ءوزىڭ ەمەسپىسىڭ... مەن تەك كومەكشىلىك ءرول عانا اتقارعام. قانشىق قاسقىردىڭ...

–       ايتپا! بولدى ەندى! – دەپ بايبۋرا شارت ەتىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى. – ونىمەن تورەبەيىتتە جولىعىستىم... ول مەنىڭ انامداي بولىپ كەتكەن... بىلەمىسىڭ سەن؟! – قالشىلداپ كەتتى.

جاسقانىپ قالعان بولات سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.

–       بولدى! بولدى، بايبۋرا! قاسقىر تۋرالى قوزعاسام، اۋزىما قارا قان تولسىن! – دەپ قارعانا بەردى.

بايبۋرا دا بويىن كەرنەگەن اشۋىن زورعا باسىپ، كۋپە ەسىگىن جۇلقي سىرعىتا اشىپ، شىعا جونەلدى.

–       قايدان عانا ەرىپ ەدىم؟ قان كەشكەن كانتۋجنىي عوي مىناۋ. كوك ءبورىنى انام دەيدى... ناقۇرىس! – دەپ بولات كۇڭكىلدەي بەردى. – ستراننو!

...دۇك-دۇك... دۇك-دۇك... دۇك-دۇك...

تەرەزە كوزىندە دۇنيە دوڭگەلەنە اۋىپ بارادى.

...ءدۇرس-ءدۇرس... ءدۇرس-ءدۇرس... ءدۇرس-ءدۇرس...

كوكىرەك قۋىسىندا ەت جۇرەك مازاسىز قاعادى.

–       ستراننو!

بولات جۇرەگى اتقالاقتاي ءبىر ءسوزىن تاعى قايتالادى.

 

V

بايبۋرا تەرىس قاراپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتتى.

قوڭىر سالقىن كۋپە كۇنى بويى جانىققان جانىنا جاي تاپتىردى. بوي-بويى بالبىراپ، وي-ساناسى ۇيىپ جاتتى. سابىر سارىققان سانا ءبىر مەزگىل ءتۇس تۇمانىنا تۇتىلدى.

ءتۇسى ءتۇس ەمەس، كاۆكازدا ءوزى باستان كەشكەن ءوڭى ەدى...

شۆەد قىزى ماريا-اگاتا سۆاننىڭ كاسپي تەڭىزىنىڭ سۋىنداي كوكپەڭبەك، قويۋ قوڭىر كىرپىكتەرىمەن جان-جاعى كولەڭكەلەنىپ، ەرەكشە ءبىر جىلىلىق پەن تارتىمدىلىق ۇيالاتقان ساۋلەلى جانارى بايبۋرانىڭ جۇرەگىن ءدىر ەتكىزدى. قاراسۇر ءوڭى قۋقىل تارتتى. قوڭىرقاي ءتۇستى مول شاشى دا يىعىن جاۋىپ، توق بالتىر، بۇيرەك بوكسە، قۇمىرسقا بەل قىزدىڭ سۇلۋ ءمۇسىنى قىسىر جىلانداي اربادى. اقسارى ءوڭى ات جاقتى، پىستە مۇرىندى، ەتجەڭدى ەرىندى كەلبەت تە كەلىستى-اق. داۋىسى دا اشىق. قيمىل-قوزعالىسى دا جاس ادامعا ءتان جەڭىل. كيىم-كيىسى دە جيناقى، اسكەري.

ارپالىس ءومىر مەن تايتالاس قوعام ەسىن العان بايبۋرا ءۇشىن بۇل قىز پەرىشتەدەي بوپ كورىندى. اۋزىن اشىپ، ءتىلى بايلانىپ، كوزى اربالىپ قالعانى دا سودان. قارۋعا سۇيەنىپ قالعىپ، تەك جاۋگەرشىلىك جورىقتا جۇرگەن بۇعان بىراق سوگىس جوق قوي. ۇرعاشى اتاۋلىنى ۇمىتقان، ۇرىس-سوعىستى عانا ويلاعان جانسەبىلگە نە جورىق؟! شىبىن جاندى دا تارك ەتكەن.

التايدىڭ مارقاكولىندەي تۇنىق جانار جۇرەگىن ءبىر كورگەننەن قارىپ ءتۇسىپ، جاۋلاپ الدى. اشىق كوك كوزدىڭ اياسى ءارى مۇڭلى، ءارى ساۋلەلى ەكەن. جيەكتەگەن قويۋ قوڭىر كىرپىكپەن استاسقان جۇمباق كولەڭكە ءوز يىرىمىنە تارتىپ الا جونەلگەن. ءبىر مەزەت اڭىرىپ تا قالعان. جانى دا، ءتانى دە جات قىز دا بايبۋرا ءوڭىنىڭ قۇبىلىسىن قالت جىبەرمەي، بايقاپ ۇلگەردى. ەكەۋى دە ەندى ەركىن كوز سالىسقان.

ماريا-اگاتاعا دا بۇلشىق ەتتى، بىراق سىمداي تارتىلعان بايبۋرا ۇناپ قالدى بىلەم، جۇمساق جىميىسپەن بەلگى بەردى. بۇل دا ءوڭى ءبىر دەمدە قۋقىل تارتىپ، كەنەت قان جۇگىرە قىزارىپ، تەسىلە قالعان شەگىر كوزدەرىن اۋدىرىپ اكەتتى. تاستاي قاتىپ قالعان كەكتى جۇرەگى دە ءبىر ءسات بۇلقىنىپ، كەۋدە تۇسى شىم ەتە ءتۇستى.

كەۋدەمسوق تاۋلىقتاردىڭ اراسىندا ءدىن امان جۇرگەن شەتەلدىك شۆەد قىزىنا بايبۋرا ءارى كۇدىكتەنە، ءارى تاڭىرقاي قاراعانى دا راس. تالاي قانسوقتا قىرعىندى تاۋلىقتارمەن بىرگە باستان كەشكەن بايبۋرا باسى كەپىلدىككە تىگىلمەگەن مىنا سۇلۋعا تاڭدانباسقا شاراسى دا جوق ەدى... شەشەن ساردارلارى باياعىدا-اق مۇنداي قىمبات ولجانى قۇر قالدىرمايتىن. مىڭداعان، بالكىم، جۇزمىڭداعان امەريكان كوك قاعازىنا ساتىپ ۇلگەرەتىن. ماريا-اگاتا – وتە قىمبات تاۋار تۇعىن-دى.

ءوزىنىڭ جانكەشتى جورىقتارىمەن رەسەيدى شۋلاتقان، الەمدىك اقپارات سۇرلەۋىندە «تەرروريست» دەپ دۇنيەنى دۋلاتقان ماسحادوۆ پەن باساەۆ وزدەرى شەيىت كەتسە دە، وسيەت قالدىرىپ كەتىپتى. ءتۇبى رەسەيدەي ورىس يمپەرياسى شەشەندەردى تاپتاپ تاستارىن بىلگەندىكتەن دە، وزدەرىنە ادال قىزمەت ەتكەن وسى ءبىر شۆەد قىزىنىڭ ءبىر تال شاشىنىڭ تۇسپەۋىن تالاپ ەتىپ، ازاتتىق كۇرەسى اقىر تاپقان كۇنى ەلىنە امان-ەسەن اتتاندىرۋدى تاپسىرىپتى.

«قىزىل كرەست – قىزىل جارتى اي» قوعامىمەن قيانكەسكى كۇندەردە كاۆكاز جەرىنە دارىگەر رەتىندە كومەككە كەلگەن ماريا-اگاتا سۆان ادام بالاسى قولىمەن قوزداپ جاتقان سۇمدىقتى كورىپ تۇرىپ، ءوز ەلىنە قايتىپ كەتە الماپتى. جۇرەك قالاۋى جىبەرمەپتى. پەندە دەگەن جۇمباق جاراتىلىس قوي، جانى نە قالاسا – ءتانى تۇتقىن.

تاعدىرعا داۋا جوق، بايبۋراعا شەشەننىڭ ۇلتشىل ۇلدارى ماريا-اگاتانى داعىستان ارقىلى ازىربايجانعا جەتكىزىپ، شۆەتسيا ەلشىلىگىنە تاپسىرۋدى امانات ەتتى. ءتۇر-ءتۇسى تاۋلىققا ۇقسامايتىن بايبۋرانى تەگىن تاڭداماسا كەرەك، «استراحان قازاعى»، «باكۋلىك ءازىربايجان» دەگەن ەكى بىردەي پاسپورتى بار، ول ازداي، اۋعانستان–شەشەنستان سوعىسى مەن سۇمدىعىن باستان وتكەرگەن، وت پەن سۋدىڭ وتكەلىنەن ولمەگەن جىرىندى، جانكەشتى عوي. اتى مەن زاتى تۇماندى ادام. قارۋسىز-اق قارۋلىنى قان قۇستىرىپ كەتەتىن اجال-پەندە. كۇدىكسىز پەندە – كولەڭكەلى ادام: ساندا دا، ساناتتا دا جوق. سۇراۋسىز جان.

ءباس ەرىكسىز بايبۋراعا تىگىلگەن-ءدى...

مەزگىل كوكتەم ەدى. دۇنيە جاسارىپ، جاڭعىرىپ جاتقان. ۇلتى ءازىربايجان مۇحاممەدپەن بىرگە اتتانعان بايبۋرا مەن ماريا-اگاتا شەشەندەردىڭ تاۋلى ايماعىنان داعىستان شەكاراسىنا بەسىن اۋا ىلىككەن. رەسەيلىك شەكارا اسكەرى سوڭدارىنان تۇسكەن. اسۋعا الىپ شىعار سوقپاق تورۋىلداۋلى. بۇلار باسقا ۇرعانداي داعدارىپ قالدى. قيا بەتتى كولبەگەن قيان سوقپاق قول بۇلعاپ تۇرعانمەن، امان ءوتۋ مۇمكىن ەمەس.ازىربايجاندىق مۇحاممەد: «بىتتىك! – دەپ قالدى. – ءبىزدى ساتىپتى...» سوندا ماريا-اگاتا: «بۋر، – دەدى بايبۋراعا بۇرىلا قاراپ: – ماعان قولعا تۇسۋگە بولمايدى. فەدەرالدار «ەۋروپالىقتار تەرروريستەرگە كومەكتەسىپ وتىر، مىنا فراۋ ماريا – سولاردىڭ ءبىرى – تەرروريست-دارىگەر» دەپ، بۇكىل الەمگە جار سالادى. مەنى اناۋ اراب حاتتابپەن قاتار قويادى ولار... تىرىدەي بەرىلگەنشە، جاستىعىمدى الا جاتۋعا دايىنمىن!» – دەپ بەكىندى ءسوزىن جالعادى.

بايبۋرا جانى ەندى شىنداپ قىسىلدى. ارتتا – شەكاراشىلار، الدا – تورۋىلشىلار. جالعىز ءوزى بولسا، جانساۋعالاپ، جىم-جىلاس جوعالىپ كەتەر ەدى. جەردىڭ جىگىن ايىرىپ، تاۋدىڭ تارعىل تاسىنا ءسىڭىپ، بۇتا-قاراعاننىڭ كولەڭكەسىمەن ۇيىپ، كوزگە تۇسپەي-اق تورگە وزار ەدى. جالعىز ءجۇرىپ، جانىن جالداعان جولبارىس تەكتى تارلان عوي. ال قاسىنداعى قوسۇرەي پەندەلەر قانجىعادان تارتىپ تۇرعانى-اي!..

كۇن قاقتاعان قوڭىرقاي ءجۇزىن تەر جاۋىپ كەتتى. جانى القىمىن الا قىسىلدى. ءوزى ءۇشىن ەمەس، وزگەلەر ءۇشىن جانىقتى.

بايبۋرا ءۇشىن سىن ساعاتى سوقتى...

وسى ءبىر ءسات كۇن كوزى تۇتىلعانداي بولىپ، بار ماڭ قاراكولەڭكەلەنىپ سالا بەردى. ىزىنشە دۇنيەنى كوك تۇمان جاپتى.

تۇككە تۇسىنبەگەن ماريا-اگاتا مەن مۇحاممەد جان-جاقتارىنا الاڭداپ: «نە بوپ بارادى؟ مىناۋ نە؟ ورىستىڭ جاڭا قارۋى ما؟ لازەر قارۋى ەمەس پە؟!» دەپ، شىر-شىر قاقتى. بايبۋرا عانا كوكمۇنار دۇنيە اقىرىن ءۇنسىز كۇتتى.

بۇعان تانىس بوز ساۋلە كوك تورىنەن كوك تۇمان تۇتقان جەرگە – تاپ قارسى الدارىنا ساۋلاي قۇيىلدى. لەزدە الگى ساۋلە بوزاڭ ءبورى سۇلباسىنا اينالدى. قۇيرىعى سالبىراعان بوز ءبورى بۇلارعا باسىن بۇرا قارادى. شوقتاي قىزىل كوزدەرى جارق ەتىپ، ۇرەيلەنىپ تۇرعان ماريا-اگاتا مەن مۇحاممەدتىڭ مىسىن باستى. بايبۋرا عانا سەلت ەتكەن جوق. اجال اۋزىنان الىپ قالار انا-ءبورى ورالعان ەدى.

بوزيەسى بۇلاڭداي العا ءتۇستى. كوك تۇمان تۇتقان دۇنيەنى كوك تورىنەن تۇسكەن بوز ساۋلە جارىپ بارادى. سوڭىنان سورلى پەندەلەر ەرىپ بارادى.

انا-ءبورىنىڭ سوڭىنان بايبۋرا نىق قاداممەن العا وزدى...

قانشا مەزگىل ءوتتى؟ قانشا جول ءجۇردى؟ ول جاعى بۇلارعا جۇمباق ەدى. الدەن ءبىر ۋاقىتتا كوك تۇمان مەن ءبورى سۇلبا دا سەيىلىپ سالا بەردى.

الاڭداۋلى ۇشەۋ اسۋدان اسىپ ۇلگەرىپتى. كۇن جارقىراپ تۇر. كوكتەم كۇشىنە ەنگەن. توڭىرەكتە قۇستار سايرايدى. جاندىكتەر شىرىلدايدى. قاپ تاۋى كوكىرەكتەيدى. كوكمۇنار الەمدە ۋاقىت سىناپتاي سىرعىپ، ەت ءپىسىرىم ۋاقىت ءوتىپ كەتىپتى...

قاۋىپ سەيىلگەن. جەر كەڭىگەن. ءجۇرىس ونگەن.

انا-ءبورى اقجول اشىپتى. داعىستاندا كەدەرگىگە ۇشىراعان جوق. ەكى-اق كۇننىڭ ىشىندە باكۋدەن ءبىر-اق شىقتى. ۇشەۋى ەل كوزىنە ەلەۋسىز كورىنەتىن قوناق ۇيگە كەپ جايعاستى.

مۇحاممەد شالا شايىنىپ، شۆەتسيا ەلشىلىگىنە كەتتى.

بايبۋرا شويىن استاۋعا ىستىق سۋ اعىزىپ، راحاتقا ءبىر بولەنە جاتتى. قارۋ قاجاعان ءتانى تەمىردەي، قولدارى گۇرزىدەي ازامات بويى بالبىراپ، كوزىن جۇمىپ، شالقالاعان كۇيى قامسىز قالعىعان.

قالعىعان كەيىپ تانىتىپ جاتسا دا، ادەيى اشىق قالدىرىلعان ەسىك تۇتقاسى اقىرىن عانا بۇرالعان ساتتە استاۋ ەرنەۋىنە قويعان تاپانشاسىن قاعىپ الىپ، ەسىك جاققا كەزەنە قالدى. ماريا-اگاتا ەكەن.

ول ءۇنسىز كىردى دە، وزىنە عانا جاراسىمدى جۇمساق جىميىسپەن يەك قاقتى. مونا ليزانىڭ جىميىسىنداي ەدى... جۇرەگىنە شوق تۇسىرگەن سول ءبىر كوك گاۋھار جانارىمەن تۇنجىراي، ءتىپتى اناسىنداي ەلجىرەي قارادى.

ىستىق سۋدا بالبىراپ جاتقان بايبۋرانىڭ تۇلا بويى شىمىرلاپ كەتتى. «وھ، سايتان!..» دەگەن دەرەكسىز وي سوعىپ ءوتتى. بۇل ءوز-وزىنە كەلەم دەگەنشە، ماريا-اگاتا كەۋدەسىن ادىرناداي كەرگەن قوس اناردى باستىرا ورانعان قىپ-قىزىل ورامالدى ۇستىنەن سىرعىتىپ كەپ جىبەردى.

قۋدىڭ قاۋىرسىنىنداي اپپاق دەنە جارق ەتتى. تولىق تا تىك تۇرعان قاز ومىراۋ، قۋ مويىن، كىرشىكسىز ءھام تىعىرشىقتاي ءتان ءناپسىنى ءتۇرتىپ، بايبۋرا سەزىمىن قىتىقتاپ الا جونەلدى. قانشا سابىر ساقتاپ، بايىز بەرەم دەسە دە، اعزانى العان ءناپسىنىڭ ويانۋ سەزىمى شىبىن جانىن تىزاق قاقتىرىپ بارا جاتتى.

قۇستاي قالقىعان ماريا-اگاتا ىستىق سۋ مەن بۇلا سەزىمگە مالتىعىپ جاتقان بايبۋرالى تار استاۋعا كەپ توعىلدى. شولپىعان سۋ، القىنعان دەم، باسقا شاپقان قىزىل قان، بويدى قۋالاعان ىشقىن جان – ءبارى جۇيە-جۇيكەنى قۋالاي كەلىپ، ءبىرى قىرىقتىڭ، ءبىرى وتىزدىڭ ىشىندەگى ەكى ءتاندى بالداي ەرىتىپ اكەتتى.

ەكەۋى ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت تورتاسىن ايىرعان مايداي شامىرقاندى... تولىقسىعان ءتان مەن بۇلىقسىعان جان دا بىراۋىق بايىز تاپتى.

–       كەشىر! – دەدى ماريا-اگاتا سۋلى شاشىن سىلكي كەپتىرىپ جاتىپ.

–       نە ءۇشىن؟ – بايبۋرا قالىڭ تۇكتى ورامالمەن سۇرتىنگەن قالپى قايىرىلا بۇرىلدى.

–       سەنى ريتمىڭنەن بۇزعانىم ءۇشىن!

–       ... – بايبۋرا جاۋاپ قاتپادى.

ماريا-اگاتا ءسوزىن ساباقتادى.

–       سەن ناعىز ساربازسىڭ! تانىڭمەن دە، جانىڭمەن دە... سەن سوعىس ءۇشىن تۋعانسىڭ. تۇلا بويىڭ تۇنعان كۇرەس... جالدامالى ريم ساربازدارى دا سەندەي بولا المايدى، قانشا باپتاسا دا. ساعان سوعىسسىز كۇن جوق. سوعىسۋدان باسقا ماقسات تا جوق. سوعىسۋ... سوعىسا بەرۋ. ولسەڭ دە سوعىستا ءولۋ... ءيا، سوعىستا ءولۋىڭ كەرەك. قانىڭ قان تىلەپ تۇر. ناعىز ۆوين! ناعىز ءبورى! مىڭجىلدىق ساربازسىڭ...

بايبۋرا بۇل جولى دا ۇندەگەن جوق. نە دەيدى؟ ماريا-اگاتا شىندىقتى ايتىپ تۇر. قىزىل اسىقتان قان كەشىپ كەلە جاتقانى راس. بالا كەزىنەن بولتىرىك اۋلايمىن دەپ قولىن قانعا مالدى. بوزبالا كۇنىنەن بورىگە وق اتىپ، وپات قىلدى. قىزىل قانىن اعىزىپ، تىرىدەي سويىپ تاماشالادى. كۇللى اۋىل شوشىنا اڭىز قىلدى...

ال سۇيگەنى القابەگىم قوينىنا تىعىلا تۇرىپ: «بۋرا! ەندى قايتىپ بورىگە جولاماشى. جولامايمىن دەپ انت بەرشى!.. قاسقىردىڭ قارعىسى قاتتى عوي. وعان قايتىپ قاتىگەزدىك تانىتپاشى!» دەپ جالىنعان. سول ساتتە بۇل ارسىز: «القا، جانىم مەنىڭ! بورىگە قايتىپ قول كوتەرمەيىن، بىراق... سەن... سەن بۇگىنگى ءتۇن بارىڭدى سىيلاشى! انت ەتەيىن، بولات دوسىم عوي ءبورىنى تىرىدەي تەرىسىن سىپىرتقان... قايتىپ قاسقىرعا جۋىمايىن!» دەپ ۇزدىگىپ ەدى-اۋ. «ەكەۋىمىزدىڭ بولاشاق اقجول تاعدىرىمىز ءۇشىن... بولاشاق باقىتىمىز ءۇشىن بورىگە قول كوتەرمەشى، بۋرام! بولات ءبىر ارامزا... جولاماشى! انت ەتشى! مەن سەندىكپىن! اسىقپاشى! اپتىقپاشى! ءالى ۇلگەرەسىڭ عوي... كەزى كەلەدى»، –دەگەن سۇيىكتىسى.

ماۋسىمنىڭ مۇڭسىز تاڭىن قاراسەڭگىر تاۋىنىڭ باسىندا ەكەۋى ايقارا قۇشاقپەن قارسى العان. بۇل بورىگە قول كوتەرمەسكە انت-سۋ ىشكەن.

ال التايدىڭ الاشابىر توبەسى – سارىتاۋ مەن مۇزتاۋ، قۇزعىندى مەن جايداق بيىكتەرىنە قاراي ۇشپا بۇلتتار ۇركىپ بارا جاتتى. ءبىر شوق ۇكىدەي ۇزىك-ۇزىك اۋناعان، تاۋ شىڭدارىنا شۋداداي ورالۋعا اسىعا ماڭعان الا بۇلت استىنداعى ەكەۋى باقىتتى ەدى. ءبىر-بىرىنە زور سۇيىسپەنشىلىك، قۋاتتى قۇمارلىقپەن كوز تاستاسقان.

–       ۇشپا بۇلتتار-اۋ، مەن دە سەن سياقتى باقىتتى بولام! سەندەر شىڭعا اسىعاسىڭدار، مەن بۋراما اسىعام. سەندەر تاۋعا ورالاسىڭدار، مەن بۋراما ورالام. مەن دە باقىتتى... جو... جوق... ءبىز دە باقىتتى بولامىز! ارمىسىڭدار، ارمان، بۇلتتار! اي-حاي-حا-اي!

القابەگىمنىڭ تاۋ جاڭعىرىقتىرعان ايقايىنا بۇل دا قوسىلىپ ەدى-اۋ!؟ كوك قاۋلاعان ماۋسىمنىڭ جاساڭ يىسىنە ماستانا تۇرىپ، ون جەتىسىندە سۇيگەن قىزىنىڭ ءلاززاتىنا توياتتاي الماي تۇرىپ، قاراسەڭگىر باسىنان ۇشاتىن اتا قىرانداي قومدانىپ ەدى.

ءتاڭىرىم-اۋ، بۇلار بىراق الىسقان قول، انتتاسقان سەرت ادىرە قالدى. ۇشپا بۇلتتاي ۇشپا سەزىم كۇي كەشىپ، ۇشپا بۇلتتاي ۇشپا تاعدىر كۇن كەشىپ، ۇشپا بۇلتتاي ماڭىپ كەتىپتى. ءبىرىن-ءبىرى كورە الماي، بىرىنە-ءبىرى جەتە الماي قالىپتى.

بۇل، مىنە، التايداعى القابەگىمىنەن جىراقتا...

–       بۋر، – دەگەن وسى ءسات ماريا-اگاتا، – نەگە ۇندەمەي قالدىڭ؟

–       ۇندەگەندە نە دەيمىن؟

–       بىردەڭە ايتساڭشى!

–       ايتاتىن نە بار؟ ءوزىڭ ايت، مەن تىڭدايىن.

–       سولاي ما؟! – ماريا ءارى تاڭىرقاي، ءارى قۋلانا جىميدى. – ايتسام، – مەن سەنىڭ التايىڭدا بولعام. بەلۋحا باۋىرىندا... رەريحوۆشىلارمەن* بىرگە. رەسەيلىكتەر ەرتىپ بارعان... اتقا سالاتىن ەرگە ۇقسايدى عوي ول تاۋ.

–       مۇزتاۋ، – دەپ قالدى بايبۋرا.

–       قالاي؟ قالاي؟

–       قازاقتار «مۇزتاۋ» دەيدى. مۇزدان قالانعان شىڭ دەيدى.

–       وتە ءدال ايتقان، – دەپ ماريا-اگاتا دا قوستادى، جالاڭاش ءتانىن اق سەيسەپپەن قىمتانا ءتۇسىپ. – قۇدايدىڭ كوزى تۇسكەن جەر. سۇمدىق ۇلىلىق بار ول وڭىردە... التاي – جەر بەتىندەگى ادام تىلمەن ايتىپ جەتكىزە المايتىن سۇلۋلىق پەن ۇلىلىق مەكەنى... وھ، ەۆريكا!

ماريا-اگاتا شاۋلىدەي شاڭق ەتىپ، داۋىسى اششى شىقتى.

بايبۋرا دا تاڭدانىپ قالدى.

–       ەۆريكا! مەن تاپتىم، بۋر! – ماريا-اگاتانىڭ كوگىلدىر كوزدەرى جانىپ كەتتى. – بىلاي ىستەيىك. ساعان ەندى شەشەنستانعا جول جابىق. رەسەي مەن اۋعانستان، پاكىستانعا دا... مۇندا تاعى قالا المايسىڭ. قالساڭ – تىنىشتىق جوق. بۇل – كاۆكاز. بۇزىق كاۆكاز... كورريدو كاۆكاز... ورىستارمەن ماڭگى ءسۇزىسىپ كەلەدى... ال ساعان كەرەگى قانشا؟ سەنىڭ جولىڭ «تەررور» ەمەس. سەن، تازا ۆوينسىڭ.

–       مەن تەرروريست ەمەسپىن! – دەپ بايبۋرا دا كەسىپ تاستادى.

–       ءيا، سەن تەررورشى ەمەسسىڭ، بىراق سەنى «تەرروريست» دەپ شىعارادى. قالاي اقتالماقسىڭ؟ كۇرەسكەرمىن دەمەكپىسىڭ. وعان كىم سەنەدى؟ ادىلەتتىلىك جوق جەردە ادىلەت ءۇشىن كۇرەستىم دەسەڭ، سەنى شىعىستىڭ حوجاناسرەددينى دەيدى... قان توگىلگەن جەردە قىلمىس پەن قاسىرەت قانا بار. ال سەنىڭ قولىڭ قاندى... ونى  جۋعانمەن كەتپەيدى.

ماريا-اگاتا مۇنىڭ تايعاق تاعدىرىن موينىنا قايتا قيىپ سالىپ تۇر.

–       ماريا، ءبارى راس! مەن بىراق ونى وزگەرتە المايمىن. بۇل – تاعدىر. ءتاڭىرىم وسىلاي شەشكەن.

–       جوق! – دەدى ماريا-اگاتا. – تاعدىرىڭا تەلي بەرمە.. ءتاڭىرىنى دە ارالاستىرما! ءتاڭىرىڭ – ادىلەتتى سەنىڭ... ادىلەتسىز – ادام. سەنسىڭ ادىلەتسىز.

بايبۋرا بىلق ەتپەۋشى ەدى، بىراق مىنا ءسوز شىمبايىنا باتىپ كەتتى. جاعى جىبىرلادى.

– ءيا، مەن.... مەن كىنالى!

–       بارىنە كىنالى – ءوزىمىز... سەنى التايدان، مەنى ستوكگولمنەن ايداپ كەلگەن تاعدىر دا، ءتاڭىرى دە ەمەس – قوعام مەن ادام... بارىنەن بۇرىن، «ادىلەت ايداپ اكەلدى» دەپ الداۋسىراتىپ، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز الداپ، تەنتىرەپ جۇرگەن ەكەۋمىز.

–       سوۆەت يمپەرياسى، – دەدى بايبۋرا، – يمپەريا قۇلاعان سوڭ وسىنداي يەسىز كۇيدە قالدىق.

–       ءيا، بۇكىل دۇنيە ەسىنەن اۋىسىپ قالعانداي... الەمدىك... جوق، قوعامدىق بالانس بۇزىلدى. يراگىڭ اناۋ، كاۆكازىڭ مىناۋ... يرانىڭ مەن كورەياڭ ول. ورىسىڭ ءبۇلىنۋلى، بالكانىڭ ءبولىنۋلى... ارابتارىڭ ارانداۋلى... مۇحيتتاعى ارالدارداي بولەك-سالاق ءبولىنىپ قالعان وزبەك، قىرعىز، قازاعىڭ بار. قىتاي تۇر التى باستى اجداھاداي جۇتىنىپ، جۇمىرىنا جۇق قونار ەمەس...

ماريا-اگاتا ءبىر ءسات توسىلدى. بايبۋرا دا شۆەد قىزىنىڭ مۇنشاما تەرەڭ تانىمىنا تاڭ قالدى.

–       جارايدى، بۋر، دۇنيەنى تۇگەندەي الماسپىز. دۇنيە – كەڭ، ادام – تار. سوندىقتان ەشقايدا سىيمايدى... سىيىسپايدى. سەن دە سىيمايسىڭ. سىيعىزبايدى... تۋعان جەرىڭدە دە تور قۇرۋلى. تۋعانىڭا دا سىيمايسىڭ. جاتسىڭ!

–       تۋعان جەرىم مەنى باياعىدا ۇمىتقان. اكەم مەن القا عانا ۇمىتپاعان شىعار... داۋىسى تارعىلدانا شىقتى.

–       قارايلايتىن ەشكىمىڭ جوق ەكەنىن سەزگەم، – دەدى ماريا-اگاتا دا. – ساعان ارىلۋ كەرەك. ءيا، ارىلۋ كەرەك... مىنا قاندى قىرعىندى، اناۋ سۋىق تاپانشانى ۇمىتۋىڭ كەرەك. ءبارىن دە تاستا! مەنىمەن ءجۇر.

–       قايدا؟

–       قىزىق ادامسىڭ!.. مەن شاقىرىپ وتىرمىن عوي، شۆەتسياعا... سەن ەرسەڭ، تۇركيا ارقىلى الىپ وتەم... ەلشىلىك كومەكتەسەدى. تۋريست دەسە دە پاسپورت جاسايدى. مۇحاممەد بىلمەسىن بىراق... تۇرىكتەر شۆەدتەرمەن، نەمىستەرمەن، جالپى ەۋروپالىقتارمەن دوس قوي... گيتلەر مەن ستالين سوعىسى كەزىنەن بەرى.

بايبۋرا ويلانىپ قالدى. كەنەت:

–       جوق، – دەدى. – تۋعان جەرىمە... ەلىمە ورالۋىم كەرەك، ماريا. التايعا ورالسام – ارىلام... بارىنەن ارىلام!

ماريا-اگاتا دا ءبىر ءسات ءۇنسىز قالدى. ەركەكشورا كيىمدەرىن تاستاپ، ايەل زاتىنا ءتان قارا شىلتەرلى، اق كوفتالى، سۇرعىلت كويلەك كيگەندە بادەندى بويى مۇسىندەنىپ، سۇلۋ ءوڭى نۇرلانىپ قويا بەردى. بايبۋرا دا جەيدەشەڭ، قارا شالبار، قارا تۋفليمەن قاتىپ شىعا كەلدى.

–       ءتۇسىندىم، بۋر، – دەپ ماريا ۇستىنە فرانتسۋز ءاتىرىن سەبىندى. – سەن ەركەكسىڭ... ەركەك اتاۋلى قازىر از. اسىرەسە، ەۋروپادا... گەيلەر. سولار – بيلەر. ولار بيلىكتە دە كوپ... سەن، كەشىر مەنى!

بايبۋرا ەشتەڭە ايتپادى.

–       بۋر، مەنىڭ شۆەتسيام سەنىڭ التايىڭا ۇقسايدى. سۋىق. قارلى، – دەپ  اڭگىمە ارناسىن سەزىمتالدىقپەن بۇرىپ، ماريا-اگاتا بايبۋرانىڭ موينىنا اسىلدى. – وتانىڭا ورال، بىراق ساق بول! ولار سەنى تۇسىنبەيدى... سەن يسا-قۇداي سياقتى ء«تىرىلىپ» كەلىپ تۇرسىڭ عوي. ال ولار ونى كەشىرمەيدى. سەن جات جەردە جوق بوپ كەتۋىڭ كەرەك ەدىڭ... ەندى اياق استىنان پايدا بولاسىڭ. شوك! ساعان ەشكىم دە سەنبەيدى. سەنەن قورقادى ولار.

–       ماريا، سەن ءبىزدىڭ حالىقتى بىلمەيسىڭ. ولار سەنەدى. ءبارىن دە ءوز اۋزىممەن ايتىپ بەرەم. قازىر سوۆەت وداعى ەمەس قوي، ءبارى دە وزگەرگەن شىعار... بوستان ەل عوي.

–       بۋر، فورماتسيا، فورما وزگەرگەنمەن، بيلىك وزگەرمەيدى. ولار ساعان كۇدىكپەن قارايدى. قاۋىپ كۇتەدى... سوندىقتان دا ساق بول! سەن دە ساۋ-سالامات ادام ەمەسسىڭ، – دەپ ماريا-اگاتا بايبۋرانىڭ قۇلاعىنىڭ استىنان يىسكەي ءسۇيدى، سىبىرلاي سويلەدى. – تاۋىم مەنىڭ! شىلدە ايىندا ءبىر اي بويى بەلۋحاعا بارام. سوندا كەل. كۇتەم، جانىم! كۇتەم، تاۋىم! مەن دەم الام... راحمان بۇلاقتا... حان التايدا كۇتەم!

–       قالايشا؟ التايعا كەلەسىڭ بە؟ – دەپ، بايبۋرا دا قالاي ماريا-اگاتانى تىك كوتەرىپ العانىن سەزبەي قالدى.

–       ءيا! ءيا! – دەپ قۇلاق تۇبىنەن ىستىق دەمىمەن ورتەي سىبىرلادى جاس ايەل. – مەن سەنى سۇيەم، بۋر! سۇيەم!

–       مەن دە... مەن دە... – دەي بەرگەنىن بايبۋرا دا سەزبەي قالدى.

–       جانىم، بۋر، بەلۋحا ءبىزدىڭ نەكەمىزدى قيسىن... سەن مەندىكسىڭ، بۋر! راحمان بۇلاعىندا كۇتەم!

ەكەۋى دە ءبىر-ءبىرىن ايمالاسا ءوبىستى. ءجۇز شارپىعان وتتى دەم مەن شوقتاي قارىعان قىزىل ءتىل تۇنشىقتىرا تىبىستى.

وسى ءبىر وت سەزىم ورالعان ساتتە بايبۋرا وقىس ويانىپ كەتتى... ءتىلى تاڭدايىنا جابىسا تۇتقىرلانىپ، ەرنى كەبەرسىپ قالىپتى. شولدەپ جاتىر ەكەن. ۇيقىسى شايداي اشىلدى. قاسىندا ماريا-اگاتا ەمەس، كۋپەنىڭ سالقىنىنان بۇيىدەي بۇكتىسىپ، تەرىس قاراپ بولات جاتىر.

رەسەيلىك پوەز عانا ءدۇرس-ءدۇرس سوعىپ، زاۋلاپ كەلەدى. قاراۋىتقان دالا بولات دوڭعالاق استىندا گۇرس-گۇرس جانشىلىپ، سىر بەرمەستەن سولقىلداپ جاتىر.

تۇتقىر ءتىلىن شايناي جۇتىندى. كومەيى كەۋىپ قالىپتى. ۇستەل ۇستىندەگى سۋىعان شايدان ءىشتى. سارايى اشىلىپ سالا بەردى.

ماريا-اگاتا سۆانمەن ازعانا ۇشىراسقان ءومىرى ساناسىندا سۋسىپ وتكەنىن ويلادى. التايعا – راحمان بۇلاعىنا تەزىرەك جەتسەم دەگەن بۇلتىڭ وي ءدۇمىپ ءوتتى. تەرەزەدەن تىسقا ءۇڭىلدى.

ال تىستا پوەزدىڭ قوس قاپتالىن الا قاراڭعىلىق قاناتىن جاۋىپ كەلە جاتتى. ول دا پوەزبەن جارىسىپ كەلەدى. باتىس بەتتە باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ شالا پىسكەن اپورت ءتۇستى ارايى سەيىلىپ، كوكجيەكتىڭ قوس ەتەگى قۋسىرىلا تۇسكەن.

پوەز بەتتەگەن الىس شىعىس وڭىردە تۋعان كومەسكى جۇلدىزدى كوك كۇمبەزى دە قىران قۇيرىعىنداي كۇرگەيلەي باسىپ بارادى. باتىپ كەتكەن كۇنمەن بار دۇنيە قاراۋىتىپ، قارا جەردىڭ ەڭسەسىن كوتەرتپەس كۇرەڭ ءزىل ەنە بەرگەن.

ىمىراسىز ىمىرت ءۇيىرۋلى.

 

ەكىنشى تاراۋ

 

ءى

شەگىرتكە ايعىرىنىڭ ءتىسى شىققان شىلدە. تاۋ القابىن، دالا الابىن اپپاق كۇن شىجعىرىپ تۇر.

تاڭ بوزىندا «جاڭعىزتوبە» بەكەتىنەن تۇسكەن بايبۋرا مەن بولات شەتەلدىك جەڭىل كولىكتى جالداپ، كۇرشىمنىڭ پورومىنا تۇسكە تارتا جەتىپ، بەسىن بولماي اۋدان ورتالىعىنا ىلىكسە دە، بۇگىن ءتۇن قونىپ قالۋعا بەكىندى. «كالكۋتتا* قاشپاس» دەپ كۇلدى بولات: «القانىڭ دا اڭسارى ۇزىلمەس...» دەپ تۇيرەپ قويدى. بايبۋرا بىراق ءسوز شىعىنداعىسى كەلمەي، ىشتەن تىندى. ءوزىنىڭ كىمگە، قايدا، نەگە اسىعىپ كەلە جاتقانىن دا تۇسىنبەي، بولاتقا وتتى جانارىن عانا قادادى. «قويدىم، اعاسى، قويدىم!» دەپ، ول دا ءوپ-وتىرىك مونتانسي قالدى.

بولاتتىڭ وسى ءبىر جىمىسقى كەيپى قۇتتى ءبىر شيەبورى قىلىعىنان اۋماي كەتتى. بايبۋرا قاراداي جيىركەندى. سومكەسىن يىعىنا اسىنعان بويى تەرىس اينالدى. قونسام دەگەن ويدان تەز اينىدى. بولات تا قال دەپ قىستامادى. ول دا بايبۋراعا تۋ سىرتىنان تىستەنە كوزىن تىگىپ، ءوز جونىمەن كەتە بەردى.

كۇرشىمنەن قاراتوعايعا قاراي باراتىن كولىك اۆتوبەكەت باسىنان وڭاي كەزدەستى. تاكسيست جاس جىگىت ەكەن، تاعى دا جولاۋشى العىسى كەلىپ ەدى، بايبۋرا الدىرمادى. ءتورت ادامدىق جول پۇلىن ءبىر-اق تولەدى.

جولدا جولاۋشىدان كولىك جۇرگىزۋشى سىر تارتقىسى كەلىپ ەدى:

– قايتەسىڭ، جىگىتىم، جولعا قارا! – دەپ تيىپ تاستاعان.

باياعى ءبىر سوۆەت زامانىندا توسەلگەن سۇپ-سۇر اسفالتى شەشەكتەي ۇشىپ، ويدىم-ويدىم ويىلعان جولدا بىردە باياۋلاپ، بىردە زاۋلاپ سىرعىعان جەڭىل كولىك اۋديەنىڭ بيىگىنە دە كوتەرىلگەن. سوندا بارىپ بايبۋرا:

– باۋىرىم، توقتاشى، اياق سۋىتىپ الايىق، – دەدى.

تاندىردىڭ تابىنداي بەت شارپىعان شىلدە كۇنى بيىكتە باسەڭ تارتىپتى. سارىتاۋ مەن قۇزعىندى شىڭى جاعىنان كەرىمسال ەسەدى. بايبۋرا كەۋدە كەرە دەم الدى.

قۇلاعىنا شىلدەلىك شەگىرتكە شىرىلى كەلدى. موتورى وشكەن ماشينا ۇنىنەن سوڭ، توڭىرەك قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىققا تۇنعان ەدى. «ە-ەھ، شەگىرتكە دە باقىتتى-اۋ، ءوز جەرىنەن اۋماعان...» دەگەن وي تولقىنى وقىس ورالىپ ءوتتى. كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتتى.

ءجۇزىن جالت بۇردى. كوز الدىندا اۋديەنىڭ كۇن جەگەن قارا تاۋلارى مەن جىلعالارىنداعى سارى-جالقىن بايالىشتارى بيلەپ، ولار دا جىلاپ قويا بەرگەندەي بولدى.

بايبۋرا جىلدام ەس جيىپ:

– كەتتىك! – دەدى قاتقىل داۋىسپەن قويۋ قارا مۇرتى جىبىر ەتىپ.

شوپىر جىگىت تە رەنجىپ قالدى ما، الدە سۋىق ءتۇستى جولاۋشىدان سەكەم الدى ما، ءۇن-ءتۇنسىز رولىنە جابىستى. نەمىستىڭ «اۋدي» ماركالى كولىگى لىپىپ جونەلدى. اينەگى تومەن تۇسىرىلگەن ەسىك تەرەزەسىنەن تاۋ سامالى كولىك ءىشىن كەۋلەپ، ەكەۋىنىڭ بەتىن جەلپىپ، شاشىن قوبىراتتى.

اۋديە اسۋى بۇرىلىسىنان بۇلاڭ ەتىپ شىعا كەلگەندە بايبۋرانىڭ الدىنان بالالىق شاعى بۇلدىراپ وتە شىققان كەرىم دۇنيە كوسىلىپ قارسى الدى. كوگىلدىر مۇنار كومكەرگەن بوكەنباي، بۇيرەك پەن قاراسەڭگىر، اۋديە تاۋلارىنىڭ اراسىن الا وگىز ساۋىرلانعان ادىرلى بەلەگىر مەن اقجال جازىعى شىلدە كۇنىنىڭ استىندا اڭقاسى كەۋىپ، اق ساعىمعا شومىلىپ جاتتى. باياعى ءبىر زاماندا اق كۇمىستەي بۇراڭداپ اعاتىن قالعۇتى وزەنى دە كورىنبەيدى. قازىر ەرتىسكە دە جەتە الماي، قۇمعا ءسىڭىپ جاتقانداي جىم-جىلاس.

بوزبالا كۇنىندە ءبورى قۋعان وسى ءبىر بوز دالا بوزداپ قارسى العانداي كۇيگە ءتۇستى بايبۋرا. بوز ساعىم بۋعان بوزاڭ تۇزدە قاراشىعى قىدىرىپ، الدە نەنى ىزدەدى... ساعىم كوتەرگەن كەڭ جاپان كولەڭ-كولەڭ قاقتى، بىراق كوزىنە ەشتەڭە شالىنبادى. قاراقۇرىقتانعان تاۋ جوتالارى عانا كوكمۇنار ىشىنەن انداعايلادى.

الدەن ۋاقتا عانا تالماۋسىراعان جانارىنا ىزدەگەنى شالىندى. قۇباقاندانعان كۇمبەز كەشىكپەي-اق انىق كورىندى. اقجەمدەنە شالىنعان بيىك كۇمبەز – بۇل وڭىرگە تانىس «تورەبەيىت» ەدى.

– كوردىم-اۋ، سەنى دە!؟ – دەپ قالدى.

شوپىر جىگىت بۇعان تاڭدانا قارادى.

اداسقان ءومىرىنىڭ اق تۇتەگىندە پانا بولعان تورەبەيىت قوي. وعان قالاي بۇرىلماي كەتەدى؟ اتاما، اقىماق! ءوزىن ىشتەي جازعىرىپ تا قويدى.

– باۋىرىم، – دەدى، – تورەبەيىتتىڭ تۇسىنا توقتاشى.

«كۇرشىم–مارقاكول» تاس جولى تاپ ىرگەسىنەن وتەتىن تورەبەيىت اقشۋلان شي اراسىندا، قاراتوعاي اۋىلىنان باتىسقا قاراي ات شاپتىرىم ويپاڭدا توبە كورسەتىپ تۇر. تاق بەيىتتىڭ وكپە تۇسىنا كەلگەندە اسفالت جول دا وڭتۇستىككە كىلت بۇرىلىپ، بورانعا قاراي تىكە تارتقان.

–       سەن جۇرە بەر، – دەدى بايبۋرا.

–       نەگە؟

بايبۋرا اڭتارىلا بۇرىلدى. شوپىر جىگىتتىڭ جۇزىنەن تاڭدانىستى اڭعارىپ: «اۋىل جاقىن عوي، جاياۋ بارايىن. تۋعان جەر عوي، ساعىندىم!» دەدى.

شوپىر جىگىت ءبىر نارسە دەي بەرىپ ەدى:

–       جولىڭ بولسىن، جىگىتىم! – دەدى. – قول-اياعىم ءبۇتىن، ءوزىم دە جەتەم.

تاكسيست يىعىن ءبىر قيقاڭ ەتكىزدى دە، كولىگىن كەرى بۇرا تارتىپ وتىردى.

ءتۇزدىڭ قارا جەلى مەن كۇزدىڭ قارا جاڭبىرى قانشا مۇجىسە دە، سوناۋ ون توعىزىنشى عاسىردا دوڭگەلەندىرە سالىنعان ەسكى بەيىت ءالى مىزعىماي تۇر ەكەن. بيەنىڭ ءسۇتى مەن جىلقىنىڭ قىلىن قوسىپ يلەگەن، شالا كۇيدىرىلگەن كىرپىش سىنى كەتسە دە، سىر بەرمەپتى. شىڭعىس حان تۇقىمى – ابىلپەيىس تورە ۇرپاقتارى كوتەرگەن تورەبەيىت كۇمبەزى ءالى قۇلاي قويماعان. قىزىل قاراعايدان قيىپ سالىنعان قوس بورەنە بوساعاسى مەن جالپاق ەسىگى دە ىشكە قاراي سىقىرلاي اشىلعان.

–       اسسالاۋماعالەيكۇم!

بايبۋرا ىشكە وڭ اياعىمەن اتتاپ، امانداسا كىردى. توبەدەگى توقىمداي تەسىگىنەن كۇمبەزگە الاكولەڭكە جارىق ءتۇسىپ تۇر. توپىراعى قۇرعاق. شاڭداق قالپى. ءتور جاقتا بايلانعان قامىس ماتى جاتىر. بىرەۋلەر ادەيى اكەپ، توسەپ تاستاعان سياقتى.

بۇل ماتى ۇستىنە تىزە بۇكتى. كۇمبەز ءىشى قوڭىر سالقىن. شىجىعان شىلدە ىستىعى وتە قويماپتى. كيىز ۇيشە دوڭگەلەنتە كوتەرىپ، قابىرعاسىن جارتى قۇلاشتاي قالىڭدىقتا قىل كىرپىشپەن قالاعان مولا – مولا ەمەس، الاپات اپتاپ پەن ازىناعان بوراندا جاندى اتاۋلىعا پانا.

ون جەتىسىندە بۇعان دا پانا بولدى عوي. پانا عانا ەمەس، الاي-دۇلەي اق بوران ءومىرىنىڭ اقتۇتەگىندە اداستىرماي الىپ جۇرەتىن بوزيەسى – انا-ءبورىسىن كوك تورىنەن شاقىرعان دا وسى تورە مولا. بوز بوران دۇنيەدە بوزبالا بايبۋرانى انا-بورىگە تاڭىرىدەي تابىستاپ جىبەرگەن دە وسى تورەبەيىت.

جەتى قات كوك تورىندەگى ءبورى سۇلبالى پەرىشتەلەر مەكەن ەتكەن ۇلى الەمنەن كوك جاسىن بوپ جەرگە ءتۇسىپ، تورەبەيىت ىشىندە جول تابا الماي جاتقان بايبۋرانى جەتەكتەپ اكەتكەن بۋرىل انا-ءبورىسى ەمەس پە؟! سوندا كىم قول ۇشىن سوزىپ ەدى؟ ەشكىم دە... جالعان جامالىندا تورەبەيىتتەن بوزيەسىمەن اتتانعان بايبۋرا تامۇق دۇنيەدە توسىلىپ قالماپتى، تۋعان جەر تورىندەگى تورەبەيىتىنە امان-ەسەن قايتا ورالىپتى. انا-ءبورىسى تاعدىرىنىڭ تالاي تار كەزەڭىندە عايىپتان تاپ بولىپ، ءومىرىنىڭ سىن ساعاتى سوققان ساتىندە كوكتەن تۇسكەن عايساداي ادال سەرىك بولىپ، تالاي مارتە اجال بۇعالىعىنان ايىرىپ الدى عوي. قىلشا موينىنان شىلبىرلاپ، ءولىم ءورتى قاۋلاعان، زۇلىمدىق جاۋلاعان توزاق وشاقتارىنىڭ ورتاسىنان، زالىمدىق جايلاعان پەندەلەر قىلكوپىرىنىڭ ۇستىنەن الىپ ءوتتى عوي.

جامباسىنا مامىق توسەكتەي جايلى تيگەن قامىس ماتى ۇستىندە جاتىپ، باسىن جول سومكەسىنە جاستاعان بايبۋرا كوزىن كۇمبەزدىڭ تاقياداي بوپ كورىنگەن تار تەسىگىنە قاداعان. اق سۇتتەنگەن اسپان دا ىستىقتان اۋىرلەپ، جانارىنا تياناق بولمادى.

كيەلى بوزيەسى جايلى، تەكتى تورەبەيىتى تۋرالى ءارى-ءسارى ويلانىپ جاتىپ، سالقىن-سابات مولادا كوزى ءىلىنىپ كەتتى. الا تاڭنان اپتىعىپ، توقتاۋسىز جۇرگەن جايسىز جۇرىستەن تۇلا بويى بوساپ، ماڭعاز ۇيقىعا كەتكەنىن ءوزى دە سەزبەي قالدى. جول سوعىپ تاستاعان ءتانى تالماۋسىراپ، جانى راقات تاۋىپ جاتتى.

 

ءىى

ول تورەبەيىت ىشىندە تۇياق سەرىپپەي ۇزاق ۇيىقتادى...

كوپتەن بەرى تۇڭعىش رەت الاڭسىز جاتتى. تاعى دا عايىپتان ءتۇس كوردى. تۇسىندە جەتى قات كوك تورىنەن ساۋلە بوپ جەتكەن انا-ءبورىسى ورالىپ، مۇنىڭ تۇمانىتقان ساناسىن سەيىلتە ءتۇسىپ، وتكەن ءومىر ولكەسىنە ەرتىپ اكەتتى. ەلپەڭدەي ەرگەن بايبۋرا بۋالدىر ءبىر الەمگە ەندى. سول-اق ەكەن سوقىر ساناسى دا سارالانا بەردى.

ۇلپا دەم ۇرگەن ءسابي شاعى ەكەن. باسىنا ۇكى ۇپەلەگى تاعىلعان بەسىك ىشىندە جاتىر. قۇباقان كيىز ءۇيدىڭ ءىشى. قۇبىلا جاق ىرگە ءتۇرۋلى. ءتۇرۋلى ىرگەدەن سامال جەلپىپ وتەدى. جارتىلاي اشىق قالدىرىلعان بەسىك جابۋى جەلپ ەتىپ، مۇنىڭ ءجۇزىن جىبەكتەي لەپ سيپاپ كەتەدى. سول ءسات ءسابي كۇلكىسى قىتىقتاپ، اقشا بەتى نۇرلانا قالادى.

ىرگەدەن سوققان سامالمەن كوك شەگىرتكە شىرىلى ەستىلدى. شەگىرتكە شىرىلىمەن قوسىلعان سامال اۋەنى مۇنى بەسىك جىرىنداي الديلەي جونەلدى. تابيعي اۋەن ءالديى تۇلا بويىن شىمىرلاتىپ اكەتتى.

اۋەنگە ەلتىپ جاتقانىندا شەگىرتكەنىڭ سەمىز ايعىرى كەرەگە كوزىنەن ىرشىپ ءوتىپ، مۇنىڭ ماڭدايىنا كەپ قوندى. شوشىنىپ قالعان ءسابي بايبۋرا كوزىن جۇمعان كۇيى شىر ەتە ءتۇستى.

جىلان شاعىپ العانداي شار ەتە تۇسكەن ءسابي داۋىسىنان ۇرەيلەنگەن اناسى دا تىستان اپتىعا ەندى. ال شەگىرتكە ايعىرى بولسا، ءبىر-اق ىرعىپ كەرەگە باسىنا قونىپ ەدى. اناسى ايلانىپ-تولعانىپ كەپ ۇستىنە تۇسكەن. قولما-قول قول باسىنداي اق ماماسىن اۋزىنا توسقان. بايبۋرا دا اناسىنىڭ اق بۇلاعىنا باس قويىپ، ەكى ەزۋى كوپىرشىپ قويا بەرگەن.

وسى ءبىر ءسات انا مەن بالا اسا ءبىر شاتتىقتى، اسا ءبىر ماحابباتتى سەزىمدى باستان كەشىپ ەدى-اۋ!.. اناسىنىڭ تۇلا بويى شىمىر-شىمىر سەزىمگە تولىپ، الپىس ەكى تامىرى يىگەن. ال بايبۋرانىڭ بۇلا قۋاتى اق سۇتپەن الدەنە ءتۇسىپ، بوي-بويى بۇلكىلدەي، اش وزەگى نارلەنە، ەرەكشە ءبىر ءلاززاتتى كۇيگە بولەنگەن.

انالىق ماحاببات پەن بالالىق بەيكۇنالىكتىڭ شۋاعىنا شومىلعان كيىز ءۇيدىڭ جارتىلاي اشىلعان شاڭىراعىنان كۇن نۇرى دا ساۋلاي قۇيىلىپ جاتقان. كەنەت قاراڭعىلىق تۇسە بەردى. اناسى بالاسى اۋزىنان توق ومىراۋىن وقىس جۇلىپ الىپ، ورنىنان ۇرەيلەنە تۇردى. بايبۋرا دا اناسىنىڭ وقىس قيمىلىنان شوشىپ قالسا دا، سۇتكە تويعان قوزىداي كوزى جاۋدىرەپ، ءۇنسىز قالدى. ال اناسى اياق استىنان قاراكولەڭكە ۇيىعان تۇزگە ۇمتىلدى.

كوكتە كۇن تۇتىلىپتى. توڭىرەكتى كىرەۋكەلەگەن ىمىرت قاراڭعىلىعى تۇتىپتى. ىلە باتىس بەتتەن قاپ-قارا قۇيىن كوتەرىلىپتى.

قۇبا ءتۇزدىڭ قارا قۇيىنى ءاپ-ساتتە قۇلا ءتۇستى قۇبىجىققا اينالىپ شىعا كەلدى. ۇرشىقشا شىركوبەلەك اينالعان الاسات جەل جولىنداعى كەزدەسكەن قارايعان-قۇرايعان اتاۋلىنى ءتۇپ-تامىرىمەن كوتەرىپ الىپ، ءۇيىرىپ كوككە سامعاتقان. جىلان يرەكتەنگەن جۇلىنى قاپ-قارا، ال سول قارا جۇلىندى اينالا قوزعالعان اۋماعى الا-قۇلا الاپات شەڭبەر جاساپ، شەڭبەرەك اتىپ، اجداھا كومەيىندەي ىسقىرىنىپ كەلىپ قالعان.

اجداھا قۇيىن ديىرمەننىڭ تاسىنداي زىرىلداپ، گۇرىلدەپ كەپ، قالعۇتى وزەنى بويىندا جاپادان جالعىز تىگۋلى تۇرعان كيىز ۇيگە سوقتىقتى. قۇيىننىڭ قاق ورتاسىندا قالعان كيىز ءۇي كۇل-كومەش وشاعىمەن، مۇلىك-مۇكامالىمەن قاڭباقشا دوڭگەلەنە كوتەرىلىپ جونەلدى. كيىز ۇيمەن بىرگە بايبۋرا دا بەسىگىمەن جىندى كوبەلەكشە شىر اينالىپ ۇشىپ، كوككە كوتەرىلدى.

كوتەرىلمەي قالعان – قارا قازان... ول دا توڭكەرىلىپ ءتۇسىپ، تاسباقاداي تەڭكيىپ جاتىر.

ال اۋزى-مۇرنىنان جەل ۇرگەن بايبۋرا تۇنشىعا دا بەردى. جانارى ءبىر جالت ەتكەندە وزىنەن دە جوعارىدا كويلەگىنىڭ ەتەگى جەلبىرەپ، اناسى دا اينالا ۇشىپ بارادى ەكەن. اناسى مۇنىڭ كوز الدىندا جەل اعىنىمەن بيىكتەگەن سايىن بيىكتەپ، لەزدە قارا-كوك قۇيىن شاتىرىنا ءسىڭىپ كەتتى. سوندا عانا ءسابي بايبۋرا ءوزىنىڭ الاپات اينالىمدى جەل يىرىمىندە جاپادان جالعىز قالعانىن العاش رەت سەزىنگەن... سەزىنگەن دە جانارىن تاس جۇمىپ العان. دۇنيەنىڭ استىن ۇستىنە كەلتىرگەن دۇلەي قۇيىن بولسا، بار كۇشىمەن ىشقىنا گۋىلدەپ، ءسابي تاس بوپ تاڭىلعان بەسىكتى توبەسىنە كوتەرىپ الىپ، التاي تاۋىنىڭ تەسىكۇيا اتتى ۇرى سايىنا قاراي الىپ جونەلدى. بۇل ءبىر مىڭ جىلدا قايتالاناتىن قۇبىجىق قۇيىن ەدى.

ۇشار باسى كوك تىرەگەن كوك تەرەكتى، اق قايىڭدى، جىنىس شىلىكتى تەسىكۇيانىڭ نۋ ورمانىنا جەتكەندە قۇبىجىق قۇيىننىڭ دا باقسىداي جىنى باسىلىپ، قالىڭ ورمان نۋىنان جارىپ وتە الماي، سايابىر تاۋىپ، سولىقتاپ بارىپ تىنشىعان.

شاڭىراعى شاشىلىپ، كەرەگەسى كۇيرەپ دالادا قالعان، قازان-وشاعى جايراپ، تۇڭىلىك-تۋىرلىعى ءتۇتىلىپ تۇزدە جوعالعان كيىز ءۇي مەن كوككە ۇشىپ كەتكەن اناسى عانا تەسىكۇياعا جەتە الماعان. ءزاۋلىم تەرەكتىڭ باسىنداعى بۇتاققا كەپ ءىلىنىپ قالعان بەسىك قانا. بەسىك قانا ىشىندەگى بايبۋراداي سابيىمەن ەسەن-امان، ءبۇلىنۋسىز ءبۇتىن جەتكەن. ول دا بىراق ءبىر قۋ بۇتاققا ءىلىنىپ، جەلمەن شايقالىپ، زورعا تۇر. كارى بۇتاق بىراق سىر بەرەر ءتۇرى بايقالمايدى. جارتى قۇلاش بەسىكتى جەل شايقاسا دا جەلىمدەي جابىسىپ، شىناشاعىنا ءىلىپ العان ءداۋ پەرىدەي بىلق ەتپەيدى.

كەشىكپەي اقشام كەلگەن. كوك كۇمبەزىندە جۇلدىزدار جامىراپ، شالقالاي تۋعان ايمەن بىرگە انا ءسۇتىنىڭ اق ءنىلى سىڭگەندەي قۇس جولى بوزارعان. اسپانعا ۇشىپ كەتكەن اناسىنىڭ اق سۇتىنە تويىپ العان بايبۋرا بولسا، قۋ بۇتاق تەربەگەن بەسىگىندە قاننەن قاپەرسىز بالبىراپ جاتا بەرگەن.

قارا جەر مەن كوك اسپاننىڭ اراسىندا ءىلىنۋلى قالعان ءسابي جۇرەگى  ورنىقتى ەدى. بەسىگىنىڭ جابۋى – جۇلدىزدى كوك اسپان، تەربەتەر انا قولى – كوك تەرەكتىڭ ءيىر بۇتاعى. ماڭداي تۇسىنان سامساپ، جىمىڭ قاققان جۇلدىزدارعا قاراپ جاتىپ ۇيىقتاپ تا كەتكەن. ماۋسىمنىڭ ماي توڭعىسىز ءتۇنى مەن تۇمسا تابيعات انانىڭ ءۇنى تەربەتىپ، ماڭعاز ماۋجىراعان.

تەسىكۇيانى قۇلداي سوققان تاڭعى سامال سۋىلىنان عانا ەرتە وياندى. ماڭايىنا بارلاي قاراعان.

كوزىنە كوك ءنىل اسپان الدىمەن شالىندى. كەڭ اسپاندا قاناتىن كەرگەن قارا بارقىن قىران دا اينالا قالىقتاپ ءجۇر. تومەن جاقتان الدەنەنىڭ قىڭسىلاعان ءۇنى قۇلاعىنا كەلدى.

بايبۋرا الدەقانداي تەرەڭ ءبىر تۇيسىكپەن تىكسىندى. مۇنىڭ جەرگە تۇسسە اجالىن اسىراتىن شيەبورىلەر ءشاۋىلى ەكەنىن اڭدادى. ول بار ءۇمىتى كوكتە بوپ، كوككە كىرپىك قاقپاي تەلمىرىپ قادالدى. ءسابيدىڭ سۇعىن قاداعانىن سۇڭعىلالىقپەن سەزىنگەن التايدىڭ اقيىق قىرانى دەرەۋ تومەن قاراي سورعالادى.

اق يىق كەلگەن قارا بارقىن ءشاۋلى – انا قىران اقشاۋلى تۇڭىلىكتەي قاناتىن جايىپ، كورشى اق قايىڭنىڭ اق بىلەكتەي بۇتاعىنا كەپ قوندى. ول شاڭق-شاڭق ەتتى. انا قىراننىڭ اششى شاڭقىلىن تەسىكۇيانىڭ جىن يەلەگەن جىنىسى – شۋىلداق توعايىن جىنمەن بىرگە مەكەن ەتەتىن كوپ شۋىلداق شيەبورى ەلەڭ قۇرلى كورمەدى.

بايبۋرا اقيىق انا قىراندى ارقالانىپ، ازىناي جىلاپ قويا بەردى. ءسابيدىڭ سىڭعىرلاعان داۋىسىن ءىلىپ اكەتكەن جەل اعاش-اعاشتىڭ باسىنان اسىرىپ، ۇرى سايدىڭ نۋىنا تاراتىپ اكەتتى. جاس ءسابيدىڭ جەم سۇراعان ءۇنىن انالىق قۇس تۇيسىگىمەن تانىعان قىران ۇشا جونەلدى.

ال وسى شاقتا شۋىلداق توعايىنىڭ شۋىلداق شيەبورىسى داۋىسىن ءتىپ-تىك قۇلاعى شالعان قوس ءبورى – بەلدى ارلان مەن بوز قانشىق تۋرا تارتقان. ولار سىناپتاي سۋسىپ جەتكەن بويدا بوزوكپە شيەبورى اتاۋلى قۇيرىقتارىن بۇتىنا قىسىپ، بەت-بەتىنە بەزىپ كەتتى.

بۇل كەزدە اقيىق انا قىران – اقشاۋلى بولسا، قىر قويانىن تىرناعىمەن بۇرە كوتەرىپ كەپ قونعاندا، تومەندە ءتۇز سەرىلەرى – قوس ءبورى باستارىن الدىڭعى سيراقتارىنىڭ ۇستىنە تاستاپ، سولىقتارىن باسىپ جاتتى. بايبۋرا دا جىلاۋىن تىيعان.

ءشاۋلى قىران سەمىز قوياننىڭ ويماقتاي كوزدەرىن ويىپ الىپ، قانىن سورعالاتقان كۇيى ءسابيدىڭ اۋزىنا تىقپالادى. كەشەدەن بەرى ءنار سىزباعان بايبۋرا دا قوياننىڭ قىزىل قانىن قىلقىلداتا ءىشىپ، جۇمساق جانارىن جۇتىپ قويدى. مايلى جانارعا بىراق جۇرەگى كىلك ەتپەدى. اقشاۋلى دە انالىق سەزىممەن شاڭق-شاڭق ەتتى.

ءسابي مەن وزىنەن قالعان جەمدى قىران تومەندەگى بورىلەرگە تاستاي سالدى. ولاردىڭ اراندارى اشىلىپ تۇر ەكەن، قوياننىڭ قالاقتاي باس سۇيەگىنە دەيىن كۇتىرلەتە جۇتىپ قويدى.

جورگەگى قۇپ-قۇرعاق بوپ بەسىككە بولەنىپ، جارعاق تەرىدەن تىگىلگەن تۇبەككە تىشقاقتاعان بايبۋرا وسىلايشا ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇندى باسىنان وتكەردى. ءۇش كۇن بويى قارعا-قۇزعىننان كوكتە قىران، ءۇش ءتۇن شيەبورى-قاراباۋىردان جەردە ءبورى كۇزەتتى. ءۇش كۇن بويى انا قىران اقشاۋلى ءسابيدى اش قالدىرعان جوق. ءۇش كۇندە بايبۋرا دا تۇزدىك تاعى ءسابي بوپ شىعا كەلدى. ءۇش كۇن بويى شۋىلداق توعايى شيەبورى شۋىلىنا تولدى. ءۇش كۇن بويى اق بەسىك اسپاندا تەربەلدى.

تەك ءتورتىنشى تاۋلىكتە، بۋاز بەسىن اۋا ىشتەي زار يلەپ، زاپار شەككەن، كۇيىكتەن قاپ-قارا بوپ كەتسە دە، ءۇمىتىن ۇزبەگەن اكەسى ءسابيىن تاپقان.

– و، بوتام! بوتام! بارمىسىڭ؟.. اناڭ قايدا، قۇلىنىم! – دەپ، ات ۇستىنەن ىشقىنا جوقتاعان. – ءولىمىسىڭ، ۇلىم-اۋ، ءتىرىمىسىڭ؟! اناڭ قايدا ابزالىم؟ شىنىمەن اسپان جۇتتى ما؟!

ادام بالاسىنىڭ اششى ءۇنى مەن اتتىڭ وسقىرىنا پىسقىرعانىن ەستىپ، كوزى كورىپ تۇرسا دا، ءتاڭىرىنىڭ قالاۋىمەن قوس كوكجال ءبىر ءسات كىرپىك ىلمەي، كۇزەت ورنىنان جىلىستامادى. كوزدەرى جالىن اتا ىرىلدادى. قوس كوكجالدىڭ گۇرىلىنەن سەسكەنگەن جىلقى جانۋار قوس اياقتاي تىك شاپشىپ، ىلگەرى تۇياق باسپاي قويدى.

سوندا عانا تايىنشاداي تاۋ بورىلەرىن بايقاعان اكەسى:

– كەت، ءتۇز سەرىسى، كەت! سەندەر سەرىسىڭدەر... مەنىڭ جىلبىسقامدى قايتەسىڭدەر؟! كەت، سەرىلەر، كەت! – دەپ جالىنا ايقايلادى.

تورتتاعانداپ تۇرعان تاعىلار ادام بالاسىنىڭ جان قينالىسىن قاپىسىز تانىپ، جالدارىن جىعا جۋاسىپ، اقسيعان ازۋلى ەزۋلەرىن جيىسىپ، جىلىستاي بەردى. ولار بىراق ءبىرجولاتا ۇزاپ كەتپەي، اق بالاق قايىڭ اراسىنا بارىپ، قۇلاقتارى مەن كوزدەرىن تىگىسە جاتتى.

سەلت ەتپەگەن ءشاۋلى قىران عانا. ول ۇشار بيىكتەگى تەرەك بۇتاعىندا قوناقتاپ، تومەندە جانۇشىرا ايقايلاعان ادام مەن بورىلەردىڭ قيمىلىن كوكتەن باعىپ وتىر. بەسىكتە جاتقان بايبۋراعا دا ۇياداعى بالاپانىنداي قاراپ قويادى. اق يىعىن قومداپ، مويىن ءجۇنىن ءۇرپيتىپ، ايبات تا شەگەدى. ءۇش كۇن بويى باۋىر باسىپ قالعان ءسابيدى انا قىران اقشاۋلى دە قيمايتىن سياقتى.

– ۇلىم-اۋ، ءولىمىسىڭ، ءتىرىمىسىڭ؟ اناڭدى... جو-جوق!.. اناڭدى سەن ەمەس... تەك سەن ەمەس!.. اناڭدى قارا قۇيىن جۇتتى-اۋ! وھ، ءتاڭىرىم، ۇلىمدى الما! مەنى ال!.. مەنى!.. ونىڭ ەش جازىعى جوق، ءالى... جازىقسىز جىلبىسقا عوي!

اكەسىنىڭ ات ۇستىنەن – قارا جەرگە تابانى جەرگە تيمەي تۇرىپ جالبارىنعان تانىس داۋىسىنا شىداي الماعان بايبۋرا باقىرىپ جىلاپ جىبەرگەن. ءسابيدىڭ شىرىلداعان داۋىسىن كوكتەن ەستىگەن اكەسى جەردە وتىرىپ زارلانعان ءۇنىن ساپ تىيدى.

ءبىر مەزگىل اڭتارىلىپ قالعان قايعىلى پەندە وقىستان: «و-و، ءتاڭىرىم، مىڭ دا ءبىر ءمىناجات ساعان!.. مەندەي پەندەڭنىڭ تىلەگىن قابىل ەتتىڭ، ءمىناجات! ءمىناجات!.. سەنىڭ داڭقىڭ ماڭگىلىك ارتا بەرسىن! – دەپ ەكى الاقانىن كوككە جايدى: – ءاۋمين! ءاۋمين! ءاۋمين! تۇل ءتاڭىرىم، ءاۋمين!» داۋىسى باسەڭسي بەرىپ، ەردىڭ قاسىن قۇشا ەڭكىلدەپ جىبەردى.

وسى ءبىر ءسات قارا بارقىن، اق يىق قىران اقشاۋلى ۇياسىنداعى بالاپانىن جىلان شاعىپ العانداي ءدۇر كوتەرىلىپ، كەرەگە قاناتتارى ەڭكەيىپ كەتكەن كۇن كوزىن جاۋىپ، بەسىكتىڭ ارقالىعىنا ۇشىپ كەلىپ قوندى. بايبۋرا دا ءۇش كۇننەن بەرى اناسىنداي كورىپ قالعان قىراندى جاتىرقاماي قارسى الىپ، جىلاعانىن قويا قويدى.

جەردەن كوككە جاۋتەڭدەگەن اكەسى انا قىران اقشاۋلى قىلىعىنا اڭ-تاڭ بولىپ قاراعان...

ال اقشاۋلى بولسا قاناتى جالپىلداي، كومەيى جۇتىنىپ، ءسابي اۋزىنا قوياسىن قۇسىپ بەرە باستادى. مۇندايدى كۇتپەگەن اكەسى:

– كەت، كوك سەرىسى، كەت! تيمە، ۇلىما، تيمە! شوقي كورمە ءجۇزىن! شوقي كورمە كوزىن! كەت دەيمىن، كوك سەرىسى، كەت! اسپان مەن جەردىڭ اڭ-قۇسى جەتپەي مە ساعان؟! كەت! جولاما جۇزىنە! توناما ءجۇزىن! – دەگەن داۋىسى اششى شىقتى.

ادامنىڭ اششى داۋىسىنان شوشىندى ما، قىران قيالاي ۇشىپ كورشى تەرەك بۇتاعىنا قوندى. اكە ەندى جانتالاسا قيمىلعا كوشتى.

استىنداعى اتىنىڭ جامباسىن سيپاپ، جەرگە سۇيرەتىلىپ جاتقان ۇزىن قۇرىقتىڭ بيىكتەگى بەسىككە جەتپەسىن سەزدى. دەرەۋ وزەن بويىنداعى شىلىك تالعا قاراي ءجۇردى. ات ۇستىنەن تاڭداپ ءجۇرىپ بوزتالدان جۋان سىرىق كەسىپ الدى. بەسىك ءىلىنۋلى بايتەرەكتىڭ قاسىنا كەلىپ، ەر ۇستىندە وتىرىپ، باسى ەكى اشا سىرىقتى قۇرىققا جالعادى. ات بەلىن سۋىتپاستان قۋ بۇتاققا ارقالىعىنان اسىلىپ قالعان بەسىككە قول سوزدى.

ءشاۋلى قىران دا ەرتوقىمدا وتىرىپ، قۇرىققا سىرىق جالعاپ، قول ۇزارتقان ادامعا سەلت ەتكەن جوق. ءۇنسىز عانا وتكىر جانارىمەن شولعان. قايىڭ اراسىنان كوز تىككەن كوك بورىلەر دە ءۇنسىز باقىلاعان.

اكەسى ات ۇستىنەن تۇسپەي بەسىكتى ارقالىعىنان سىرىق اشاسىنا ءىلىپ الدى. كوزى باقىرايىپ، بەت-اۋزى قىران قۇسىعى مەن اڭ قانى داعى قاتىپ، الاپەستەنىپ جاتقان بايبۋرانى ءولىپ-ءوشىپ سۇيە بەردى. كوز سوراسى اعا بەردى.

كۇن دە كەشكىرىپ، ۇياسىنا باتايىن دەدى. تەسىكۇيا ورمانىنا قاراكولەڭكە قانات جايعان ەدى. شيەبورىسىمەن شۋلى، شاڭگىش توعايىمەن نۋلى تەسىكۇيادان ءىڭىر قاراڭعىلىعىمەن سىتىلىپ شىعىپ كەتۋگە ات بەلىن سۋىتپاستان اتتاندى.

اكەسى قانشا اسىققانمەن ءىڭىر ءىلىندى. شاڭگىش پەن شىرماۋىق ورالىپ وسكەن جىنىس شۋىلداق توعايى ءىشى ءجۇرىستى ماندىتپادى. كوكتە جۇلدىز شىراداي جانىپ، اشىق اسپان قاراكوك تۇڭعيىق تارتتى. ءتۇن تىنىشتىعىن بۇزىپ، بايعىز باۋىزدار لاقتاي شاقىرادى. ۇكى ۇركىپ، ۇرەيلەنە ۇپىلدەيدى. اكە كوڭىلى الاڭ. تەك بەسىكتەن جۇلدىزدى جۇمباق اسپانعا جانارىن تىككەن بايبۋرا عانا سابىرلى. اتتىڭ اياڭى تەربەتكەن ءسابي ۇيىقتاپ تا كەتكەن.

قالىڭ قاۋ مەن مول توعايدىڭ اراسىن كەنەت جەل تەربەپ، جۇرەكتى سۋىرعان سۋىل ەستىلدى. ءار جەردەن جىلت-جىلت وت كوزى شالىنىپ، استىنداعى كۇلىگى قۇلاعىن قايشىلاپ، كەڭ كەڭسىرىگىن جەلدەتە وسقىرىنىپ-پىسقىرىنىپ، جۇرگىسى كەلمەي تايساقتاي بەردى.

بايبۋرا دا ويانىپ كەتكەن...

تاپ جاندارىنان جەلمەن بىرگە جاناي سۋىلداپ، الدەنە ءوتتى... جىلقى جانۋار جالت-جالت بەرە ۇركەكتەپ، اكەسىنىڭ تاقىمى مەن بىلەگىنىڭ قارۋلىلىعىنان عانا بۇلار ات ۇستىنەن سىپىرىلىپ قالماعان.

الدەن ءبىر كەزدە ات شاپتىرىم الاڭقايعا تاپ بولدى. ماساتى كىلەمدەي كوك جاساڭنىڭ ورتاسىندا وت لاۋلاي جانىپ، ماڭايىندا وڭكەي قىز-كەلىنشەك سىلق-سىلق كۇلىسىپ، بىلق-بىلق بيلەسىپ، ۇلان اسىر توپتىڭ توبەسىنەن ءتۇستى.

قىزىلالا-سارالا ۇزىن كويلەك كيگەن سۇلۋ قىزدار جانارى جالت-جۇلت ەتىپ، سالت اتتى قاۋمالاپ، شىلبىردان كەلىپ الىستى. اكەسى دە اڭ-تاڭ قالىستى. سالالى ساۋساقتى، قىنامەن بوياعانداي قىزىلالا يمەك تىرناقتى قىز-كەلىنشەك قاۋىمى شۋ-شۋ كۇلىسىپ، ۇزىن ەتەكتەرى ورالا بيلەسىپ، بۇلاردى جالىنى كوككە شاپشىعان وت ورامىنا قاراي شاۋجايدان الا جەتەكتەي جونەلىستى.

بايبۋرانىڭ ءسابي جۇرەگى الدەنەنى سەزىپ، قاراداي شىر ەتە ءتۇستى. سوندا عانا اكەسى شوشىنعانداي سەلت ەتتى. بەيشارا جانۋار – اسىل تەكتى جىلقى مالى ەمەس پە، باسىن كەكجيتە تارتقىلاپ، شىلبىر مەن جۇگەننەن جابىسقان جەز تىرناق قولدارعا بوي بەرمەي، بۇلا قايرات تانىتىپ كەلەدى ەكەن.

وسى ءبىر ءسات الباستىلار ارباۋىنان ەس جيعان اكەسى قولىنداعى بۇلدىرگەلى سارالا قامشىعا دەم بەرگەن. جان-جاعىنان قاۋمالاعان شاشتى الباستىنى وڭدى-سولدى تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. يت باسىنداي سالاقتاعان اشىق ەمشەكتەرىن جايىلعان شاشتارى شالا-پۇلا جاۋىپ، جانۇشىرا جان-جاققا جالت بەرسە دە، قايتا اينالا كەپ قاۋمالاپ الىسادى.

بايبۋرا شوشىنا جىلاپ، اكەسى اقىرا قامشىلاپ، جىلقى جانۋار كىسىنەي ۇركىپ، قانشاما ۋاقىت ارپالىستى. وعان بىراق وت اينالا قۋات الىپ، دۇركىن-دۇركىن كەزەكتەسە قورشاعان سايتان-ساپالاق اتاۋلى جىندى كوبەلەكتەي شىراينالدىرىپ، تىنىشتىق بەرمەدى. اكەسى مەن ات شارشاسا دا، ولار بىلق ەتەر ءتۇرى بايقالمايدى.

شىرىلداعان ءسابي داۋىسى، شىڭعىرلاي كىسىنەگەن جىلقى ءۇنى، ارىستانداي ازامات اقىرىسى – سىڭعىر-سىڭعىر، سىلدىر-سىلدىر كۇي كۇيلەگەن، مىڭ بۇرالا بي بيلەگەن، جۇرەك سۋىرا سىلق-سىلق كۇلگەن سۇلۋ سايتاندار جىنويناعىنا كومىلىپ قالا بەرگەن. قىزىل ىڭىردەن باستالعان جانتالاس ءتۇن ورتاسىن اۋدىرعان.

اقتەر-كوكتەر بولعان اكەسى قالجىرايىن دەگەن. ءوز قۋات-كۇشىن باعامداعان ول ايلالى اقىلعا كوشتى. اتتىڭ شاۋجايىنان ايرىلماي جۇرگەن اپپاق سۇلۋ، كوك كوزدى، قويۋ سارى شاشتى سايتاندى ۇستاپ الۋعا بەل بۋدى. ىشىندەگى كورىكتىسى دە، كوسەمى دە وسى سۇلۋ ەكەنىن سوڭعى ساتتە اڭداعان.

اكەسى جىلقى جانۋارعا وقىستان قامشى باستى. باۋىرلاتا تيگەن بەس قايتارا دىراۋ سوققىدان اتى ىتىرىلىپ-اق كەتتى. سول ىتىرىلعان بەتى لاۋلاي جانعان وت ۇستىنەن قارعي سەكىردى. مۇندايدى كۇتپەي قالعان سۇلۋ، سىرداڭ سايتان دا ءبىر-اق ىرعىپ، ات جالىنا شالجيا كەپ قوندى.

قامشى سىلتەگەن قارۋلى وڭ قول شاشتى سايتاندى قوبىراعان شاشىنان شاپ بەردى. ول: «ويباي! ويباي!» دەپ باج ەتە قالدى.

– ويبايلاما، الباستى! – دەپ اقىردى اكەسى.

دەرەۋ وڭ بىلەگىنە التىنداي جالتىلداعان مول شاشتى وراپ-وراپ العاندا، بار كۇشى شاشىنداعى سايتاننىڭ ساپالاعى بويىنداعى قۋاتىنان ايىرىلىپ، بەيشارا بولدى دا قالدى.

– ويباي! ويباي! قۇلىڭ بولايىن، شاشىمدى جىبەر! – دەپ جالىندى سايتان.

ونىڭ ويبايىن ەستىگەن وزگەسى وتتى تاستاي بەرىپ، جان-جاققا ويبايلاي قاشتى. ءبىرىنىڭ ويبايىنان ءبىرى شوشىنعان ولار ءاپ-ساتتە زىم-زيا بولدى. تەك سايتاننىڭ وتى عانا سونبەدى.

– قۇلىڭ بولايىن، ادام، مەنى سەن جىبەر! ەندى قايتىپ جولىڭدى كەسپەيىن... قۇلىڭ بوپ وتەيىن!

–       جوق! ازعىن! سەنىڭ سۋايتتىعىڭدا شەك جوق... تالايدى تاقىرعا وتىرعىزعانسىڭ.

–       راس! راس! ءبارى دە شىندىق... بىراق مەن سەنىڭ قازىر قولىڭدامىن عوي. ادام بالاسىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ كورمەپ ەم... ساعان تۇڭعىش رەت. سەن مەنەن وتكەن ايلالى، مەنەن وتكەن اقىلدى ەكەنسىڭ...

–       جادىگويلەنبە! سەنىڭ مازاعىڭ ءمالىم... ودان دا كورەر كۇنىڭدى ويلا!

–       ويباي، اتاما! كۇندى كورمەي-اق قويايىن... مەن قارا ءتۇننىڭ قوناعىمىن عوي. كورسەتە كورمە، قۇلىڭ بوپ وتەيىن!

–       تاعى ەسكى انىڭە باستىڭ با؟

–       جو-و-و-وق... اناۋ جاتقان ۇرپاعىڭنىڭ ۇرپاعىنا جولامايىن! ودان تارار جەتى ۇرپاعىڭنىڭ ماڭايىنا جۋىمايىن! قىرىق شاقىرىم قاشىق جۇرەيىن! انت ىشەيىن!

–       بولدى، شاپتىقپا! ءتىلىڭدى سۋىرىپ الايىن...

–       ويباي! ويباي! اتاما! ويباي-اي، قايدان عانا سەندەي ادامنىڭ سىرتتانىنا جولىعىپ ەم؟!

–       تارت ءتىلىڭدى! كومەيىڭمەن سۋىرىپ الايىن!

–       ويباي-اي، ويباي! كورسەتپەگىڭ كوپ پە ەدى، قۇداي! – دەپ سايتان سولقىلداپ قويا بەردى.

–       قۇدايشىلىن... سەن قۇدايدى ۇمىتقالى قاشان، ازعىرىندى مالعۇن؟! ءتىلىڭدى تىيام، قار!

–       ويباي-اي!..

–       ويبايلاما!

–       قويدىم! قويدىم! ءتىلىمنىڭ استىنداعى التىن ءتىللامدى بەرەيىن!

–       التىنمەن ازعىرماقپىسىڭ، جادىگوي!

–       جو-جوق! سەنى اق جولىڭنان تايدىرايىن دەگەن ويىم جوق... كىرىپتار سورلىمىن مەن!

–       ەندى شە؟

–       التىن ءتىللام سەنىڭ قولىڭدا تۇرعاندا، مەن سەنىڭ عانا ەمەس، ۇرپاقتارىڭنىڭ دا ماڭىنان جۇرە المايمىن. حاق جولىنان اداستىرا المايمىن.

–       اكەل وندا ءتىللاڭدى!

–       قۇلىڭ بولايىن، ادام! مىنە، التىن ءتىللام...

سايتاننىڭ ساپالاعى وت ساۋلەسىنە شاعىلىستىرا التىن ءتىللاسىن ءتىل استىنان سۋىرىپ العاندا، اكەسىنىڭ دە بەسىك اسىنعان سول بىلەگى سۋماڭ ەتە كوتەرىلىپ، التىن ءتىللانى شاپ بەردى. ساپ-سارى دوڭگەلەك التىندى اينالدىرا قاراپ، بەتىندەگى شاشتى بەينە سالىنعان بەدەرىن دە تانىپ، وتتى اتىمەن اينالا ءجۇردى.

–       ءوشىر وتىڭدى! – دەپ زەكىدى سايتانعا.

–       قازىر، – دەپ، سايتان اۋزىن تولتىرا ءۇرىپ-ءۇرىپ جىبەرىپ ەدى، وت ۇستىنەن جەل ۇرمەي، قاراسۋ توگىلىپ-توگىلىپ كەتتى. سايتاننىڭ ءتۇن تىنىشتىعىن الا لاۋلاعان وتى لەزدە ءسونىپ قالدى.

–       قۇلىڭ بوپ وتەيىن! جەر جالماعان، جەر باسپاعان جەتى ۇرپاعىڭنىڭ قۇلى بوپ وتەيىن! جىبەر ەندى، – دەدى سايتان.

قارا تۇندە قالىڭ نۋدان اڭ سوقپاققا كۇدىكسىز تۇسكەن اكەسى بولسا، «بار! جوعال، مالعۇن! قايتىپ كوزىمە شالىنبا! اھ!..» دەپ اقىرا زەكىپ، وڭ بىلەگىنە ورالعان سايتاننىڭ سارى-الا شاشىنان سىلكىپ قالدى.

–       ويباي! – سايتان ساپالاعىنىڭ داۋىسى اششى شىقتى.

قارا جەرگە سىلق ەتكەن مالعۇن سوقپا شەتىندەگى قاراكولەڭكەلى نۋعا قورعاسىنداي باتىپ كەتتى...

كۇللى اۋىل كۇدەر ۇزسە دە، اكەسى ءۇمىتىن ۇزبەپتى. الىپ قارا قۇيىننىڭ ىزىمەن ىندەتە ىزدەگەن اكەسى جورگەكتەگى ۇلىن تاپسا دا، جارىن تابا الماپتى بىراق... جارىن جالعان دۇنيە – جالماۋىز الەم ىلىم-جىلىم جۇتتى، قايتەيىن!

اناسى اسپانعا ۇشقان بويى ءۇشتى-كۇيلى جوعالىپتى. قارا قۇيىن كوتەرىپ كەتىپتى.

كوككە كوتەرىلگەن اياۋلى شەشەسى – انايەسى سول كەتكەننەن مول كەتتى...

بايبۋرا اناسىز ءوستى. انالىق سەزىمگە اڭسار كۇيمەن بالالىق شاعى دا ءوتىپتى. انا-ءبورى عانا اڭسارىن باسىپ، اناسىن جوقتاتپاپتى.

قازىر دە قاسىندا شوقيىپ وتىر – ءبورى سۇلبالى بوزيەسى...

بايبۋرا جانارىن اشىپ الدى. ءبورى سۇلبا دا ءتورت تاعانداي تۇردى. ول ەسىكتى تۇمسىعىمەن اشىپ، تورەبەيىتتەن شىعا بەردى. بايبۋرا دا ەرىكسىز ءبىر كۇش يتەرگەندەي ەرە جونەلدى.

تىستا ءتۇن كورپەسىن جامىلىپتى. تورەبەيىتتەن ءتۇن جامىلىپ شىققان انا-ءبورى قاراتوعاي اۋىلىنا قاراي بوزالاڭداپ تارتىپ بارادى. قۇيرىعى شۇبالاڭ. سىرعاق تاعدىرىنىڭ اق تۇتەگىندە اداسقان ادامدى اۋىلىنا امان-ەسەن جەتكىزگەن بوزيەسى العا ءتۇسىپتى.

ماقپال ءتۇن مۇڭلى.

 

ءىىى

سارىتاۋ يىنىنەن سارعىش كۇن ەندى عانا كوتەرىلگەن.

جاتاعان كەلگەن تاستاق جوتانى باۋىرلاي جاپقان ارۋاقتار قابىرى مولايىپ كەتىپتى. تىنىشتىق تەربەگەن مولا ءىشىن بوزتورعايدىڭ شىرىلى الديلەيدى. ارۋاقتار اۋىلىن جازعى سامال عانا جوقتايدى.

قۇبا تاڭمەن تالاسا تۇرىپ، اۋىلدان ات شاپتىرىم اۋلاقتاعى بەيىتكە بەت تۇزەگەن ەكەۋ قازىر جۇرەلەپ وتىر. قۇبىلاعا قاراعان جۇزدەرى بەتىنە بەتەگە وسكەن قۇبا تومپەشىك پەن قاسىندا قاڭىلتىرىن كۇن جەپ، جاڭبىر شايىپ، توت باسىپ كەتكەن ۇشكىل، باسىندا جۇلدىزى بار تەمىر بەلگىلى تومپەشىككە ءۇڭىلىپ كەتكەن. ەكەۋى دە ءۇنسىز. ولگەندەردى ەسكە الىپ وتىرعانداي ويلى، جابىرقاۋ.

مەدەت ناعاشىسىنىڭ نە ويلاپ وتىرعانىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن، ال بايبۋرا بەتەگەلى بۇيرات تومپەشىكتەرگە تەسىلگەن كۇيى: «مەنىڭ ورنىمدا كىم جاتىر؟ قانداي پەندە؟ كەشەگى كۇندەگى ءوزى سەكىلدى ءبىر جاس بوزداق پا؟ الدە اۋعاندىق مودجاحەدتىڭ ءبىرى مە؟! بالكىم، اۋعانستان جەرىنىڭ ءبىر ۋىس قۇمدى توپىراعى مەن جالپاق-جالپاق تارعىل تاسى سالىنعان، ادام ءتانىنسىز مىرىش تابىت جاتقان شىعار؟!..» – دەگەن ويلار تورىپ الدى.

ال اكەسىنىڭ باسىندا بەلگى دە جوق. اتاۋسىز قالىپتى. مۇنىڭ باسىنا اسكەريلەر قويعان تەمىر جۇلدىزدى ۇشكىل باعانعا «بايبۋرا مايدانوۆ» دەپ مۇنىڭ اتى-ءجونى جازىلىپتى. ناعاشىسىن ەرتىپ العان بايبۋرا اكەسىنىڭ جانە ولدىگە ساناپ قويعىزعان «وزىندەي» جات مۇردەنىڭ باسىنا قۇران وقىتقىزدى. جەتپىستەن اسىپ كەتكەن ناعاشىسى ماقامىن ۇزاقتان سوزىپ، دۇعاسىن الىستان قايىرىپ، الاقانىن مول جايىپ، ءجۇزىن سىيپادى. سەلدىر ساقالىن تارامداپ قويىپ، جەر تايانا ورنىنان تۇردى.

– اكەڭ، سەنىڭ «جات» سۇيەگىڭ كەلىسىمەن ۇزاققا شىدامادى. بەتىن تەرىس بۇرىپ، اعايىن-تۋعانمەن دە ارالاسپاي، قۇدايدان ءولىم تىلەپ جاتىپ الدى. اينالاسى التى ايدا جامباسى جەرگە ءتيدى. باسىن دا قارايتا المادىق، – دەپ ءوزىن كىنالاي سويلەدى. – قول قىسقا، قايتەيىن!

بايبۋرا ءلام دەمەدى. نە دەيدى؟ جالعىز ۇلدىڭ ءتۇرى – ءوزى... تاعدىر ايداعان تۇرىمتايداي تەنتىرەپ-تەنتىرەپ كەلىپ تۇر. كوز الدىندا سىر بۇككەن قوس تومپەشىك.

– ...كوپ قاپالانبا! ارتىندا ءىزى قالدى... ءوزىڭ بارسىڭ. اللاعا امانات ەتكەن ازاماتىسىڭ. شۇكىر! ورالدىڭ، – دەپ ءسوزىن ءبولىپ-ءبولىپ، ويىن ويماقتاي ەتە جيىپ سويلەدى. – باسىن ءوزىڭ قارايتقانىڭ دا ءجون. قولىڭنان ءبىر ۋىس توپىراق بۇيىرماسا دا، تامىن قالقايتاسىڭ. ساۋابى وزىڭە... جۇرەلىك.

كۇن ارقان بويى كوتەرىلگەنشە شىرىلدايتىن بوزتورعاي تاۋ ەتەگىن بوزداعان ۇنىمەن تەربەپ العان. ناعاشىسى دا ءۇنسىز كەلەدى. اۋىل جاقتان ۇرگەن يت داۋىسى ەستىلەدى.

سوڭدارىنداعى قالىڭ زيرات ىشىندە اكەسى ەكەۋىنىڭ تومپيعان جالاڭاش قابىرلەرى قالىپ بارادى... ەكەۋىنىڭ جانار جيەگى دە دىمدانبادى.

قىردا قىزعالداق ۇشىپ كەتسە دە، تاۋ بوكتەرىندە ءالى دە ءار جەردەن شاشىلعان شوقتاي ۇشىراسىپ قالادى. سوناۋ بوزبالا شاعىندا القابەگىمگە ارناپ قىر قىزعالداعىن تاڭ بوزىنان تەرىپ، ەسىگىنىڭ الدىنا قويىپ كەتۋشى ەدى.

–       ناعاشى، – دەدى ءۇنسىز كەلە جاتقان بايبۋرا، – ءسىز ۇيگە بارا بەرىڭىز. مەن قاراسەڭگىردى بوكتەرلەپ قايتايىن.

–       كوپ ايلانبا، باۋىرىم! مۇلعيزا اپاڭنىڭ شايى دا ءازىر.

–       تەزىرەك قايتام.

–       ە-ە، تاۋ جاق دەيمىسىڭ، قازىر كوز ناشار. و، جارىقتىق، قاراسەڭگىر دە جانتايۋلى عوي... ە-ە-ەھ!

بايبۋرا بۋرىل تارتقان قاراسەڭگىر بوكتەرىنە بەت تۇزەدى. بۋرىل بوكتەردەن ءبىر شوق كوكالا تاۋ گۇلىن تەرىپ الدى. ارينە، ات تۇياعىنداي اۋىر باسىن كوتەرە الماي، شۇلعىپ تۇراتىن التاي موداعايى ەمەس. موداعاي يىسىندەي ءيىس تە جوق. اپپاق مويىن القابەگىم دە جوق قاسىندا... ەلىكتەي ەركە، سۇيرىكتەي سۇلۋ ەدى، قول ۇستاسىپ ءجۇرۋشى ەدى. التايدان الماتىعا دا قول ۇستاسىپ اتتانىپ ەدى. ەھ، جازعان دۇنيە، وندا دا جاز ەدى-اۋ!..

قازاناتتىڭ قابىرعاسىنداي قاراسەڭگىر كۋا – ەكەۋىنىڭ نازىك سەزىمىنە، بۇلا قىلىعىنا، قۇمارلى ماحابباتىنا... ماڭگىلىك مىزعىماستاي بولىپ، تەسىكۇيانىڭ قارا جەلى مۇجىگەننەن قارا جارتاستارى ىرسيا ايباتتانىپ، تاۋدىڭ سەرە قارى قوينى-قونىشىن نىعارلاپ، كوكتەم كەلە جىقپىل-جىقپىل جىلعاسىن سۋارىپ، قاراۋىتىپ تۇراتىن تاۋ جالى ەكى عاشىقتىڭ بويىنا قايرات ءبىتىرىپ، قۋات قۇياتىن. قاراتوعاي اۋىلى جاتىر يت تارتقان البا-جۇلبا تەرىدەي سەلدىرەپ... ءبىر كەزدە ارناسىنان اسىپ جاتاتىن قالعۇتى وزەنى دە جوق، سۋالىپ قالىپتى.

اكەسى تۋرالى ويلاماۋعا تىرىستى. الماتىدا بولاتتىڭ اۋزىنان ەستىگەننەن بەرى ءبىراز ۋاقىت ءوتتى عوي، كوڭىلى دە قامىرىڭقى كۇيدەن ارىلىپ، سۋىي باستاپتى... ار جاعىندا الدە ءبىر وكسىك كەپتەلىپ تۇر، بىراق اعىل-تەگىل اقتارىلا الار ەمەس. سالقىن ءبىر سەزىم تۇسايدى.

قۇلازىعان كوڭىلىن جابىرقاۋ مۇڭ مەن جالعىزدىق بيلەدى. القابەگىمدەي ارۋ قۇشقان قارا تاۋدىڭ تۇيەمويناق جارتاسىندا وتىرىپ، العاشقى ءھام سوڭعى دا سۇيگەنىنە جولىعۋ كەرەك دەپ شەشتى. تورىققان جانى تارقاعانداي كۇيگە ەنىپ، تاس ۇستىنەن سەكىرىپ ءتۇستى.

تاس ۇستىنە قويعان ءبىر شوق گۇلدى الىپ، اۋىلعا قاراي تارتتى. تاپ جولىنداعى بەلەگىرگە سالىنعان القابەگىم ۇيىنە جاقىندادى. اق شاتىرلى، بەس بولمەلى كىرپىش ءۇيدىڭ تاۋ جاققا قاراعان تەرەزە تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ قالت توقتادى.

كوز... وزىنە وتە تانىس كوز كىرەش-كىرەش تورلاپ تاستاعان تەمىر شاباقتى اشىق تەرەزەدەن تەسىلىپتى دە قالىپتى. مۇنى تاس بالبالداي مەلشيتكەن دە وسى كوز. ءتاڭىرىم-اۋ، مىناۋ القابەگىم جانارى عوي!.. القابەگىم... كوزى عانا قالىپتى. قاراقاتتاي كوزى عانا... ول دا ۇسىك شالعانداي كومەسكى. باياعى اقىقتاي جالتىلداعان، گاۋھارداي جارقىلداعان جانار جوق. وتسىز. ساۋلەسىز. ءۇمىتسىز. جانارىنىڭ جيەگىن ءاجىم تورلاپ، قاراشىعىن مۇڭ باسقان.

بايبۋرا اڭ-تاڭ كۇيدە ۇرەيلەنە، كۇدىكتەنە، بارلاي قارادى. تەز ويلايتىن وزىنە ءتان كۇيمەن وي اعىنى سىناپتاي اعىپ ءوتىپ، اعىپ ءوتىپ كەتتى. سول... سونىڭ ءوزى... قالاي عانا وزگەرىپ كەتكەن؟! كارى كەمپىر عوي. شاشى دا كۇمىستەي. قالايشا؟ نە بولعان؟ جاعى قۋداي. جانى... جانى نۋداي... جۇمباق ەدى عوي. نازىك ەدى. قاتال ەدى، قايراتتى ەدى القابەگىم... قايران، القابەگىم!

– جوعال! الباستى! – ايەلگە ءتان – ادامعا ءتان اششى داۋىس قۇلاعىن كەسىپ ءوتتى. – سايتان!.. جولاما! جوعال، مالعۇن!

القابەگىمنىڭ سۇمدىق سۇرى مەن اۋىر سوزدەرى بايبۋرانىڭ قارا تاس بوپ قاتقان جۇرەگىنە ينەدەي قادالدى. جانارىنا وقىس جاس تولدى. القابەگىم تەرەزەسىن تاس جاپتى. ىشىنەن قالىڭ كوك پەردەسىن دە سىيىرىپ، مۇلدە قارا تۇنەك بولمە ىشىندە قالدى.

بايبۋرا تاس بالبالداي قالشيىپ تۇر. كۇتپەگەن كەزدەسۋ ەسەڭگىرەتىپ تاستاعان. باياعى ون التى-ون جەتى جاستارىندا كوكىرەكتەرى قۋانىشقا تولى، جۇرەكتەرى ماحابباتقا تولى كۇيدە جولىعىساتىن ساتتەرى ءالى كۇنگە ساعىمداي ورالىپ، ساناسىن ساعىنىشتاي بيلەپ الاتىن ەدى... قانشاما جىلدار وتسە دە سول ءبىر ساۋلەلى، ماحابباتتى سەزىم كۇيى بايبۋرانىڭ كوكىرەگىندە قولامتاداي قوزداپ جاتاتىن. سونبەي-اق قويعان. تاپ قازىر سول قاسيەتتى سەزىم مۇزداي سۋىنىپ، بويىن بەلگىسىز ءبىر ىزعار قارىپ ءوتتى.

ءۇيدىڭ بۇرىشىنان شىعا كەلگەن الدە ءبىر ايەل بۇنى شىرامىتا الماي تۇرىپ قالدى. بايبۋرا بىراق القابەگىمنىڭ اناسىن جازباي تانىدى.

–       قاراعىم، سەن كىمسىڭ؟ القانىڭ داۋىسى شىعىپ كەتتى، – دەپ بۇعان جاقىندادى. – بۇل اۋىلدىڭ ادامىنا ۇقسامايسىڭ...

–       كەشىرىڭىز! امانسىز با؟ – دەپ بايبۋرا ابدىراپ قالدى. – تانىمادىڭىز با؟ ءيا! – قولىنداعى ءتۇز گۇلىن ۇسىنا بەردى. – القاعا بەرىڭىز!

بۇرىلا بەرگەن بايبۋراعا ءالى دە كۇدىك-كۇمانمەن وي ساپ تۇرعان انا:

–       قاراعىم، قىزىمدى تانيتىن با ەدىڭ؟ – دەگەندە، بۇل ءبىر ءسات توقتاپ قالدى دا، ء«يا!» دەۋگە شاماسى كەلمەي، جىلدام باسىپ، قاشا جونەلگەندەي ادىمداي ءتۇستى.

كۇن كوتەرىلمەستەن ءۇي ماڭىن تورىعان بوگدە جاندى كوڭىلى قۇسالى انا بوگەي المادى. سوڭىنان سۇراۋلى جۇزبەن قالا بەردى. بالۋان تۇلعالى بايبۋرا دا تەز ۇزاپ كەتتى.

شىلدە كۇنى وتقا ۇستاعان قازانداي قىزىپ، شىلدەلىكتە شەگىرتكەلەر شىرىلى كۇشەيدى.

 

IV

اسپان اشىق. ءتۇن تىمىق. كۇندىز شىعىستاعى تەسىكۇيا جاقتان سوققان اڭىزعاق تا قوڭىر كەشتە ساپ تىيىلعان. كوك كۇمبەزى شۇپىرلەگەن بالاپانداي جۇلدىزعا تولى. ولار دا جىمىڭ-جىمىڭ، قىلمىڭ-قىلمىڭ.

قورا توبەسىندەگى قىستان قالعان سارىبالاق ءشوپ ماياسىنىڭ ۇستىندە شالقاسىنان جاتقان بايبۋرا جانارى جۇلدىزدارعا قادالىپتى. ولاردىڭ جىلتىلداق ساۋلەسىنە وي جىبەرىپ، كوڭىلى بۇزىلعان كۇيدە ەلەگىزيدى. تىنىشتىق تەربەگەن مىناۋ الەم عانا موماقان. الاقۇيىن ءومىرى ءبىر مەزگىل تىنىم تاپقانىنا ءوزى دە قايران!.. سەنۋ قيىن.

اناۋ اعىپ بارا جاتقان جۇلدىز سەكىلدى مۇنىڭ تاعدىرى. تەمىرقازىقتاي تاپجىلماي، ءبىر ورىندا عۇمىر كەشەتىن جان بار ما ەكەن، ءسىرا؟! الدە، اقبوزات پەن كوكبوزاتتاي قار سۋىمەن قاشىپ، تۋعان جەردەن جىراقتا اداسۋمەن كۇن كەشىپ ءجۇر مە؟! بالكىم، جەتىقاراقشىداي جەتى بۇرىشتان كىرپىك قاقپاي قادالىپ، جەمباسار جورتۋىلدا قاراقشىداي جول توري ما؟! مۇمكىن، ۇياباسار جەرۇيىعىنا ۇرپاق قالدىرۋ ءۇشىن قۇس جولىمەن تالماي ۇشقان ۇركەر جۇلدىزىنداي عانا شاعىن توپ شىعار، الەمدى اينالا قانات قاققان… كىم ءبىلسىن؟!

بۇل دا سولاردىڭ ءبىرى بولار…

بۇگىن بىراق دامىلداپ جاتىر. قۋ شومەلە ءۇستى جامباسىنا جايلى. كوڭىلى عانا الابۇرتقان. وعان تىنىشتىق جوق. ماڭگىلىك قوزعالىستا قالىقتاعان جۇلدىزدارداي جۇمباق كۇيدە شارق ۇرادى. ۇرىن جۇرگەن جىگىتتەي ۇرىنشاق. شۋ اساۋداي باستىقپاي-اق قويدى.

جۇلدىزدارعا كوز جىبەرىپ جاتىپ، القابەگىمدى ويعا الماۋعا تىرىسسا دا، كۇندىز كورگەن مۇڭلى، كۇڭگىرت كوز وقتىن-وقتىن ورالا بەردى. بايبۋرا ۇيگە كەلىسىمەن شاي ءىشىپ وتىرىپ، مەدەت ناعاشىسى مەن مۇلعيزا اپاسىنان بارىنە دە قانىقتى.

القابەگىم تۇرمەدەن كوتەرىلىپ كەلىپتى. الماتى ماڭىنداعى جاۋعاشتى تۇرمەسىندە ءجۇرىپ بوسانىپ، تۋىت كەزىندەگى قىزىل شۋدان قۇتىرىپ كەتىپتى. اسا سەزىمتال، سۇمدىق سۇڭعىلا جان جەلتوقسان سالعان جان جاراسىنا شىداي الماپتى. تۇرمەدە دە كۇن كورسەتپەسە كەرەك، قورلاپ باعىپتى. اقىرى ازاپتى تاعدىر اسقاق ارۋدى اۋرۋ قىلىپتى.

تۇرمەدەن تاپقان ءسابيى امان. ول قازىر الماتىدا ستۋدەنت ەكەن. جيىرمادان اسقان ازامات. ونى بىراق القابەگىم ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەدى دەيدى. «ىشىمنەن شىققان شۇبار جىلان»، «شاتا» دەپ، تالاي رەت ءولتىرىپ تاستاي جازداپتى. القابەگىمنىڭ اناسى مەن اكەسى پاراساتتى ادامدار عوي، ايتەۋىر سولاردىڭ تاربيەسىمەن شاتا ءسابي ءوز ۇلى بوپ ءوسىپتى. اقىلدى، كورىكتى جىگىت قايىرىمدى مىنەز-قۇلىعىمەن اۋىلدى تاڭ قالدىرىپ كەتەدى ەكەن.

اۋرۋ اناسىنا دا قامقورشى كورىنەدى. جاقىندا جازعى دەمالىسىنا كەلىپ تە قالادى دەيدى. ۇلى كەلگەندە اۋرۋ اناسى ءبىر جاسايدى ەكەن. القابەگىمدى ەرتىپ قاراسەڭگىردى ارالاتادى، قالعۇتى وزەنى يىرىمىنە اپارىپ شومىلدىرادى. قىسى-جازى تەمىر تورلى تەرەزە مەن تەمىر ەسىكتى تار بولمەدە قۇلىپتالىپ، تۇزگە وتىرسا دا ەر ادامنىڭ قارۋلى قولىمەن شىنجىرلاۋلى شىعاتىن اناسى جالعىز ۇلى وسە كەلە ونى ۇيىپ تىڭدايتىن كۇيگە ءتۇسىپتى… ول دا ءبىر اللانىڭ نىعمەتى شىعار.

تورعىن ءتۇن قۇشاعىندا ويعا شومىپ، باداناداي تەمىرقازىققا جانارىن سالىپ جاتىپ، كىرپىگى باياۋ ايقاسا بەردى. بايبۋرا ۇيىقتاپ كەتتى. ۇيقىعا دەندەپ ەنگەن كەزدە جۇلدىزدى كۇمبەزدەن كوكتەي ەتكەن بوز ساۋلە سابىر تاپقان ساناسىنا ساۋلەلەنە قۇيىلدى.

بايبۋرا ءبورى بولمىستى بوز ساۋلەگە تاعى ەردى…

بوز ساۋلە ىلەزدە الماتىنىڭ قاق تورىندەگى برەجنەۆ الاڭىنا* الىپ كەلدى. ءتۇن. جەلتوقسان ايى. الاپات ۇسكىرىك. الاڭدا الاتاۋدان ەسكەن ىزعىرىق. تابان استى تايعاق. تەڭىز تولقىنىنداي تولقىعان جۇرت. سەرمەلگەن قارۋلى قول، سەرپىلگەن كەۋدەلى كوكىرەك. جۇلىنعان قارا شاش، جارق-جۇرق ەتكەن جانار.

كوز ىلەسپەس شاپشاڭدىقپەن قۇر قول قويعىلاسىپ، قاشا ۇرىس سالا تەپكىلەسىپ بۇل ءجۇر. وزىندەي ءوندىر جاستار وندىرشەكتەي ۇمتىلىپ، سوققىعا جىعىلعان قىز-قىرقىندى قۇتقارىپ الماق بوپ اۋىرە. مۇزداي قارۋلانعان سوۆەتتىك قارا كيىمدى، قارا كاسكا مەن رەزىڭكە كەلتەك، تەمىر كۇرەكتى ارناۋلى اسكەرى شىرق ءۇيىرىپ، قارۋسىز قالىڭ ءنوپىردى بىقپىرت تيگەندەي بولشەكتەپ تاستاعان.

ايەل زاتىن ايار، ايالار دەپ الدىعا سالىپ، وزدەرى بويجەتكەن ارۋلاردىڭ تۋ سىرتى – تاساسىندا كىجىنگەن بوزبالا جىگىتتەر وڭباي اداسقاندارىن كەش ءتۇسىندى. ەندى مىنە، اياۋسىز جەندەت قولىنان ايىرىپ الماق بوپ، بولتىرىگىن الدىرعان ارلانداي ارپالىسىپ باعۋدا… بايبۋرا دا سايتان سوعارداي زور جىلدامدىقپەن قيمىلداپ، جەندەتتەن تارتىپ العان كەلتەكپەن قارسى كەلگەنگە قان قۇستىرىپ ءجۇر ەدى.

قاراقۇرىم ءنوپىردىڭ اراسىنان كۇندىز القابەگىمدى قانشا ىزدەسە دە، كەزدەستىرە الماعان. «الاڭعا كەلمەسە ەكەن!» دەپ ىشتەي تىلەگەن. القابەگىم وقيتىن دارىگەرلىك وقۋ ورنىنىڭ جىگىتتەرى بولماسا، قىزدارى كوزگە شالىنباعان.

قارۋسىز قازاق جىگىتتەرى قارۋلى جەندەتتەردىڭ تەگەۋىرىنىنە شىداپ باققان. جانساۋعالاپ قاشپاي، جاندى شۇبەرەككە ءتۇيىپ، جاس جولبارىستاي قايرات كورسەتتى. قىزداردىڭ دا قانشاماسىن قاندى قول قىرعىننان اجىراتىپ الىستى. كۇش تەڭ بولماسا دا، ارۋاق شاقىرعان رۋح الاسات مايدان اشقان. بايبۋرا دا اش بۋراداي شابىسىپ، كوك بورىدەي تىستەستى. بىردە بەيباق جۇرت بەل السا، بىردە بەيباستاق جەندەت جاعى جال كورسەتىسكەن.

زۇلىم قارۋلى سوۆەتتىك اسكەريلەر قولما-قول ايقاستا جەڭىسكە جەتە الماسىن سەزىپ، زالىم ويلى سۇمدىق ىسكە بەت بۇردى. جارتاستى جارعا ۇرىلعان تەڭىز تولقىنىنداي تولقي سىرەسىپ، اراسىنان قىل وتپەستەي قولتىقتاسا كۇش الىپ، جەندەت اسكەريلەرگە ىشىنەن جىعىلىپ جاتقان جاندارىن دا بەرمەي، قارا تۇنمەن قاراۋىتا تۇنەرىپ تۇرعان توبىرعا ميناميوتتەن وق جاۋدىرعانداي، ءورت سوندىرگىش كولىكتەردەن مۇزداي سۋدى لاقىلداتا شاشتى.

مۇنداي زۇلىمدىقتى كۇتپەگەن ادام تولقىنى سىنالاي سەتىنەپ، كوك مۇزعا تايىپ جىعىلىپ، مالمانداي مالشىنىپ، لەك-لەگىمەن باس ساۋعالاي بەردى. وسىنى كۇتىپ تۇرعان قالىڭ اسكەريلەر دە لاقىلداي توگىلگەن، مۇز بوپ شاشىراي قاتىپ جاتقان سۋ بۇرقاعىن تاسالاپ، شيەبورىدەي لاپ قويدى. ناعىز قاندى مايدان ەندى باستالدى.

الاپات اياز... سۇراپىل ۇرىس... سارىلداعان سۋىق سۋ... ارىلداعان كولىكتىڭ گۇرىلى... ىڭىرسىعان ءۇن – ءبارى قوسىلىپ، ءتۇن جامىلعان الماتى ءتورى – برەجنەۆ الاڭى تامۇق قازانىنا اينالعان. ءبارى دە ميداي ارالاسىپ، قيداي قيدالاسىپ كەتكەن. بىرەۋدى بىرەۋ ءبىلىپ بولمايدى.

تۋ سىرتى، قۋ جاۋىرىنان تيگەن سوققىدان مۇرتتاي ۇشىپ، دەم الالماي جاتقان جىگىتتەر مەن تار قىلتا، كوك جەلكەدەن تيگەن سوققىدان بۇگىلە جىعىلىپ، جەر تىزەرلەپ قالعان قىزدار جىرتقىش اڭ سياقتى جەندەتتەردىڭ جەمىنە اينالدى. قىزىل قان قۇلاق-شەكە مەن جۇقا جاق-كەڭسىرىكتەن ساۋلاپ، كوكتايعاق الاڭ بەتىن جۋدى. جىعىلعانداردى دىريتا ساباپ، تىستەنە تەپكىلەپ، يت-قۇس سۇيرەگەن جەمتىكتەي جاۋكەمدەپ، دايىن تۇرعان جابىق كولىكتەرگە توعىتىپ جاتتى. باس ساۋعالاپ قاشقاندار ءبىرىن-ءبىرى تىقسىرىپ، قۇلاپ قالعانداردى تاپتاپ، اتتاپ ءوتىپ، الاڭ اينالاسىنداعى كوشە بويىمەن ۇرىككەن قويداي قاشتى.

ءبىر توپ ءنوپىر لەكپەن بىرگە ىعىسقان بايبۋرا دا الاڭدى تاستادى. توپىرلاي ىعىسقان توپپەن مۇقان تولەباەۆ كوشەسىنەن ءبىر-اق شىقتى. وزىندەي بەس-التى جىگىتپەن بىرگە شىرشالار كومكەرگەن سۇلۋ دا تار كوشە بويىمەن باس ساۋعالاي قۇلدادى. قاسىنداعى جىگىتتەر مۇنى، بۇل ولاردى تانىمايدى. قاپىلا جۇگىرە باسىپ كەلە جاتقاندا ۇرگەن يت داۋىسى ەستىلدى. بوي جاسىرىپ ۇلگەرمەسە كوشە-كوشەنى ۇيرەتىلگەن نەمىس وۆچاركاسىمەن تىمىسكىلەي ءسۇزىپ جۇرگەن ارناۋلى پاترۋلدەرگە تۇتىلاتىنىن ءبىلدى.

ءبارى ءبىر-بىرىنە سۇراۋلى جۇزبەن قاراسقان. بايبۋرانىڭ ويىنا قوڭىر كۇزدە القابەگىمدى ەرتىپ، جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ مۇراجايلارىن ارالاعانى، سوندا كوشە بويىنداعى ۇيلەردىڭ جەرتولە ەسىكتەرىنىڭ اشىق جاتقانىن كورگەنى ساپ ەتىپ ەسىنە ءتۇستى. «كەتتىك!» دەدى جانىنداعىلارعا. سول بەتتە الدەبىر بەس قابات كىرپىش ءۇيدىڭ سىرتقى ءدالىز ەسىگىن اشىپ، ىشكە ەندى. ءدالىز ىشىندە كۇڭگىرتتەۋ جارىق جانىپ تۇر. مۇندا تىپ-تىنىش. ءتىپتى الاڭدا بولىپ جاتقان قانتوگىستەن حابارسىز سەكىلدى.

جوعارى قاراي كوتەرىلەتىن بەتون باسپالداق استىنداعى جەرتولە ەسىگىنە كوز جۇگىرتتى. كوك سىرمەن سىرلانعان ەسىك جابىق كورىندى. بايبۋرا جاقىن بارعان. قۇلىپسىز. جاي عانا جاۋىپ قويىلىپتى. ءبارى مىسىقتابانداي باسىپ جەرتولەگە ءتۇستى. قاراڭعى. كۇلىمسى ءيىس شىعادى، بىراق ءجۇز شارپىعان جىلى لەپ بار. جىلۋ قۇبىرىنىڭ تابى.

ءبارى دە ءۇنسىز. تىڭ تىڭدايدى...

جىگىتتەردىڭ ءبىرى سىرىڭكە جاقتى. تەمەكى الىپ تۇتاتتى. بايبۋرا قارسى بولىپ ەدى، قىرعىن توبەلەس پەن قورلىق-قورلاۋدان قانىنا قارايىپ شىققان جىگىت وۆچاركاداي ارس ەتە قالدى. باسقالار ۇندەمەدى.

تەمەكىسىن قۇشىرلانا تارتقان ىزالى جىگىت:

– اتتەڭ! اتتەڭ-اي! – دەدى وكسي كۇڭىرەنىپ، ىشتەرى قان جىلاپ تۇرسا دا وزگەلەر ءتىس جارمادى. – بۇل كۇندى ۇمىتپاڭدار!.. قارۋسىز قان مايداننىڭ قۇرباندارىن ۇمىتپاڭدار، جىگىتتەر! – ءتىسىن قىشىرلاتا سويلەدى الگى: – نە ءۇشىن؟ كىم ءۇشىن؟ جازىعىمىز نە؟ ورتەنىپ بارام، باۋىرلار! ورتەنىپ بارام... قارۋسىز... قاپ! «ورىسپەن دوس بولساڭ، بالتاڭ بەلىڭدە بولسىن» دەگەن. قاپ!

كەنەت سىرتقى ەسىك  شيقىلداي اشىلىپ، سارت ەتىپ جابىلعانى ەستىلدى. ءبارى دە سىلتىدەي تىنعان. ەكى ادامنىڭ ورىسشا سويلەپ كىرگەنى ەستىلدى. ولار وقىس توقتاي قالدى. ايەل ادامنىڭ «تەمەكى ءيىسى شىعادى. كىم تارتىپ ءجۇر؟» دەگەنى، ارتىنشا «قۇداي-اۋ، پودۆال جاقتان...» دەگەن ايەلدىڭ، ىلە-شالا ەر ادامنىڭ: – بولدى! كورشىلەردىڭ ءبىرى شىعار، – دەپ گۇر ەتكەن داۋىسى ەستىلدى. – دالا سۋىق. ءوزىڭ بىلەسىڭ، قورقىنىشتى دا... جاسوسپىرىمدەر بولۋ كەرەك».

ولاردىڭ جوعارى قاباتقا كوتەرىلە بەرە داۋىستارى دا ءوشتى.

–       كەتۋ كەرەك، – دەدى بايبۋرا. – الگىلەر سەزىپ قالدى...

–       قايدا بارامىز؟ قولعا تۇسەمىز عوي، – دەپ بىرەۋ شاراسىزدىق تانىتتى.

–       دۇرىس ايتاسىڭ، – دەپ شىلىم شەككەن جىگىتتىڭ داۋىسى ەستىلدى.

–       بارىنە سەن كىنالىسىڭ! تاناۋىڭدى قۇرت جەپ بارا ما؟ – دەدى بىرەۋ ونى قاراڭعىدا جازعىرا.

–       جوق! – دەدى تاعى بىرەۋ. – وسىندا تاڭ اتقانشا كۇتۋ كەرەك. ايتپەسە ۇستالامىز.

–       بوق باسىندا ولەمىز! – دەدى تاعى بىرەۋ تىنىش تۇرماي.

–       بىلشىلداما! – دەدى شىلىم شەككەن داۋىس. – سەن ولسەڭ دە، مەن ولمەيمىن. جاستىعىمدى الا جاتام. سۋ جۇرەك! اسكەردە تالاي سويقاندى كورگەم. مۇرنىنان ءتىزىپ تۇرىپ كاپتەركادا تالاي ساباعام... ولاردى! – داۋىسى ىزالى دا ىزبارلى.

–       جارايدى، جىگىتتەر! – دەدى بايبۋرا. – نە دە بولسا كۇتەيىك! ىرىلداسپاڭدار!.. شىلىم-اق كىنالى بولسىن!

بۇلار اۋىزدارىن جيىپ العانشا سىرتقى ەسىك سارت-سۇرت اشىلىپ، ارسىلداعان يت داۋىسى مەن دۇرسىلدەگەن ءنالىلى كەرزى ەتىك سىقىرى ەستىلىپ قالدى.

–       ءبارى ءبىتتى! – دەدى بىرەۋ. – ءتۇتىن ءيىسى تەلەفون شالعىزعان عوي...

–       وپەراتيۆنو! – دەپ قالدى شىلىم تارتقان داۋىس. – كاك فاشيستى... گەستاپوۆتسى!

–       جىگىتتەر، قارسىلاسپاڭدار! تەككە سوققى جەمەيىك. جول-جونەكەي كورەرمىز، – دەپ ۇلگەردى بايبۋرا.

ءبىر توپ جەلتوقسانشىلار كومپوزيتور تولەباەۆ كوشەسىنىڭ بويىندا وسىلايشا تورعا تۇتىلدى. اش بورىدەي جالانعان جەندەتتەر بۇلار قارسىلاسپاسا دا رەزىڭكە كەلتەكپەن سالىپ-سالىپ ءوتىستى. ءبىرىنىڭ بەلىنەن، ءبىرىنىڭ جاۋىرىنىنان، ءبىرىنىڭ باسىنان، ءبىرىنىڭ تىرسەگىنەن سوققى تيگەن. سوندا دا سۇيەككە قارىسىپ، ءبارى دە شىداپ باعىستى.

تىستا دا قارۋلى توپ كۇتۋلى ەكەن. ولار دا ورىسشا-قازاقشا بوقتىققا كومىپ، جان-جاقتارىنان قورشاي ءجۇرىپ وتىرىپ، كالينين* كوشەسىندە كۇتىپ تۇرعان برەزەنت جابۋلى اسكەري ماشيناعا اكەپ توعىتتى. ەڭگەزەردەي بەس-التى جەندەت تە ارتقى ەسىك اۋزىن الا ءمىنىپ الىستى.

ادامعا لىق تولى كولىك ىتىرىلا جونەلدى. ءبىرىنىڭ باسى جارىلىپ، ءبىرىنىڭ قولى سىنعان، ءبىرىنىڭ بۇيرەگى ۇرىلىپ، ءبىرىنىڭ جاعى شىققان جەلتوقسانشىلار كۇپكىدە مالتىققان قويداي ءۇستى-ۇستىنە قۇلاسىپ، ىڭىرانا اۋىرسىنىپ جاتىستى. ولار جانى مەن ءتانى قابات اۋىرعاننان جەلتوقساننىڭ الاپات ايازىن دا ۇمىتىپ كەتكەن سىڭايلى.

قۇيىنداي ىزعىتقان اسكەري كولىك بۇلاردى قالانىڭ ىشىندە ەكى-ءۇش جەرگە جەتكىزدى. بىراق ۋاقىتشا تۇتقىنداۋ ورىندارى مەن تۇرمە اتاۋلى لىق تولى بولىپ شىعىپ، قابىلداي قويمادى. امالسىزدان اۋلاققا قاراي تارتتى.

ۇرەي مەن ۇركىنىشتەن تولقۋلى قالا تىپ-تىنىش ەدى. كوشە-كوشە بوس. بەيساۋات جان جوق. قۇتىرعان قاسقىرداي بەزىلدەپ جۇرگەن – جەندەتتەر مىنگەن ارناۋلى كولىكتەر مەن يت جەتەكتەگەن ارنايى جاساقتار عانا. قالا بەردى قىزىل قالپاقتى ميليتسيا قىزمەتكەرلەرى ۇشىراسادى.

بىرەۋدى بىرەۋ بىلە المايتىن قاراڭعى برەزەنت قوراپ ۇستىندە بايبۋرا الدە ءبىر قيمىلعا بەكىندى. وڭ جاعىنداعى سىعىلىسقان جىگىتكە «قاشايىق» دەپ كۇبىرلەدى. اناۋ «جوق» دەپ ورتقىپ ءتۇستى. سول جاعىنداعىعا ايتىپ ەدى، «مۇمكىن ەمەس» دەدى. سول ءسات جەلكە تۇسىندا تىزەرلەگەن: «وڭشەڭ قوتانعا تىشار… داۆاي، باستا!» دەپ ءدۇر ەتە قالدى. بايبۋرا بۇل داۋىستىڭ كىمدىكى ەكەنىن بىردەن اڭدادى. جەرتولەدە شىلىم شەككەن عوي. وسى عارىپ حالگە دە سول شىلىم ءۇشىن تۇتىلدى عوي… ەندى قاشۋعا دا بىرگە بەل بايلاۋلى.

–       ەي، سۆولوچي! پرەكراتيت رازگوۆورى! – دەگەن جەندەت سولداتتاردىڭ ءبىرىنىڭ ءۇنى ەستىلدى.

–       پوشەل تى! – دەپ قالدى شىلىم شەككىشتىڭ داۋىسى.

بايبۋرا دا سەرت ءساتىنىڭ تاپ قازىر تۋعانىن ءتۇسىندى. ول وتىرعان ورنىنان تۇرار-تۇرماستان قارسى الدىندا – جامباستاپ جاتقان ەكى ادامنىڭ ار جاعىندا قاراۋىتىپ وتىرعان قاراۋىلعا سىلەۋسىنشە اتىلدى. كولىكتىڭ ارتقى قورابى ەرنەۋىنە قۇيرىعىن باسىپ، قولىنداعى دەسانتتىق اۆتوماتىن شىرەنە ۇستاعان قاراۋىلعا ۇشقان وقشا اتىلعان بايبۋرا جەندەت جاۋىنگەرمەن ايقاسقان كۇيى كولىك ۇستىنەن اۋدارىلىپ ءتۇستى. ال بەكىتىلمەگەن برەزەنت جاپپا جالپ-جالپ كوتەرىلىپ، كولىك ۇزاي بەردى.

ارقاسىمەن وڭباي تۇسكەن قاراۋىل دەم الا الماي جاتىپ قالدى. برەزەنت جەلپىلدەگەن ماشينا ۇزاي ءتۇسىپ توقتادى. و جاقتان تىرت-تىرت اتىلعان اۆتوماتتىڭ اششى ءۇنى دە ەستىلىپ قالدى، بىراق بۇعان ەمەس، ايتەۋىر!.. بۇل كەۋدەسىنە مىنە قۇلاعان قاراۋىلدىڭ باسىنان اسا دومالاپ، ەت قىزۋىمەن ءتانى اۋىرعانىن دا ەلەمەي، جول جيەگىندەگى قالىڭعا قارا مىسىقشا قويىپ كەتتى.

سول بەتىندە جول شەتىندەگى قالىڭنىڭ اراسىن بويلاي جۇگىردى. قۇداي قولداعاندا سوڭىنان قۋعىن شىقپادى. مۇنىڭ قۋ باسىن قۋالاپ قايتەمىز دەدى مە، ءتۇن جامىلعان جەندەتتەر جايىنا كەتتى. ولاردىڭ قاراسى وشىسىمەن ءوز-وزىنە كەلگەن بايبۋرا قاسكەلەڭ باعىتىنداعى جوعارعى جاندوسوۆ كۇرە جولى ۇستىندە تۇرعانىن ءبىلدى. سوندا عانا تۇلا بويى سوققىدان سولقىلداپ، سىزداپ تۇرعانىن بىراق اڭعاردى. بويىن دا تۇنگى سۋىق قارماي باستاعانىن سەزدى. دەرەۋ قالاعا قاراي بۇرىلدى.

كوك اسپان قاپ-قارا كوگىس تارتىپتى. تەك جۇلدىزدار عانا ارسىزدىقپەن جىمىڭدايدى. جول بويىنداعى قاراعاش پەن بۇتا-قاراعان قالىڭىنا بوي جاسىرىپ، جاياۋ-جالپىلاي تارتتى. سوققى تيگەن باسى سولقىلداپ اكەتىپ بارادى. اش قارىنى دا ارقاسىنا جابىسىپ، جۇرەگى سازىپ تۇر.

ماڭداي الدىندا شىعىس جاقتان جارقىراي تۋعان شولپان عانا شاقىرادى. جالعىز جارىق جۇلدىز دا قاراڭعىلىقپەن قوسا قارا جامىلعان قاسىرەتتى الماتى ۇستىنە ىلىنە قالىپتى. بايبۋرا قالىڭ اراسىنان قالاعا قاراي جانارى جاساۋراپ، جاعىن شىقىرلاتا ءتىسىن قايرادى. تاعى دا قاراكوك اسپانعا باسىن شالقايتا بۇرىپ، تەمىرقازىقتى ىزدەدى.

تەرىستىككە كوز جۇگىرتە بەرىپ، ويانىپ كەتتى… جاڭا عانا ساناسىندا تاڭبالانعان سوناۋ سەكسەن التىنشى جىلعى قارۋسىز قانعا بوككەن جەلتوقسان كوتەرىلىسى عايىپ بولدى.

تەمىرقازىق تابجىلماپتى. شولپان تۋىپتى. تاڭ دا تاياۋ. بۇل عانا بالالىق شاعى، بوزبالا كۇنى وتكەن اۋىلىندا – مايا ۇستىندە جاتىر. ارۋ سۇيگەن الماتىدا ەمەس، سالقىن سامال وپكەن قاراتوعايدا ەكەن.

تىنىش ءتۇن. قورا-قوپسىنى مەكەندەگەن قارا شەگىرتكەنىڭ شىرىلى الديلەيدى الەمدى. بالاۋىزداي بالبىراعان راحات ءبىر كۇي ماڭايدى بيلەپ تۇر.

بايبۋرا دا ءبىر مەزەت جانى جاي تاۋىپ، ءبىر ءسات ءتانى راحاتقا بولەندى. وي-ساناسى عانا وينامالى. ويپىل-ويپىل وي كوز ىلىندىرەر ەمەس. جانارىن تارس جۇمىپ، قۋ ءشوپ ۇستىندە اۋناپ-قۋناپ جاتتى دا قويدى.

 

V

تاڭ قاراڭعىسىندا تالىقسىپ كەتكەن بايبۋرانى كۇن ساۋلەسى بيىك سارىتاۋ باسىنان سىنالاي سىعالاعاندا، گۇر ەتكەن كولىك ءۇنى وياتىپ جىبەردى. قۇس ۇيقىلى ونىڭ شىراعى وتتاي جاندى. تالىقسىپ ۇيىقتاعاننان تۇيعىنداي تىڭايىپ قالىپتى.

– اسسالاۋماعالەيكۇم، مەدەت اعا! – دەگەن بولات سىنىپتاسى داۋىسىن بىردەن تانىدى.

الاڭ كوڭىلى قۋانىپ تا قالدى: «يت تە بولسا، بىرگە وسكەن دوس قوي. قيماي ىزدەپ كەلگەن عوي...»

–       ...بۋرا ۇيدە مە؟ – دەگەنشە، ەرە كەلگەن وزگە ادامدار دا مۇنىڭ مەدەت ناعاشىسىمەن امانداسىپ جاتتى. «شاماسى، بىرگە وقىعان كلاستاستارىن ەرتىپ كەلگەن بولدى» دەپ ويلاعان بايبۋرا دا:

–       مەن مۇندامىن، – دەپ، قورا ۇستىندەگى مايا توبەسىنەن قاراقشىداي قالقيا تۇرەگەلدى.

سوندا عانا بايقادى. بولاتپەن ەرە كەلگەن تورتەۋدىڭ ءبىرى قوقىرايعان قىزىل قالپاق كيگەن پوليتسەي ەكەن دە، قالعان ءىرى ەكى جىگىت ارناۋلى اسكەري الاباجاق كيىمدى، ال انا بىرەۋىسى قاراپايىم، بالكىم، شوفەر بولسا كەرەك. الاباجاق كيىمدى اسكەري جىگىتتەر ارقالارىنا تەمىر ءدۇمى جينالمالى، شولاق كەلگەن دەسانتتىق كالاشنيكوۆ اۆتوماتىن اسىنىپتى.

بايبۋرا ءبارىن دە ايتپاي ءتۇسىندى...

–       بۋراش، جەرگە ءتۇس! – دەدى بولات جۇمساقتاۋ ۇنمەن. – مىنا كىسىلەر سەنىمەن سويلەسۋگە كەلدى.

سول ساتتە ناعاشىسى مەدەت:

–       ول نە اڭگىمە؟ – دەپ شىر ەتە قالدى. – كەشە عانا كەلدى عوي... نە جازىپ قويىپ ەدى؟!

–       اقساقال، ءسىز ارالاسپاڭىز! – دەپ پوليتسيا كيىمدى، كاپيتان شەندى جىگىت اعاسى تيىپ تاستادى. – مايدانوۆ، شۋلاتپاي جەرگە ءتۇس!

–       ءاي، قاراعىم-اۋ، قۇلقىن سارىدەن شۋلاتىپ جۇرگەن سەن ەمەسپىسىڭ، – دەپ ناعاشىسى تاعى كيلىگىپ ەدى، بايبۋرا: «ناعاشى، ابىرجىماڭىز! تانىس جىگىتتەر عوي، قالجىڭداپ تۇرعان... مەن قازىر،» – دەپ ءشوپ ۇستىنەن سىرعي جونەلدى.

–       قايدان بىلەيىن، جاۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي ەنتىگىپ تۇرعان سوڭ، – دەپ مەدەت كۇڭكىلدەي بەردى.

بايبۋرا قورا توبەسىنەن باسقىشسىز-اق سەكىرىپ تۇسكەندە، ەڭگەزەردەي ەكەۋ ەكى قولىنان شاپ بەرىپ، بىلەزىك بۋىنىنان بۇراعان كۇيى قولىن ارتىنا قايىرىپ، ال پوليتسيا كيىمدى كاپيتان ءابجىل قيمىلمەن قايىرىلعان قولعا كوزىر سالىپ ۇلگەردى. تاپ مۇنداي وسپادار ارەكەتتى كۇتپەسە دە، بايبۋرا ەشبىر قارسىلىق كورسەتپەدى.

تاعى دا ناعاشىسى:

–       ءوي، بۇلارىڭ نە؟ – دەپ قالدى.

وسى كەزدە ۇيدەن شىققان بايبىشەسى:

–       قاراقتارىم-اۋ، نە ىستەپ جاتىرسىڭدار؟! – دەپ اڭتارىلا شىر ەتە ءتۇستى. – جەر تۇبىنەن جەتكەن جەتىم ازامات قوي... ءتىرى كەلگەنىنە قۋانبايسىڭدار ما؟ ءبىر ءۇيدىڭ ءتۇتىنى ءوشتى دەپ ءجۇر ەدىك... كانە، بوساتىڭدار! بۋراش، قالقام!

ادۋىندى مۇلعيزا جەڭەشەسى ادىمداي ۇمتىلعاندا، بايبۋرانىڭ:

–       اپا! اپا-ا! – دەگەن داۋىسى قاتتىعىراق شىعىپ كەتتى. – اۋىرە بولماڭىز، مەن كەتۋىم كەرەك... بۇلاردىكى ءجون. ساۋ بولىڭىزدار! اۋىل بىلمەي-اق قويسىن، ناعاشى!

–       ءاي، قاراعىم-اي، نە جازىپ ەڭ؟! بولدى، بايبىشە، بولدى! شۋلاتپا ەلدى، دۇرلىكتىرمە! – دەي بەردى. – بولات كلاستاس دوسى عوي، ءبىر قايرانى بولار.

بولات:

–       مەدەت اعا، – دەدى جۇمساق ۇنمەن جادىگەيلەنە: – كۇرشىمگە بارادى; ەرتەڭ-اق اۋدان ورتالىعىنان قايتىپ كەلەدى. اسكەري ۋچەتقا تۇرۋ كەرەك... ۋاقىتى ءوتىپ بارادى.

–       مەيلى، مەيلى... ازاماتتىڭ باسىن ساقتاڭدار! جالعىز تۇياق قوي.

–       مەن اۋىلدا قالام، اعا، بايبۋرانى كۇتەم، – دەدى بولات.

ءىشى-سىرتى كونەلەۋ الاباجاق «ۋازيك» جەڭىل كولىگىنىڭ ارتىنا – ەكى اسكەري الاباجاق كيىمدىنىڭ ورتاسىنا جايعاسقان بايبۋرا ءۇنسىز كەلەدى. ەسكى كورىنگەنمەن ورىستىڭ قولىنان، نەمىستىڭ ويىنان شىققان دۇڭكيگەن كولىك اۋىل ءىشىنىڭ شاڭىن شۇبالتىپ، تۇيە شەگىرتكەنىڭ قارعىمالى جۇرىسىنە باستى. ورازا اشپاستان اتتانعان تورتەۋدىڭ ءىشى-باۋىرلارىن سولقىلداتىپ-اق بارادى. تاڭ بوزىندا بوزتورعاي ۇنىمەن مارعاۋلانا تۇراتىن قاراتوعاي اۋىلى دۇرىلدەي گۇرىلدەپ، دۇركىرەي زىرىلداپ وتكەن تەمىر كولىك داۋىسىنان ويانىپ جاتتى.

«ۋازيك» قاراسەڭگىر باۋىرىنداعى قىر جولىنا تۇسىسىمەن جورعاداي تايپالىپ، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا مارقاكول – كۇرشىم تاسجولىنا قۇيىنداتىپ شىعا كەلدى. ءبىر بۇيىردە تورەبەيىت كۇمبەزى ماڭقيىپ قالا بەردى.

سوندا عانا بايبۋرا:

–       جىگىتتەر، – دەدى قاتقىلداۋ، – توقتاڭدار! تۇزگە شىعىپ الايىق.

ءلام-ميم جاق اشپاي كەلە جاتقاندار ءبىر-بىرىنە قاراستى. ەستىمەگەندەي ۇندەمەدى. شوفەر جىگىت قانا نە ىستەيىن دەگەندەي پوليتسەيگە جالتاق-جالتاق ەتتى. كولىك بولسا، جىلدامدىعى ءجۇزدى كورسەتىپ اعىپ كەلەدى. تەسىكۇيانىڭ قىسى-جازى تاس ۇشىرىپ سوعاتىن قارا جەلى ءمۇجىپ تاستاعان وڭ بۇيىردەگى قارا تاۋلار دا ءموليىپ قالىپتى.

كاپيتان شەندى پوليتسيا جىگىتتىڭ جۇيكەسى شىدامادى، بىلەم:

–       توقتا! – دەدى ساڭق ەتىپ، داۋىسى جارىقشاقتانا شىقتى.

داۋىسىنان بايبۋراعا دەگەن قىرى دا سەزىلىپ قالدى. كولىك لىقسىپ بارىپ قاڭتارىلعان ساتتە:

–       بايبۋرا! – دەدى تاعى دا داۋىسىن كوتەرە: – تاۋ الىس، جەر جازىق. قۋىپ اۋىرە بولمايمىز. جاۋىرىنىڭا وقتى قاداي سالام.

بايبۋرا بىردەمە دەگىسى كەلدى دە، ءسوزدى قور قىلعىسى كەلمەدى. قاراسەڭگىر بيىگى مەن اۋديە قىراتتارى ەتەگىنەن سوزىلعان بوز جۋسان مەن اق سەلەۋلى اقجال دالاسى استاۋداي توڭكەرىلىپ، بەتىن اق تورعىن ءشالىنىڭ بۇرقىراعان تۇگىندەي بوزاڭ مۇنار بۇركەپتى. بايبۋرانىڭ جۇرەگى لوبلىپ كەتتى. جانارىنا جاس ىركىلدى.

شوفەر جىگىت كولىگىن ءدۇر ەتكىزىپ وتالدىرعاننان كەيىن ءبارى دە جىلدام ءمىنىپ، ءجۇرىپ كەتتى. ىلەزدە ءبىر ىرعاقتى جۇرىسكە ءتۇستى. قىر باۋىرلاعان كۇرە ءتۇزۋ تىلگەن تاسپاداي سوزىلعان.

ولىك شىعارعانداي ۇنسىزدىكتى الدەن ۋاقتا پوليتسيا كاپيتانى بۇزدى.

–       بولات دوسىڭا راحمەت ايت! كنب-شنيكتەردىڭ قولىنا تۇسكەن جوقسىڭ، مەن كەز بولدىم، – دەپ توقتاپ، بۇدان جاۋاپ كۇتتى.

–       ءبارىبىر ەمەس پە؟! – دەدى بۇل نەمقۇرايلىلاۋ.

–       قاتەلەسەسىڭ. ولار سەنى باياعىدا-اق «تەرروريست» دەپ جاريالاپ قويعان. ال مەن ءۇشىن سەن جاي قىلمىسكەرسىڭ.

–       ءيا، قانداي؟

–       ءوزىڭنىڭ ورنىڭا وزگەنىڭ سۇيەگىن سالعىزىپ، اسكەري بورىشىڭنان قاشقان دەزەرتيرسىڭ... زيراتتا جاتقان سۇيەك پە، كىرپىش پە؟ ونى دا انىقتاۋ كەرەك.

–       وعان قاي زامان؟ قۋراپ قالدى عوي... سەن بىراق نە بىلەسىڭ؟ اۋعان ساعان الىس قوي. اۋعاندىقتار* اقتالعالى قاشان؟ – دەدى بايبۋرا بايىپپەن.

–       اقتاپ جۇرگەن ورىستار... رەسەي عوي. ال ءبىز اقتاعان ەمەسپىز. سەن قىلمىسكەرسىڭ، باۋىرىم، ول ءۇشىن جاۋاپ بەرەسىڭ. اقتالساڭ – سەكسەن التىنشى جىلعى «دەكابريست» دەگەننەن عانا اقتالعانسىڭ. ونىڭ دا كۇماندى تۇستارى كوپ... تاۋەلسىزدىك كەلىپ، سونىمەن جازاعا تارتىلماي تۇرسىڭ، – دەپ كاپيتان زىلدەنىپ قويدى.

بايبۋرا ويلانعان كەپتە ءۇنسىز قالدى. ءبىر ءسات تىنىشتىق ورناپ، كولىكتىڭ گۋىلى عانا ەستىلدى. تاڭ اتپاستان كەلە جاتقاندىقتان با، جول ءۇستى بوس.

بۇلار اۋديە بيىگىنە ىلىگىپتى. قۇرعاق اڭعار ءىشى اق ساعىمعا تۇنىپتى. شىلدە كۇنى بۇگىن دە بۇل وڭىردە ىستىق بولارىن سەزدىرىپ تۇر.

–       ۇندەمەي قالدىڭ عوي، – دەدى كاپيتان.

–       نە دەيمىن؟ اقتالايىن با؟ مەن ءوز بورىشىمدى ارتىعىمەن وتەگەم.

–       قايدام؟! القابەگىمدى الاڭعا تاستاپ كەتكەن سەندەي وپاسىزدان نە كۇتۋگە بولادى؟ بولات راس ايتادى: «ساتقىننىڭ جازاسى – ءولىم» دەپ. اتتەڭ، زاڭ بار، ايتپەسە سەنى بۋىندىرىپ ولتىرەر ەم؟!

–       جاپ اۋزىڭدى! جارامدى تىرناما، – دەپ بۇل قالش-قالش ەتتى. – مەن ەمەس، سەندەر... سەندەر ساتتىڭدار. سەندەي قىزىل قالپاقتى قازاقتار... سەندەر زورلادىڭدار! سەندەر!.. – داۋىسى ىسىلداي شىقتى. – قانعا بوكتىرگەنسىڭدەر. ءالى تايراڭداپ، مەيرامداپ جۇرسىڭدەر. وپاسىزدار! قان ۋىستاپ كەلگەنسىڭدەر، قانعا بوگىپ وتەسىڭدەر... و، سورلى! سورلىلار! ول ەشقاشان ۇمىتىلمايدى! سەندەر ۇمىتقانمەن، مەن ۇمىتپايمىن! مەن... مەن بارمىن! مەن سول ءۇشىن ورالدىم.

–       حا-حا-حا!.. – كاپيتاننىڭ ارسىز كۇلكىسى ايارلانا ەستىلدى. – و دۇنيەدەن كەلدىم دە كەجىر... حا-حا-حا! و دۇنيەڭە كەتەسىڭ ەندى ەشتەمە دە بىلمەي... حا-حا-حا! زاۋال!

بايبۋرا ءبىر ءسات بۋلىعىپ قالدى.

بۇل اشۋعا الدىرا باستاعاندا-اق قوس بىلەگىنەن مىتي ۇستاعان الەۋەتتى اسكەري بارلاۋشىلاردىڭ ءبىرى شىدامادى، بىلەم:

–       قىسقارتىڭىز، كاپيتان! – دەپ ايقاي سالدى.

كولىكتىڭ بىرقالىپتى ىزىڭى ەستىلدى. قارسى كەلە جاتقان جۇك كولىگى قاستارىنان گۋ ەتىپ وتە شىقتى.

–       جىگىتتەر، سەندەر كىمسىڭدەر؟ – دەپ قالدى بايبۋرا.

–       تۇتقىنمەن سويلەسۋگە قاقىلارىڭ جوق، – دەپ شار ەتە قالدى كاپيتان.

–       ەي، كاپيتان! – دەدى اسكەريدىڭ ءبىرى. – ءبىز ساعان اناۋ شوفەرىڭ ەمەسپىز. اكىرەڭدەمە! ءبىز دە وفيتسەرمىز.

–       ەندى... بىلاي... وزدەرىڭ عوي، – دەپ مىڭگىرلەدى كاپيتان.

–       بايبۋرا! – دەدى الگى اسكەري داۋىسى نىق شىعىپ: – ءبىز كۇرشىمدەگى اسكەري ءبولىمنىڭ بارلاۋ بولىمشەسىنىڭ وفيتسەرلەرىمىز. سەنىڭ كىم ەكەنىڭدە شارۋامىز جوق. باستىقتارىمىز «قاۋىپتى تەرروريستى تۇتقىنداپ، وبلىس ورتالىعىنا دەيىن امان-ەسەن جەتكىزەسىڭدەر» دەگەن. بۇيرىق سولاي... مىنا پوليتسيا كاپيتانىنا سول ءۇشىن ەرىپ ءجۇرمىز.

–       بولدى! جەتەت! – دەگەن كاپيتان داۋىسى باسەڭ شىقتى: – اسكەري، تو ەست گراجدانسكي قۇپيانى اشپاڭدار! بۇل – قىلمىسكەر. سەندەردىڭ مىندەتىڭ – كومەكتەسۋ.

–       جاقسى، اڭگىمەنى وسىمەن دوعارايىق! – دەدى بارلاۋشى وفيتسەر دە.

كولىك ءىشىن جەل گۋلەدى. بايبۋرانىڭ قايراتتى قارا شاشتارىن ۇيپا-تۇيپا ەتتى. ول باسىن شالقايتا وتىرىپ، كوزىن جۇمدى. تۇتقىننىڭ قيمىلىنان سەكەم العان بارلاۋشىنىڭ ءبىرى قايىرۋلى قولىنداعى كوزىردى تەكسەرسە، ءبىرى بىلەگىنەن بىلەكتەسە قولتىقتاپ قويدى. وعان بىراق بايبۋرا ءمان بەرمەدى.

«كۇرشىمدە قالدىرماي، وسكەمەنگە ءبىر-اق اپاراتىن بولدى. كۇرشىمدىك پوليتسەيلەرگە «جەرلەستەرى» دەپ سەنبەگەن بولدى عوي. مىنا ءبىر كاپيتان دا كۇرشىمدىك ەمەس شىعار... وبلىستان بولدى-اۋ؟! ماريا-اگاتا اۋليە ەكەن. ەلىڭە جەتكەن بويدا «تەررورشى» دەپ تۇتقىندالاسىڭ دەپ ەدى عوي. روسسيا مەن قازاقستاننىڭ ىمى-جىمى ءبىر دەگەنى راس. ەح، ماريا-اگاتا!» دەپ شۆەد قىزى جايىندا ويعا ورالدى.

ءجۇرىسى قاتتى بولسا دا، قارا جولعا تەگەۋىرىندى كولىك كۇرشىمگە توقتامادى. ەرتىستى قۇلداي، تاۋ ەتەگىن باۋىرلاي زىرلاعان بەتى تاڭعى ساعات توعىزداعى پارومعا ۇلگەردى. الىپ اق كەمەگە سوڭعى بوپ ىلىكتى.

پاروم ۇستىندە جۇرت قاراسى مول ەكەن. كاپيتان مەن شوفەر كولىكتەن ءتۇستى دە، ۇشەۋى ارتقى ورىندىقتا قالا بەردى. جاعادان ىرعالا قوزعالىپ كەتكەن اق كەمە كوك جايساڭ سۋ ۇستىندە باياۋ تولقىپ قويادى. تەڭىزدەي شالقىعان الىپ ەرتىستىڭ دىمقىل لەبى جۇزدەرىن جالاپ، قوڭىر سالقىن اۋا بوي سەرگىتەدى.

–       ەح، ەرتىس، سەندە نە ارمان بار؟!

بايبۋرانىڭ اۋزىنان شىققان سوزگە اسكەري جاس جىگىتتەر تاڭدانىپ قالسا دا ۇندەمەدى. ىلە بايبۋرا ءۇشىن كاپيتانمەن ءسوز قاعىسىپ قالعانى قاسىنداعىعا يەك قاعىپ، سىرتقا شىعا بەردى. ول ەسىكتى شالا-پۇلا جاۋىپ، كولىكتەردىڭ اراسىمەن سىنالاپ، حالىق كوتەرىلىپ كەتكەن ەكىنشى قاباتقا بەتتەدى.

«بۇدان ۇرىمتال ءسات كەزدەپەس...» نايزاعايداي وي بايبۋراعا وقىس ورالدى. قاسىنداعى دا ەندى قايدا بارار دەگەن ويمەن ارقاسىن كەڭگە سالىپ، جايباراقات وتىر. تۋعان جەردە تۇرمەدە شىرىگەنشە، سۋعا كەتكەن ابزال. سىرتتان ولىمتىگىن كورسەتپەس...

وقىس وي شالت قيمىلعا جول بەردى. شوقپارداي شويىن باس الاڭسىز وتىرعان اسكەري بارلاۋشىنىڭ جۇزىنە گۇرزىدەي ءتيدى. جاس بارلاۋشىنىڭ باسى وقىس كەكجەڭ ەتتى. ول ەسىن جيام دەگەنشە، بايبۋرانىڭ باسى ماڭدايى مەن شەكەلىگىن الا سارت تا سۇرت سۇيكەپ ءوتتى. قارۋعا اينالعان قاھارلى باس ماشىقتى ادىسپەن قاپىسىز سىلتەندى. باسى زەڭگەن اسكەري جاس جىگىت تالىپ كەتىپ، قيمىلسىز قالدى. قۋسىرىلعان قوس تاناۋىنان كۇرەڭ قان تىز ەتە ءتۇستى.

قيالاي شىرەنە بەرگەن بايبۋرا الگىندە شالا جابىلعان ەسىكتى اياماي تەپتى. سول بويدا سارت ەتىپ اشىلعان ەسىكتەن اتىلا شىقتى. ءيىن تىرەستىرە تىزىلگەن كولىكتەر اراسىمەن جۇگىرىپ، كەمە جاقتاۋىنا قاراي ۇمتىلدى.

وسى ءبىر ءسات جوعارى پالۋباداعىلار شۋ ەتە قالىستى.

–       انا قاراڭدار! كىسەندى ادام...

–       قولى قايىرۋلى عوي...

–       يباي-اۋ، قايتپەك؟ قايدا بارام دەيدى؟

–       سۋعا كەتىپ ولمەك تە...

–       قوي، جامان ايتپا!

جۇرت اۋىزدارىن جيىپ العانشا، بايبۋرا دا الدە ءبىر جەڭىل ماشينانىڭ كاپوتىنا شىعىپ ۇلگەرىپ، تەمىر جاقتاۋعا جاقىن تۇرعان دجيپ «لەن-كرۋزەر» كولىگىنىڭ كاپوتىنا قارعىدى. تاپانشانىڭ شاڭق ەتكەن داۋىسى دا شىعىپ قالدى. وق قاشقىنعا تيمەي، ءدجيپتىڭ ماڭداي اينەگىن شاتىناتا تەسىپ ءوتتى.

–       ويباي، ءولتىردى!

–       اتىپ جاتىر...

–       قاش، ويباي!

–       وق تيەدى، قاشايىق!

–       توقتا! اتام! ولەسىڭ! – دەگەن داۋىستار دۇرلىگىسە شىقتى.

تاپانشا داۋىسى تاعى ەستىلدى. بۇل جولى وق بايبۋرا باسىنان اسىپ بارىپ، سۋعا شىج ەتىپ سۇڭگىپ كەتتى. وقپەن بىرگە بايبۋرا دا ءبىر-اق قارعىدى. ول دا ۇيىرىلگەن تۇڭعيىققا سۇقسىر ۇيرەكشە سۇڭگىدى.

بايبۋرا كەمەنىڭ الدىڭعى جاعىنا تامان جەردەن قارعىعان ەكەن، ۇيىرىلە ءتۇسىپ تىرەلە تولقىعان اعىن الىپ اق كەمەنىڭ استىنا بىراق تىقتى. بەسىكشە تەربەلگەن ءسۇيىر پوروم دا سۇلىكشە سىرعىدى. شىلدەنىڭ سالقىن-سابات سۋى قىزىنعان ءتانىن دەمدە باسىپ، قاپىلىستا قارعىعان قاشقىن سۇراقشا يىلە بەرىپ، اياعىن كەۋدەسىنە جيناپ، كوزىرلى قولىن قۇيرىعىنان اسىرا الدىنا شىعارىپ الدى.

سويتكەنشە، ەرتىس اعىنى ايداعان ول اق كەمەنىڭ ىق جاعىنا دا شىعىپ قالىپتى. دەرەۋ سۋ بەتىنە كوتەرىلدى. كەمەنىڭ ءيىرىم ۇيىرىلگەن ىق بۇيىرىنە ىلىگە بەرە تاعى دا تاپانشا وعى استىندا قالدى. «ا، قۇداي!..» دەپ قايتا سۇڭگۋىنە ءماجبۇر بولدى. قۇداي ساقتاپ، اۆتومات پەن تاپانشانىڭ سۇقسىرداي سۇڭگىگەن اقجولاق وقتارى دارىمادى.

وق جەتە الماس تەرەڭگە باتايىن دەپ، بەكىرەشە تۇڭعيىققا تارتتى. كوزىرلەۋلى قوس قولىن سوزا ءتۇسىپ، اياقتارىن بالىقتىڭ قۇيرىعىنشا، كۇللى دەنەسىن جىلانشا يىلتە قيمىلداپ، قيالاي ءجۇزدى. جۇزگەن سايىن سۋ استى اعىسى تەرەڭگە تارتىپ، اق كەمەدەن دە الىستاپ بارا جاتتى.

اقىرعى دەم دە تاۋسىلايىن دەدى...

اعىن اعىزعان بايبۋرا قاراكوك تۇڭعيىققا شىم باتقانىن ءتۇسىندى. ءتۇسىندى دە تاعدىر دەمىنىڭ سۋ استىندا تاۋسىلارىن ءبىلىپ، اجالعا مويىنسۇندى. سىن ساعاتىنىڭ سوققانىن سەزىنگەنى سول ەدى، كەنەت قاراكوك سۋ استى سياكوك تۇسكە بويالىپ، لەزدە كوكمۇنار تارتتى. مۇنىڭ دا اۋىر تارتقان ءتانى جەڭىلدەپ، ەركىن يكەمگە كەلە باستادى.

تاپ وسىنى كۇتكەندەي بوزامىق ءبىر ساۋلە كوگىلدىر سۋ الەمىن ءتىلىپ، مۇنىڭ كوز الدىندا كولبەڭدەي جۇزگەن بوز بورىگە اينالدى. كەسە كولدەنەڭدەگەن انا-ءبورى ەمشەكتەرى تەربەلىپ، قۇيرىعى سولاڭداپ، سوڭىنان ەرتە ءجۇزدى. بايبۋرا بۋرىل تارتقان بوزيەسى سوڭىنان ەرە ءجۇزدى. وزىنە ەتەنە تانىس كوكمۇنار الەمگە ەندى...

شىلدەنىڭ شاڭقان كۇنىندە سۋعا شورشىپ ءتۇسىپ تۇتىلعان شەگىرتكەشە، اساۋ ەرتىستە الاسۇرعىن اداسقاق ۇلىن ايلالى انا-ءبورى تاعى دا اجالدان قۇتقارىپ قالدى. يت كويلەكپەن تۋعان بايبۋرا تۋرا كەلگەن اجالدى بۇل جولى دا اداستىرىپ، تۇڭعيىقتا تۇتىلتىپ، قارا ءۇزدىرىپ كەتتى.

 

ءۇشىنشى تاراۋ

 

ءى

ەركە ەرتىستىڭ ەل قونارداي ەنى – ەرەن، ۇزىنا شەتى – جار-جارتاستى جوتالارمەن شەگەندەۋلى بەرەن. ءتۇسى – كوك توتيايىن، شىمىرلاعان ءجۇزى – سابىرلى. ءمايىت جاسىرار سۇستى سۋ.

انا-بورىدەي جۇمباق بوزيەسى كوگىلدىر الەمدە قاناتسىز ءجۇزدىرىپ، ءوزى كەلگەن التاي جاق جاعالاۋىنا امان-ەسەن الىپ شىققان بايبۋرا ۇلى سۋعا قاراپ تۇرىپ ءجۇزى جاسقا شىلاندى. اق كەمە ۇزاپ كەتىپتى. شەگىر كوزدەرىنە بارماقتاي بوپ شالىنىپ، الىپ وزەننىڭ بەل ورتاسىنان اسىپتى.

قامىس ارالاس كوك قۇراق اراسىنان جولبارىسشا باسپالاعان بايبۋرا تاپ توبەسىنەن شاڭقىلداعان شاعالالارعا قارادى. اپپاق شاعالالار شاڭقىلى مەن جارلاۋىتتى بۇيىرلەي سوققان تولقىن شۋىلى بۇ دۇنيەنىڭ سونشاما بەيمازا ەكەنىن ۇقتىرعانداي، سونشاما سۇلۋ دا قاسىرەتتى ەكەنىن سەزدىرگەندەي ەدى. كوك جاساڭ قۇراق ءتۇبىن قۇيرىعىمەن سوعىپ ەرتىستىڭ شورتانى مەن تابانى وينايدى. شورتان مەن سۋداكتان قاشقان مايدا شاباقتار تايازعا ءجۇزىپ، سۋ بەتىندە شورشيدى.

ءساۋىردىڭ اياعى، مامىردىڭ باسىندا التاي ەرىپ، قيادان كوشكىن ءتۇسىپ، سايدان اتقى ءجۇرىپ، الاقانداي اۋىلى قاراتوعايدا قالعۇتى مەن سارىوزەك وزەنى ارناسىنا سىيماي تاسۋشى ەدى. الابۇعا اۋلايمىن دەپ جار جاعالاپ، قارماق قاپتىرىپ جۇرەتىن بالالىق شاعى ەسىنە ورالدى. وي، شىركىن، بالالىق-اي!.. سەن ەندى ساعىمسىڭ. ساعىناسىڭ – سارىلاسىڭ. سول تۋعان اۋىلىنا ءۇش كۇن دە قوناقتاي المادى عوي، تىم قۇرىسا شاعالاداي... ەي، دۇنيە-اي! بۇل دا ءبىر شارق ۇرعان شاعالا ەكەن.

اق كەمە تولقىن بەتىندە تولقي جۇزگەن كوگىلجىم ساعىممەن بۇلدىراپ، الىستاپ بارادى. كەمە بەتتەگەن سامار جاق جاعالاۋداعى قۇم توبەلەر مەن قىراتتار دا اق ساعىمعا جۇتىلىپ، بيلەپ تۇر. تۇنگى شىق كەۋىپ، جارتاس ويدىمىنداعى قاق ۇشىپ، شىلدەنىڭ اپتابى القىمنان العان. ەرتىس بويى مەن تاۋ وزەندەرى جاعاسى، قالىڭ قاراعاي اراسى مەن شىڭ-شوقى باستارى عانا سامالداپ، سالقىنداپ تۇر.

سۋدان شىققاننان با قولى سالدىراپ، ءتانى بوساڭسىپ قالىپتى. پارومعا كوز تىككەن بايبۋرا بەلبەۋىن اعىتىپ، تاپ ايىلباس تۇبىندەگى قالىڭ تەرىدەن تەبەن ينەدەي ءبىزدى سۋىرىپ الدى. الگى ءبىر ءبىز تەمىردى بىلەزىكتى بۋناقتاعان كوزىردىڭ استىڭعى جاعىنان سۇعىپ، شاباقتاي يتەرمەلەپ، ءاپ-ساتتە اشىپ الدى. قولى بوساسىمەن تەمىر باتقان بىلەزىك بۋىنىن ۋقالاپ-ۋقالاپ قويدى. كوزىردى اياق استىنا تاستاي سالدى. كوك قۇراق اراسىندا تىزەدەن سۋ كەشىپ تۇرىپ سپورتتىق قيمىل-ارەكەتتەر جاسادى.

تەڭىزدەي تەربەلگەن ءۇش جارىم شاقىرىمدىق ەندى ەرتىستى ءبىر ساعاتتان ارتىق ۋاقىتتا كەسىپ وتەتىن اق كەمە ارعى جاعالاۋدان بەرى قوزعالدى-اۋ دەگەن كەزدە عانا بايبۋرا جاسىرىنعان قامىس اراسىنان بوي كورسەتتى. پاروم توقتايتىن ايلاقتان بۇل التى-جەتى ءجۇز مەتردەي قيىس، تومەن جاقتان ءجۇزىپ شىعىپتى. ءوزىن تۇتقىنداماق بولعانداردىڭ مۇنى سۋعا كەتىپ ولدىگە جوريتىنىنا دا سەنىمى كامىل.

وسى ويعا بەكىگەن ول جاعا جارلاۋىتىنا جىلدام كوتەرىلىپ، كۇرشىم–زىريان باعىتىنداعى ەسكى كۇرە جولعا بەتتەدى. ەرتىستىڭ بۇقتىرمامەن تۇيىسەر مۇيىسىنە قاراي بويلاي سوزىلعان تاسجول بويى بوس ەدى. تاۋ باۋىرلاعان جولدى بۇزاۋباس كەسەرتكەدەي تەز كەسىپ ءوتىپ، كوك بۇيرا بۇتا-قاراعاننىڭ اراسىنا جىم-جىلاس ءسىڭىپ كەتتى.

مالمانداي سۋ بولعان كيىمدەرىن ءشوپ ۇستىنە جايىپ تاستاپ، تىر جالاڭاش كۇيدە اق كەمە مەن ايلاقتى باقىلادى. ارعى جاعالاۋدان تۇسكە تاياۋ ورالعان پورومنان ءتۇرلى كولىكتەر مەن ادامدار اپىر-جاپىر توگىلە ءتۇسىپ، بەرگى جاعالاۋدا كۇتىپ تۇرعاندار كەزەك-كەزەگىمەن ءمىنىسىپ، ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتتا الىپ اق كەمە قايتا قوزعالىپ، ايلاق بوس قالدى. پارومنان تۇسكەندەر دە كۇرشىمگە قاراي تارتىپ وتىرىستى.

تەك الدە بىرەۋ ءۇش اياقتى «ۋرال» موتوتسيكلىمەن بايبۋرا جاسىرىنىپ وتىرعان جاقتاعى جولعا ءتۇستى. ول كوپتەن بەرى قاراۋسىز قالعاننان شۇرق-تەسىك بوپ توزىپ كەتكەن قارعىمالى جولمەن شوقالاقتاپ، مۇنىڭ تۇسىنان وتە شىقتى. كوك بۇيرا بۇتا اراسىندا بوي جاسىرعان بايبۋرا دا بودەنەشە بۇعىپ قالدى. موتوتسيكلشى ات شاپتىرىم جەردە كورىنىپ تۇرعان جول ۇستىندەگى سلاۆيانكا اۋىلىنا بارىپ كىردى.

ال اق كەمە ارعى جاعالاۋعا كەتتى. ايلاق بوس. مۇنى ىزدەگەندەي ەشكىم دە قارا كورسەتپەدى. قايدان كورسەتسىن، كۇرشىم پورومى – قاندى پوروم عوي... قىستا مۇز ۇستىنەن وتەم دەپ، تالاي كولىك مۇز استىنا ادامىمەن كەتسە، جازدا جاس بالالار پالۋبا جاقتاۋىنداعى دوڭگەلەك تەسىكتەردەن قۇلاپ، قۇردىمعا جۇتىلعان. بۇل دا سولاردىڭ ءبىرى. جۇرت كۋا.

بايبۋرانىڭ كوڭىلى ءبىرجولاتا ورنىقتى. ەندى الاڭسىز اتتانۋعا دا بولادى، بىراق قايدا؟ قۇلاق ەستىمەس، كوز كورمەس جاققا... وندا نە بىتىرمەك؟ قولىنان تۇك كەلمەيدى. كەلەتىنى – كىسى ءولتىرۋ – سوعىس... قولىنا بىراق قايتا قارۋ الماسقا كاۆكاز جەرىندە – ءازىربايجان ەلىندە انت ىشكەن. ەندى نە ىستەمەك؟ ماريا-اگاتا سۆاننىڭ ايتقانى ايداي كەلدى. سول جولى-اق سورلى باسى اناسىنداي جالىنعان ماريا سۇلۋدىڭ سوڭىنان ىلەسىپ كەتۋ كەرەك ەدى... ەندى، مىنە، ەلىم-جەرىم دەپ كەلىپ، قولىم-بەلىم دەپ ەسەڭگىرەپ وتىر. تاماعى قۇرعاپ، ءتىلى بايلانىپ، ءشول قىستى. ورنىنان جىلدام تۇرىپ، تەز كيىندى.

بەسىن اۋىپ بارادى...

بايبۋرا سلاۆيانكا اۋىلىنا قاراي جولعا شىقتى. ويىنا ماريا-اگاتا تاعى ورالدى. ونىڭ اپپاق ءجۇزى مەن رياسىز كۇلكىسى ەسىنە تۇسە بەردى. بالكىم، مۇزتاۋعا كەلگەن شىعار. قۇداي-اۋ، شىلدەنىڭ ورتاسىنا قاراي راحمان بۇلاعىندا كۇتەم دەپ ەدى عوي... شىنىمەن كۇتىپ ءجۇر مە ەكەن؟! مۇمكىن ەمەس... مۇمكىن! ءيا، و دا مۇمكىن! ايەل ءسۇيىپ قالسا، ءسوز بايلاسسا – وتىرىك ايتپاس، ۋادەسىندە تۇرار... تۇرادى. سوناۋ شۆەتسيادان باسىن بايگەگە تىگىپ، كاۆكازداعى جات جۇرت ءۇشىن جانىن اياماعان ايەل سارباز عوي. التايعا – مۇزتاۋ مەن راحمانعا ورالۋعا ءتيىس. ول مۇنى ۇمىتپاق ەمەس. ۇمىتپايدى دا. ءيا! ءيا! ماريا-اگاتا التايدا... ەكەۋى جولىعىسپاۋى مۇمكىن ەمەس. ءتاڭىرى تىلەگىن بەرسە، بۇلاردى تاعدىر سوقپاعىندا توعىستىرارى حاق.

وسى ءبىر ويعا بەكىگەن بايبۋرا اۋىلدى قاق جارعان قاسقا جولدىڭ بويىنداعى العاشقى اعاش ۇيگە بۇرىلدى. ەڭسەلى كەلگەن شاتىرلى ءۇيدىڭ كوك قاقپاسىن قاقتى. ار جاعىنان يت ابالاپ قويا بەردى. ىزىنشە يتكە ورىسشا باسۋ ايتقان داۋىس ەستىلىپ، قاقپانى كەپ اشتى.

ەڭگەزەردەي كەرجاق شالى ەكەن. بايبۋرانىڭ سالەمىن الماستان ءتۇر-تۇرپاتىنا جابايى مالىنشە كوز جۇگىرتىپ، نە كەرەگىن سۇرادى.

– سۋ، – دەدى بايبۋرا.

شال ىشكە ءۇن-ءتۇنسىز كىرىپ كەتتى دە، بۇل سىرتتا قالا بەردى. كەشىكپەي شال سىرى ۇشىپ كەتكەن ەسكى تەمىر شومىشپەن تولتىرىپ سۋ الىپ شىقتى. بايبۋرا مۇزداي بۇلاق سۋىن باسىنا ءبىر-اق توڭكەرىپ، «ۋح» دەپ دەمىن تەرەڭ الدى.

– ەششيو، – دەدى كەرجاق شال جاقتىرماعان جۇزبەن.

– نەت، سپاسيبو! – دەدى بايبۋرا ريزالىقپەن; اۋىلدا «ۋرال» موتوتسيكلى كىمدە بارىن سۇراپ ەدى، كەرجاق شال بىلمەيمىن دەپ باسىن كەكجەڭ ەتكىزىپ، ەسىگىن تارس جاپتى.

بايبۋرا بۇرىلىپ جۇرە بەرگەنى سول ەدى، يت ۇرگەن جاقتان سالدىر ەتە ءتۇسىپ، جەردە دومالاي جونەلگەن تەمىر ءشومىشتىڭ داۋىسى ەستىلدى. ءوزى ىشكەن ىدىس ەكەنىن ءتۇسىندى. قاسقا ماڭدايىنان قامشىمەن تارتىپ قالعانداي قالت توقتادى. «برودياچي باسۋرمان!..» دەگەن كەرجاق شالدىڭ كەمسىتۋ ءۇنىن دە قۇلاعى شالدى. «يت تە ىشپەس يتاياق بولدى-اۋ» دەگەن ويدان باسىنا قان شاپشىدى، بىراق تىستەرىن قىشىرلاتقان كۇيى شىداپ باقتى. ءبىر ءشومىش سۋ ءۇشىن شۋ شىعارۋ – ءوزىن قولما-قول اشكەرەلەۋ... ەرىكسىز ۇزاي بەردى.

كوك تەرەك كومكەرگەن كوشەدە بەيساۋات جان دا كورىنبەيدى. تورعايدىڭ بالاپانىنداي تىنىم تاپپايتىن بالالار عانا كولەڭكەدە اسىق اتىپ جاتىر. بايبۋرا ورىس-قازاعى ارالاس بالالاردان كەپ ءبىلدى: شەتەلدىك ماشينا كوپ ەكەن، ال جالعىز ەسكى موتوتسيكل ويرات دەگەن قالماق جىگىتتە بولىپ شىقتى.

بالالاردىڭ ءبىرى ويراتتىڭ ۇيىنە ەرتىپ اكەپ تاستادى. جۇپىنىلاۋ كەلگەن، شاتىرلى دوڭبەك ءۇيدىڭ ماڭى قورشالماپتى. ىبىرسىعان قورا-قوپسانىڭ قاسىندا باعانا جول ۇستىندە كورگەن «ۋرال» موتوتسيكلى قاڭتارىلا قالىپتى. جولىم بولادى ەكەن دەپ ويلادى.

جالاڭاش كەۋدەلى ويراتپەن امان-ساۋلىقتان سوڭ بايبۋرا قولقاسىن ايتتى.

– ...تەگىن ەمەس قوي، ءۇش ءجۇز دوللار، – دەپ قوسىپ قويدى.

ويرات ويلانىپ قالدى.

– جان باعىپ وتىرعان «جالماۋىزىم» عوي، – دەدى ويرات. – وسكەمەنگە دە وسىمەن قاتىنايمىن. جانارماي از كەتەدى. ەت تاسۋعا قولايلى، ليۋبوي ينوماركادان ارتىق. التايدىڭ جولىن بىلەسىڭ عوي... تاۋ جولى جانىعان قىلىشتاي قارا تاس، بىراق ناليچكو دا كەرەك.

– باۋىرىم، – دەدى بايبۋرا: – ساناپ تۇرىپ ءتورت ءجۇز بەرەيىن. ماعان قي، قىسىلىپ تۇرمىن. ليۋلكاسى كەرەگى جوق.

–       نەگە؟

–       مەن جولسىزبەن – تاۋ-تاسپەن جۇرەم. الىسقا... تەز جەتۋىم كەرەك.

–       ءيا! وندا كەرەگى دە جوق. – ويراتتىڭ جۇزىنەن بىراق تاڭدانىسى ءبىلىنىپ تۇردى. – گەولوگپىسىڭ؟

–       جوق، ءتۋريستپىن.

–       قاي جاقتان؟

–       اتىراۋدان، – دەي سالدى بايبۋرا.

–       ەلىڭ كىم سوندا؟

–       اداي. اتىم – امانعالي. ويرات، باۋىرىم، قايتاردا وسى جولمەن قايتام. قايتسەم دە تاستاپ كەتۋگە تىرىسام. بۇزىلىپ قالسا، ەل ءىشى عوي، قاي جەردە قالعانىن ايتام... بولماسا، بىرەۋ-مىرەۋدەن سالەم جەتكىز دەپ، اماناتتاپ كەتەم... موتوڭدى قي. «ەر موينىندا قىل ارقان شىرىمەيدى» دەگەن. اقىرعى ايالدار جەرىم – راحمان بۇلاعى... سوندا دەمالسام دەيمىن.

–       اراسان عوي، اۋاسى – شيپا، سۋى – بال... شىركىن، دەمالعانعا نە جەتسىن! ءبىز بوقتاشاقتان شىعا المايمىز... «ۋازيك» الام با دەپ اقشا جيناپ ءجۇر ەدىم، جارايدى، الساڭ – ال، – دەپ ويرات تەرشىگەن قولىن ۇسىندى; ەكەۋى الاقان قىسىستى. – بيىل كۇن ىسىپ تۇر، – دەپ قويدى تاعى دا: – مۇزتاۋ جاق بىراق سالقىن عوي...

ويرات موتوتسيكلدىڭ تەمىر قورابىن اجىراتقانشا، بايبۋراعا ايەلى شاي جاساپ جىبەردى. ەكى بىردەي ۇيەلمەندى-سۇيەلمەندى ۇلدارمەن بايبۋرا ءتۇن اسقان ەتتى قامىرىمەن قاربىتىپ سالدى. التايدىڭ جابايى سۋسارىمساعىن قوسىپ، قولدان پىسىرىلگەن ورىستىق بولكە ناندى دا قوماعايلانا جەپ، كىلەگەي مەن ايراننان ءسىمىرىپ الدى. اش قارىنىنا ەل قوندى.

نەمىس وي ەلەگىنەن ءوتىپ، ورىستىڭ ولاقتاۋ قولىنان تاۋ مەن تاسقا ءتوزىمدى ەتىپ جاسالىنعان اۋىر «ۋرال» موتوتسيكلىمەن قوزعالىپ كەتكەندە، بايبۋرا التى اي بوس جىبەرگەن قۇر اتقا مىنگەندەي كۇيگە ەندى. تاۋ-تاس پەن وي-شۇڭقىردى ەلەمەستەن ۇلكەن نارىنعا قاراي زىرلاپ بەردى. كاتون-قاراعايدى بەتكە العان سالت باستى، ساباۋ قامشىلى بايبۋرا كۇن باتقانشا جەر اپشىسىن قۋىرىپ، جولدى ءوندىرىپ تاستاعىسى كەلدى.

كۇرشىم مەن كاتون-قاراعاي اۋدانىن قاق ءبولىپ جاتقان ۇلى جال – التى اي جاز قار-مۇزى الاتايداي شۇبارتىپ جاتاتىن قۇزعىندى-جايداقتىڭ ەرتىسكە ەمىنە قۇلاعان بۇعى تاناۋ ءمۇيىسىن كەمەرلەي ءجۇردى. ات كەكىلىن تارايتىن جازعى سامال ماڭدايىنان سيپايدى. تاۋ باۋىرلاعان موتوتسيكل كەدىر-بۇدىر قىر جولىندا ور قويانداي ورعىپ-ورعىپ قويادى. تىنىشتىقتا مۇلگىگەن ورماندى تاۋ اراسىن كولىكتىڭ دىرىلداعان ءۇنى ءدىر ەتكىزەدى. جاڭعىرىعىپ جارتاستار قالادى.

جولاۋشىنىڭ كوڭىلىنە جەل ءبىتتى. بويىن اردا سەزىم بيلەدى.

 

 

ءىى

...ول ەكەۋى دە جارىق دۇنيەگە كەلگەندە باقىتتى ەدى. باقىتسىز بولعاندارى كەيىنىرەك. كوك اسپانداي كىرشىكسىز ەدى. كىرلەگەندەرى كەيىنىرەك.

وسىنداي ءبىر بويلاۋىق وي بايبۋراعا ورالىپ ءوتتى. كاتون-قاراعايدىڭ زايەجيىندە* جاتىپ، ەسكى تەمىر كەرەۋەت سەرىپپەسىن سىقىرلاتىپ قويىپ، القابەگىمدى ەسىنە الدى. ارماندارى كوپ ەدى. البىرت سەزىمدەرى اساۋ ەدى. اقىماق ەدى. ارمانشىل ەدى.

سول كۇنى... سول كۇنى سوڭعى قوڭىراۋ سوعىلدى.

مەكتەپتىڭ جيىن وتكىزەتىن زالىندا ۇستازدارىنا داستارقان جايىلدى. استان قايىسقان داستارقان ۇستىندە كەسەدەي باستارى مايىسقان التايدىڭ القىزىل موداعايلارى – شۇعىنىق گۇلدەرى وتتاي لاپىلداپ، جۇرەكتى بيلەپ، سەزىمدى تەربەپ تۇرعان-دى. سول ءبىر تاۋ گۇلدەرىندەي شەشەك جارعان سىنىپتاس قىزدار دا ەرەكشە نۇرلى ەدى-اۋ!.. اققۇبا، قاراتورى وڭدەرى بال-بۇل جانىپ، جۇرەكتەرى الىپ-ۇشىپ بارا جاتقان. ءتۇن ورتاسىنا دەيىن اتا-انا، ۇستازدارمەن كەزەك-كەزەك ءان سالىسىپ، كەزەك-كەزەك بي بيلەسكەن-ءدى.

ءتۇن ورتاسى اۋا ۇلكەندەر ۇيگە تارقاسىپ، بۇلار قاراسەڭگىر تاۋىنا قاراي تارتقان. ايدىڭ الاكوبەڭ جارىعىندا قاراعاي-شىرشاسىز، قاراعان-بۇتالى، قارا-شۇبار جارتاستى الىپ قابىرعا قاراۋىتا مۇنارلانىپ قارسى العان. جەتپىستەن استام ورىمدەي قىز-جىگىت ءبىرىن-ءبىرى جەتەكتەپ، ءبىرىن-ءبىرى سۇيەمەلدەپ تاۋ باسىنا – قۇلاما قياعا ورلەگەن. سول ءبىر جاز سول ءبىر جاندار ءبىر اۋىلدان بىرگە اتتانىپ كەتسە دە، ۇلى ءومىر وتكەلەگىندە ءبىرىن-ءبىرى سۇيەمەلدەي الماپتى. ءتىپتى، قازىر قايسىسىنىڭ قاي قيىردا، قاي قيادا جۇرگەنىنەن دە بەيحابار... وپاسىز ءومىر، تالايسىز تاعدىر-اي!

مامىردىڭ مامىرلاعان ءتۇنى ەدى. جىلقىنىڭ ارسا-ارسا قابىرعاسىنداي قيا تاۋدىڭ كوبەڭ جونى سەمىزدىڭ ساۋىرىنداي جايىلىپ سالا بەرگەن. ارى قاراي ماجىرانىڭ جازاڭى – بەلەڭ-بەلەڭ بەلەگىرى بۇلاڭىتىپ، قويناۋ-قويناۋ قولاتى قاراۋىتىپ جاتقان. توپ-توپقا بولىنگەن بۇلار ءار جەردەن الاۋ جاعىپ، قىزدار جاعى سىڭعىر-سىڭعىر كۇلىسىپ، جىگىتتەر جاعى قارق-قارق جارقىلداسىپ، وت اينالا بيلەسىپ ەدى. جامباسقا قۇلاعان جەتىقاراقشى استىندا ماقپال ءتۇندى انمەن تەربەگەن. قىز بەن جىگىت جۇپتاسىپ، ءبىر-بىرىنە سىر اقتارىسىپ، جىر جارىستىرىپ ءماز-ءمايرام بولىسقان.

بۇل دا القابەگىمدى اي نۇرىمەن بىرگە ايمالاپ، الدە ءبىر ۇرى ويپاڭدا – قان قىزىل موداعاي گۇلىنىڭ اراسىندا جاتقان. القابەگىمدى القىمداپ جاتىپ ايتىپ ەدى.

– مەن سەنى قىزعانامىن، القام! مىناۋ تۇننەن قىزعانام... مىناۋ گۇلدەن قىزعانام... اناۋ ايدان قىزعانام... اناۋ سايدان قىزعانام – ءبارى-بارىنەن قىزعانام!

–       قويشى، بۋرام! قىزعانشاق بولما! مەن سەندىكپىن... سەن مەندىكسىڭ... تەك قىزعانباشى! مەن سەنى شەكسىز سۇيەمىن!

–       وندا نەگە جىلايسىڭ؟ جىلاما، القام!

–       باقىتتان جىلاپ جاتىرمىن، بۋراش، باقىتتان...

–       وي، اقىماعىم مەنىڭ! الدانىشىم مەنىڭ! القام مەنىڭ!

–       انە-انە، جىگىت اتاۋلىنىڭ جىرى، – دەپ القابەگىم اي نۇرى استىندا اۋناي بۇلقىنىپ، اپپاق سانى سازانداي جارق ەتىپ ەدى. – مەن ساعان الدانىشپىن... ءيا، ءيا! از كۇنگى الدانىشپىن. ەرمەكپىن… ايدالادا شاشىلىپ قالار القامىن…

ەكپەتتەگەن كۇيى ەكى يىعى سولقىلداپ، جىلاپ جاتىپ ەدى-اۋ مۇنىڭ سۋ جاڭا كوستيۋمىنىڭ ۇستىندە – تاپتالعان شۇعىنىق گۇلىنىڭ جۇپار ءيىسى اڭقىعان تۇنگى اۋاعا تۇنشىعىپ... بۇل نە دەرىن بىلمەي ابدىراعان. القابەگىمنىڭ مويىل قارا شاشتارىن ساۋساعىمەن ءۇن-ءتۇنسىز سالالاي بەرگەن. سونداي ءبىر سۇمدىق سيقىرلى بالداي ءتاتتى، مۇزداي سالقىن ءساتتى باستان كەشكەن.

القابەگىمنىڭ ايتقانى كەلدى عوي اقىرى. ول بۇعان بوزبالا شاعىنداعى از كۇنگى الدانىشى بولىپتى. تاعدىر اتتى قاتال ءامىرشى ەكەۋىن ەكى ايىرىپتى. بولجالسىز ومىرگە ەكەۋى دە ەرتتەۋلى اتتاي جەگىلىپ، ءبىرى ەگىلىپ، ءبىرى بۇگىلىپ كۇن كەشىپتى. ەح، ارمان-اي!

الماتىعا ارمان ارقالاپ كەلىپ، بايبۋرانىڭ كوكىرەگىنە شەر بايلانىپ، القابەگىمنىڭ جۇرەگىنە قايعى اينالىپ، تۋعان توپىراقتارىنا تومىرىلىپ قايتىپتى. تاعدىرعا نە داۋا؟! ءتاڭىرىنىڭ ءىسى ەمەس بىراق، ادامنىڭ ارەكەتى كىنالى... بۇعان. جەلتوقسان جەندەتى ءبىرىن بارساكەلمەس اتانعان اۋعانستان سوعىسىنا ايداسا، ءبىرىن الماتى ىرگەسىندەگى جاۋعاشتى ايەلدەر تۇرمەسىنە توعىتىپتى. امال قانشا، ارمان ازاپقا، تاعدىر توزاققا اينالسا؟!

ورتاسى ويىلىپ كەتكەن سەرىپپەلى توسەكتە ەكى بۇكتەلىپ جاتىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا بايبۋرانىڭ كوزى ءىلىنىپ كەتتى. ىلەزدە قور ەتە ءتۇستى. تاڭ الاكەۋىمىنەن سام جامىراعانشا – كۇرشىمنىڭ قاراتوعاي اۋىلىنان كاتون-قاراعاي اۋدان ورتالىعىنا جەتكەنشە جانتالاسقان جانكەشتى ءتان ءبىر ءسات بايسال بيلەپ، شۇبەرەككە تۇيىلگەن قۋ جان دا بايىز تاپتى.

تاۋ جولى سوعىپ، ەرتىس سۋى سورىپ تاستاعان بايبۋرا ءولى ۇيقىعا شىم باتتى. جانى جاي تاپقان، ءتانى تولاس تاپقان الدەن ءبىر ۋاقىتتا ساناسى دا سەرگي بەردى. سەرگۋ ساناعا جازعى قاراكوك اسپاندى كوكتەي وتكەن سول ءبىر بوز ساۋلە – انا-ءبورى سۇلباسى كەلىپ قوناقتادى.

سول-اق ەكەن بايبۋرا تاپ وڭىندەگىدەي كورىنەتىن وزگە ءبىر ۇلى الەم – ءتۇس الەمىنە ەنىپ كەتتى... انا-ءبورى بولىپ كەلگەن قاسيەتتى بوزيەسى قۇدىرەتتىڭ كۇشىمەن جۇمباق قۇبىلىس جالت ەتكەن دۇنيەگە ەرتىپ كەتتى.

تۇسىنە القابەگىم كىردى. اقيقاتىندا، القابەگىم باسىنان كەشكەن قيامەت-قايىم ءومىردىڭ وتكەنىنە بايبۋرا ءتۇس ارقىلى ءوزى ورالىپ، ساناسىندا ساۋلەلەنە كورىنىس تاۋىپ ەدى...

القابەگىمنىڭ ءوڭى قۋداي ەكەن. كوگىلدىر بولمە ىشىندەگى وپەراتسيا ۇستەلى ۇستىندە جاتىر. باس جاعىنان جارىق لامپالى شاراينا ءتونىپ تۇر. جانارى جۇمىق. تۇمسىعى تومپيعان اپپاق دەمالتقىش اپپاراتپەن تۇمىلدىرىقتاۋلى. ەكى جاعىنان قاتارلاسا تۇرعان اق حالاتتى دارىگەرلەر قىزۋ قيمىلداۋدا.

ولاردىڭ اق قولعاپ كيگەن قولدارى قىپ-قىزىل قان. كەنەت كىندىككە دەيىن جارىلعان جاتىر ىشىنەن جارماق ءسابيدى سۋىرىپ الدى. ونى تومەن جاقتا تۇرعان بىرەۋىسىنە بەرە سالدى. ول جارماقتى ءبىر قولىنان كوتەرىپ تۇرىپ سىلكىپ قالدى دا، قۇيرىعىنان تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. ءۇستى شىرىش پەن قان-قان جارماق سول ءسات جان كىرگەندەي شىر ەتە ءتۇستى.

جارماق ءسابيدىڭ جان شىرىلىن كۇتىپ جاتقانداي، القابەگىم وقىس كوزىن اشىپ الدى دا، قايتا جۇما قويدى. ونى بىراق جانتالاسا تىگىپ جاتقان دارىگەرلەر بايقاماي دا قالدى. ىلە القابەگىمنەن الدەبىر ساعىم سياقتى ساۋلەلى سۇلبا ءبولىنىپ، توبەگە قاراي كوتەرىلە ۇشتى.

بۇل سۇلبا – القابەگىم رۋحى ەدى...

القابەگىم رۋحى توبەگە دەيىن كولبەي كوتەرىلىپ، ءوزىنىڭ جازىقسىز تانىنە جارماسىپ جاتقان دارىگەرلەرگە ءتونىپ قالدى. ۇلى رۋحى جان مەن تانگە قاق جارىلىپ، توبەدەن تاڭىرقاي تونگەن القابەگىم ءۇنسىز مۇڭايادى. ءتانى كەرگىدە، جانى كوكتە.

سويتكەنشە دارىگەرلەر جانتالاستى دا قالدى.

–       جۇرەگى توقتاپ قالدى...

–       تەز! تەز! تىنىس الدىرىڭدار! تىنىس... يسكۋسستۆەننىي...

–       ەلەكتروشوك... ەلەكتروشوك! – دەپ ايقايلادى ءبىرى.

–       تىگىپ ءبىتتىڭ بە؟

–       ءبىتتىم! ءبىتتىم! – دەدى ەكىنشىسى.

–       تىنىس بەرىڭدەر، تىنىس!.. – دەپ ىسىلداي ايقايلادى تاعى ءبىرى.

ولار اق حالاتى جەلپىلدەي، اق قولعاپتى قولدارى ەربەڭدەي قانشا قيمىلداعانمەن، القابەگىم ءتانى جانسىز جاتىر ەدى.

–       ءبىتتى! جۇرەك توقتادى...

–       كەش قالدىق... بۇ قالاي بولدى؟!

–       جۇرەگى دە بىرقالىپتى جۇمىس ىستەپ تۇرعان...

–       نارحوز دا مولشەرمەن بەرىلگەن ەدى، – دەستى ءبارى دە.

–       ءسابي امان قالدى... وعان دا شۇكىر!

–       ءيا! اناسىن جۇتقان جالماۋىز... شاتا عوي!

–       شەشەسى تاپقىسى كەلمەپتى...

–       جەلتوقسان جەندەتتەرى زورلاپتى...

–       ىشتەن شىققان شۇبار جىلان عوي، شەشەسى قانشا رەت تۇسىرەم دەپ ارەكەت جاساپتى... تۇسپەپتى.

–       قارنىنا قانجارداي پىشاق تا سالىپتى، بەيشارا! امان قالىپتى.

–       اقىرى وسى... ءوزى قۇربان بولدى.

–       مورككە جىبەرىڭدەر. شاقىر الگى قورتىقتى!

قورتىق تا ەسىك سىرتىنان سۋماڭ ەتىپ جەتىپ كەلدى.

–       وراقباي، اكەت مىنانى!

قورتىق وراقباي القابەگىم جاتقان جانسىز ءتاندى ارباسى ۇستىنە اۋدارا سالىپ، اكەتە جونەلدى. وتىزدى ورتالاسا دا وتاۋ قۇرا الماي جۇرگەن قورتىق-شارتىق جىگىت سۇيەك لاقتىرعانعا ۇمتىلعان كارى كاندەندەي جىلماڭ قاقتى. جىميىپ قويدى... ونىڭ سوڭىنان ۇشىپ القابەگىم رۋحى دا ىلەستى.

قورتىق، ءمايىت، رۋح – ۇشەۋى دە تومەندەگى سالقىن جەرتولەگە ليفتىمەن ءتۇستى. مۇندا مايىتتەر اق ماتاعا ورالعان كۇيدە سۋ توگىلگەن تسەمەنت ەدەن بەتىندە شاشىلىپ جاتىر ەكەن.

سالقىن جەرتولەدەن سۋىق ءبىر لەپ ەسەدى. وراقباي بىراق سەسكەنەتىن ەمەس. قامىت اياقتارى قورباڭداپ، قورتىق جاۋىرىنى كۇدىستەنە كوتەرىلىپ، القابەگىم ءتانىن بۇرىشقا تامان ارباسىمەن سۇيرەپ باردى. وعان مىناۋ مۇزداي قاتىپ جاتقان سۇيەكتەر مەن كوڭىلگە ۇرەي ۇيالاتار سالقىن ءمايىتحانا مۇلدە اسەر ەتپەيتىن سەكىلدى. داعدىلى جۇمىسى عوي.

ءالى سۋىنىپ ۇلگەرمەگەن القابەگىمنىڭ جىپ-جىلى ءتانىن اربادان اۋدارىپ تاستاۋعا ەرىنگەندەي، وراقباي قورتىق ءبىر مەزگىل داعدارىپ تۇردى. جان-جاعىنا مىسىقشا ۇرلانا قاراپ-قاراپ الدى. ەشكىمنىڭ جوعىنا كوزى جەتكەندەي بولدى ما، كەنەت ءوزىنىڭ يىعىنان كەلىپ تۇرعان اربا ۇستىنە سەكىرىپ ءمىندى. سول بويدا شالبارىنىڭ اۋىن اعىتا باستادى.

ءبىر سۇمدىقتى تۇيسىنگەن القابەگىم رۋحى وقىس سىلكىندى. ول ءالى دە اۋىن اعىتا الماي الەكتەنىپ، اربا ۇستىندە، ءمايىت تىزەسىندە شوقيىپ وتىرعان وراقباي ءجۇزىن شاپالاعىمەن تارتىپ ءوتتى. قورتىق بەتىن الدەقانداي جىلى لەپ جاناپ ءوتتى. ول دا اڭىرىپ قالدى دا، شەشەدەن ءبىر بوقتاپ جىبەرىپ، اۋىنىڭ تۇيمەسىن ءۇزىپ جىبەردى. ەندى رۋح تا شىداي المادى بىلەم، ءالى سۋىنىپ ۇلگىرمەگەن تانىنە القابەگىم قالاي قويىپ كەتكەنىن ءوزى دە سەزبەي قالدى. سول ساتتە تۇلا بويى تىكسىنە شىمىرلاپ، جانى ىشقىنا قينالىپ، تومەن جاعىندا تومارداي شوقيعان قورتىقتى شىرەنە تەپتى.

ەت پەن سۇيەكتەن بىتكەن بۇلا تاندە ىستىق قان جۇگىرىپ، بۇلشىق ەت شيرىعىپ، سانا دا سارالانا بەردى. القابەگىم وقىستان باسىن كوتەرىپ وتىردى. ال وراقباي قورتىق بولسا، وقىس جان كىرىپ، تۇتقيىلدان تىرىلگەن مايىتتەن زارە-يمانى ۇشىپ، شىعار ەسىككە قاراي ەڭبەكتەپ بارا جاتتى.

جان-جاعىنا شوشىنا قاراعان، سانا-سەزىمىن ۇرەي بيلەگەن، جارىلعان جاتىرى قينالتا اۋىرعان القابەگىم:

–       ا-اي!.. – دەپ ايقايلاپ جىبەردى. – مالعۇن... مالعۇن!

سول ءبىر ءسات بايبۋرا دا شوشىنا وياندى...

تاڭ اتىپ كەتىپتى. بۇل اش كۇزەندەي بۇكتەلىپ جاتىر ەكەن. ورنىنان وق جىلانشا اتىلا تۇردى. تۇسىنەن شوشىنعان جانى ىشقىنا قينالدى.

– استافيراللا! وي، اللاي-اي، نە جازدىم؟!

الگىندەگى اۋرۋ القابەگىم دە جىم-جىلاس.

 

ءىىى

كاتون-قاراعايدان تەز اتتانىپ كەتتى. «تاڭعى اس – تاڭىرىدەن» دەپ ءتۇيدى، ەل ءىشى... تەك تەمىر سايگۇلىگىنە جانار مايدى تولتىرىپ الدى. «راحمان بۇلاعى» شيپاجايىنا دەيىن جەتۋگە ءتيىس.

شىلدەنىڭ شاڭقان كۇنى. التايدىڭ اق باس بيىكتەرىن سايتان كوبەلەكشە شىر اينالىپ جۇرەتىن ۇشپا بۇلتتار دا جوق. ورەل مەن بەرەلگە قاراي سوزىلعان اسفالت جول دا بۇزىلا قويماپتى. باياعى بالا كەزىندە اكەسى قۇزعىندى مەن جايداق اسىرىپ، شىڭعىستايدىڭ ۇستىنەن اتپەن تۇسىرگەنى ەسىندە… الدە ءبىر الىس ناعاشىلارىنىڭ شاڭىراعىنان باسىرە ءمىنىپ قايتىپ ەدى.

ەندى، مىنە، ماريا-اگاتا سۆان ءۇشىن راحمان بۇلاعىنا باس بۇرىپ كەلەدى. ول بار ما، جوق پا – بەلگىسىز. باسقا بىراق امالى دا جوق. كوڭىلىنە تياناق، تاعدىرىنا اراشا – سول ماريا-اگاتا بولارداي سۇڭعىلا سەزىم بيلەپ، سىرعاق سەنىم ۇيالاپ العان.

قارا شاشىن جەل قايىرىپ، ەكى دوڭگەلەكتى موتومەن ۇشتىرتا تۇسەدى. الماتىدان شىققالى جول ۇستىندە. قۇداي-اۋ، كۇللى تىنىمسىز عۇمىرى ساندالعان ساپار ساۋىرىندا ءوتىپتى-اۋ! التاي – الماتى – اۋعانستان – كاۆكاز – التاي... قاناتى كۇنگە شارپىلعان، شەڭگەلى قانعا شىلانعان قىرانداي ەلىنە، كىندىگى كەسىلگەن جەرىنە دە ورالىپتى. تۇزاق تۇسكەن تاعدىرى، توزاق كەشكەن ءومىرى كىمگە ءمالىم؟! كىمگە ءدارۋ؟! ەشكىمگە... تەك وزىنە... سول سياقتى القابەگىمنىڭ دە اششى تاعدىر-تالايى تەك وزىنە... ءتاڭىرىنىڭ قالاۋىمەن مۇنىڭ تۇسىنە كىرگەندەي كونبىس رۋحى قالاي جىندانباسىن؟! قالاي قامىقپاسىن؟! پەندە اتاۋلى ءبىر-بىرىنە جاۋ بولا الادى، بىراق قۋ جانىنا پانا بولا المايدى ەكەن. ءومىرى ويراندالعان، ساناسى سانسىراعان قايران سۇلۋ! ارۋ القابەگىم! قايتەيىن! وبالىڭ كىمگە؟!

بايبۋرانىڭ كوزىنەن پارلاعان جاستى جەل ءىلىپ اكەتىپ جاتتى…

ال ەرتىسكە قۇيار تار ساعادان مۇزتاۋداي مۇزارتقا دەيىن سوزىلىپ جاتقان ۇلى بۇقتىرما اڭعارى بايبۋرامەن بىرگە اڭىراپ تۇر ەدى. جولاۋشىنىڭ وڭ جاعىن الا ۇزىنىنان ۇزاق سوزىلىپ جاتقان قۇزعىندى-جايداق جونىنىڭ القام-سالقام الىپ قابىرعالارىنىڭ قۇز-قيالى، ساي-سالالى، ۇرى جىلعالى بەتكەيىندە سىڭسىعان ارشا-شىرشالى، قاراعاي-قايىڭدى، قاراقات-ۇشقاتتى قالىڭ ورمانى دا كۇڭىرەنىپ كەتكەندەي. سول جاعىن الا ارسى-كۇرسى القىنا اققان بۇقتىرما وزەنى دە تاۋدى ىرەپ، تاستى جارىپ سارىلداي، گۇرىلدەي ءۇن قاتادى. اتپەن جۇرسەڭ نەشە كۇنشىلىك ۇلى اڭعاردىڭ استاۋداي ۇزىنا بويى بايبۋرانىڭ بوزداعان جان-دۇنيەسىنە قوسىلا جىلاعانداي اسەر ەتەدى. كوكپەڭبەك كوگالدار ويباۋىرىمداپ تەربەلگەندەي، كوككە شانشىلعان قاراعايلار ىرعالا جوقتاعانداي تاۋ اراسى موتوتسيكل داۋىسىمەن جاڭعىرىعادى.

التايدىڭ بۇلت بۇققان كىرسىز اسپانى مەن تۇمسا كۇيىن ساقتاعان كىرشىكسىز تابيعاتى وسىناۋ ءبىر شىلدە كۇنى ساۋمال سامالىمەن كەڭ دۇنيەنى جەلپىپ تۇر. كەي تۇستا تاۋ باۋىرلاپ، كەي تۇستا تاۋ جازىعىن جەبەلەپ، كەي تۇستا ورمان ءىشىن سۇڭگي كوبەلەپ، كەي تۇستا كوپىرلى وزەندەر ءۇستىن كەسىپ، كولىگىنىڭ شاباقتى دوڭگەلەگى شىراينالا اعىزىپ كەلەدى. ءبىر بۇرىلىستان قوزىسىن ەرتكەن ءۇش ەلىك تاڭدارى جارقىلداپ، بالاپان شىرشا بورىكتەنە وسكەن مۇيىسكە ەنىپ كەتتى. ەندى ءبىر تۇستا جول قولمەن قاشاپ تۇرعىزعانداي جاقپار-جاقپار جارتاستى، ەتەگىن اق قايىڭ مەن بوزتال كومكەرگەن، بيىگىن جاي تۇسكەن قۋ قاراعاي مەن سامىرسىن بوكتەرگەن وقشاۋ شوقىعا كەپ تىرەلىپ، اينالىپ ءوتتى.

كوزدىڭ جاۋىن الىپ، اۋزىڭدى اڭقيتا اشتىراتىن كاتون-قاراعايدىڭ سۇلۋ تابيعاتى حاس ارۋدىڭ تال ءمۇسىن، كەربەز كەسكىنىن ەلەستەتىپ وتەدى. شىڭعىستاي اۋىلى تۇسىنان ارشا-شىرشا تالاسا وسكەن قۇلاما قياعا قاراي ءمۇيىزىن كەسىپ تاستاعان الدە ءبىر كەر بۇعى كەرىلە شاپتى. بايبۋرانىڭ دا كوڭىلى كوتەرىلىپ سالا بەردى.

ورەل اۋىلىنا جەتە اسفالت تا تاۋسىلدى. ارى قاراي تاستاق جول. ورەلدەن وتە، بۇقتىرمانى بويلاي ورلەگەن بايبۋرا وزەن جيەگىنە مىنبەلەي، ورمان ءىشىن تىنتكىلەي شاڭىراق كوتەرگەن قوس كيىز ۇيگە تاپ بولدى. جولدان شۇعىل بۇرىلدى.

ءتۇس بوپ قالعان. بايبۋرا دارىلداعان كولىگىن قاڭتاردى. مۇنى بۇقتىرما سۋىنىڭ شۋىلى مەن الا توبەتتىڭ ءاۋپىلى قارسى الدى.

قىمىز اشىتىپ وتىرعان الپىستى القىمداپ قالعان ەگدەلەۋ ەرلى-زايىپتى ەكەن. بايلاعاندارى بەس بيە. ورەلدىكتەر كورىنەدى. بوس وتىرعانشا اۋىلداعى بالا-شاعا مەن نەمەرەلەرگە سۋسىن بولسىن دەپ ۇستاپتى.

بايبۋرا ءوزىن وسكەمەننەن «راحمان بۇلاعى» شيپاجايىنا دەمالۋعا كەلە جاتقان ادام رەتىندە كورسەتتى. نايماننىڭ تۇيە باۋىرساعى – نايمان باۋىرساقتان قاربىتا اساپ، بال تاتىعان بەستى قىمىزدان شوڭ شىنىمەن سىزدىقتاتا ءسىمىردى. سارايى اشىلىپ، قاراعاي اراسىنا كولەڭكەلەتىپ تىگىلگەن سالقىن-سابات كيىز ۇيدە ماڭدايىنان تەر بۇرق ەتە ءتۇستى. كارتوپ پەن تاۋ سارىمساعى ارالاستىرىلا قۋىرىلعان قويدىڭ قۋىرداعىن دا سىلقيتىپ الدى. تاڭ اتقالى ورازاسىن اشپاعان ازامات اتجالمانداي جالماڭدادى. ءۇي يەلەرى دە قۇدايى قوناققا قۇراق ۇشتى.

قىمىزدان بويى قىزىپ، بالبىراي باستاعانداي بولدى. ۇلكەندەرگە راحمەتىن جاۋدىرىپ، سىرتقا شىقتى. ىرگەدەگى جارقاباقتى سولقىلداتا سوعىپ جاتقان بۇقتىرماعا بەتتەدى. كەۋدەسىن بەلىنە شەيىن جالاڭاشتاپ تاستاپ، بالتىردى تىزەدەن ءتۇرىپ، جالاڭاياق تۇرىپ جۋىنا باستادى.

باسىن مۇزتاۋدان الاتىن اقبۇلقاق وزەنىنىڭ تاستاي سۋىمەن قورلانا اعاتىن بۇقتىرما قىمىزعا قىزعان ءتانىن مۇز باسقانداي باستى. سەرگىپ سالا بەردى. قىمىزشىلارمەن قىسقا قوشتاستى.

راحمان بۇلاعىنا قاراي ۇلى شاتقال تەرەڭدەپ، جول قيالاي قابىرعالاپ بيىكتەپ، قاقپا تاستى بۇرمالار كوبەيىپ، اتام زامانعى قاراعاي، سامىرسىن ورمانى ءيتىنىپ، بايبۋرا اسىقپاي ءجۇردى. راحمان مەن قاراكولگە ايىرىلاتىن جول ايرىقتا بۇل سولعا بۇرىلىپ كەتتى.

سول بەتىندە اقبۇلقاق وزەنىنىڭ ءجۇز مەتردەي بيىكتىكتەن تاستان تاسقا سەكىرىپ، قويتاستاردىڭ اراسىندا بۇلتىڭ-بۇلتىڭ ەتىپ، بويجەتكەن سۇلۋداي بۇلعاق-بۇلعاق قاعىپ، قۇلاي اعاتىن ايگىلى سارقىراماسى باسىنان ءبىر-اق شىقتى. قاراعاي مەن شىرشا كومكەرگەن قيا بەتتە قۇلاي اققان سۋدىڭ تاڭعاجايىپ سۇلۋلىعىنا تاڭ قالا تۇرىپ ءشولىن باستى.

بالاپان شىرشا مەن بالعىن تال، اق قايىڭ مەن كوك تەرەك، بيىك ءشوپ  تۇنعان توڭىرەك سارقىرامانىڭ اق كوبىك شاشقان اتكوپىر سۋىنىڭ سارق-سۇرق قايناعان داۋىسىنا ۇيىپ، سامالمەن تەربەلەدى. سارقىراما ماڭى دىم بۇركەدى. ەسكەن سامال دا دىمقىل.

سارقىراما باسىندا سالقىنداپ العان بايبۋرا ۇدەرە قوزعالدى. بەلۋاردان جايقالعان كوك توتىيايىنداي قالىڭ ءشوپ تاۋ جولىنىڭ كەمەرىن تۇتىپ، موتوتسيكل دوڭگەلەگىنە ورالادى. قاراكولگە قاراي جاقىنداعان سايىن توڭىرەكتى تۇبىتتەي تۇتقان شىرشالى ورمان مولايا ءتۇستى.

بەسىن اۋعان مەزگىل. ورمان سەلدىرەگەن بەلەڭ ۇستىنە شىعا كەلگەنىندە، بايبۋرانىڭ جۇرەگى شىم ەتە قالدى. كوز الدىندا ادام ايتسا نانعىسىز اسەم سۋرەت قالاممەن سىزىپ قويعانداي جارق ەتە ءتۇستى. كولىگىن قالت توقتاتتى.

كوكپەڭبەك ايدىندى كول. اۋماعى الامان بايگە شاپتىرىم. تۇپ-تۇنىق كول ايدىنىنا كولەڭكەسى شومىلىپ مۇزتاۋدىڭ تاكاپپار شىڭدارى شايقالىسسىز كولبەيدى. بۇعان جاقىن ەتەگىندە ەكى بۇلان كول كەشىپ، ءبىر-ءبىرىن جەلكەدەن قاسىنىپ تۇر. جيەكتەي سوزىلعان بەلەڭنىڭ باۋىرىن جالداي جاتقان قارا جول تەپسەڭگە ورىن تەپكەن ورمانشىلاردىڭ ۇيىنە بارىپ تۇيىقتالىپتى. ال كولدىڭ ارعى بەتىندەگى قىسىردىڭ جونىنداي بەسىك ساۋىرلى، ورماندى تاۋدان اسىپ، اتتىڭ ەرى تەكتەس قوس قاسى كۇمىس جاپقانداي شوقىلانا كوتەرىلگەن اتاقتى مۇزتاۋ شىڭى اسقاقتايدى. ونىڭ ۇلى سۇلباسى كول بەتىن ارلەپ، كوز تۇنار سۇلۋلىققا سۋعارىپ، ايدىنعا اققۋداي شومىلادى.

وسىناۋ كوڭىل اۋلاپ، كوز اربايتىن سۇلۋلىق بايبۋرانى دا قاققان قازىقتاي قاداپ، قادالتىپ تاستادى. اۋعانستاننىڭ گيمالاي مەن گيندۋكۋش، كاۆكازدىڭ ەلبرۋس سەكىلدى اسەم تاۋلى جەرلەرىن كورسە دە، كاتوننىڭ قاراكولى مەن مۇزتاۋى، كۇرشىمنىڭ مارقاكولى مەن قۇزعىندىسى سياقتى ءمىنسىز سۇلۋلىقتى بايبۋرا كەزدەستىرگەن ەمەس. قوڭىر سالقىن سامال ءجۇزىن سيپاپ وتكەندە عانا ەس جيعانداي كۇيگە ەنگەن ول كولىگىن وتالدىردى. ەگەرلەردىڭ اق سامىرسىننان قيىپ سالعان دوڭبەك ۇيىنە تەز-اق جەتتى.

جاي ۋاقىتتا ادامدار تولىپ جۇرەتىن ورمانشىلار ۇيىندە ءبىر-اق ادام بولىپ شىقتى. قالعان ەگەرلەر شەتەلدىك تۋريستەردى: كوبىسى – ورىسى، ءفينى، شۆەدى، فرانتسۋزى بار رەريحشىلار* ەكەن، مۇزتاۋعا قوسار اتقا مىنگەستىرىپ-ۇشقاستىرىپ الىپ كەتىپتى.

ءاتۇستى تانىستىقتان سوڭ:

–       جاقسى كەلدىڭ، بەكتۇر، – دەدى ەلۋدى ەڭسەرىپ كەتكەن ەگەر ءابدىلدا دولدەنۇلى بايبۋراعا. – ايتپەسە بۇگىن اناۋ مول سورپاعا جالعىز تۇسەتىن بولدىم-اۋ دەپ وتىر ەدىم.

–       ول قانداي سورپا؟ – دەپ قالدى بەكتۇر-بايبۋرا.

–       ءا، سەن بىلمەۋشى مە ەڭ؟ بۇعى ءمۇيىزىنىڭ سورپاسى عوي. كەشە جۋان جيەمبەك پەن ساپىلداق سانيازبەك ءمۇيىز الىپ كەلگەن. جاس ءمۇيىز. يۋندە كەسىلگەن.

–       بۇرىن ەستىگەن ەدىم، بىراق... – دەپ بايبۋرا توقتاپ قالدى.

–       ءيا، بەكتۇر، ساعان بۇيىرىپ تۇر ەكەن. مونشانى دا جاقسىلاپ جاعىپ ەك. اياق استىنان الگى ءبىر رەريحشىلار دەگەن پەرىلەر كەلە قالماسى بار ما... دوللاردى كورسەتكەن سوڭ، ەكى قولدارىن الدارىنا سالىپ بوس وتىرعان ەگەرلەر دە جانىپ ءتۇستى.

–       سورپاعا دا قارامادى ما؟

–       قايدان قاراسىن، بۇعىنىڭ قانى – پانتاكريندى ءىشىپ العان سوڭ، ەگەرلەر دە پەرىلەر بوپ شىعا كەلدى... رەريحشىلاردىڭ اراسىندا قىز-قىرقىن مول ەكەن. پانتاكرين ولاردى دا قۇتىرتىپ جىبەردى. ءتۇس اۋىپ بارا جاتسا دا تۇلا بويلارى قىزىپ، ۇلى تاندەرى قوزىپ العان ەكى جاعى دا اتقا قوندى عوي.

–       ولار مۇزتاۋعا بۇگىن جەتە الا ما؟ – بايبۋرا ەرىكسىز سۇرادى.

–       جەتە المايدى، بىراق جەلىگىپ العان جۇرتقا داۋا جوق. شىلدە عوي. تاۋ قويناۋى جىلى. ءبىزدىڭ ەگەرلەر جاس جىگىتتەر عوي. بوكتەرگىلەرىندە جىلى كيىم جەتەرلىك. انا پەرىشتەمىز دەگەن پەرىلەردىڭ دا پالاتكالارى بار. توڭازىپ جاتسا، قويىنداسا كەتۋدەن تايىنباستاي كورىندى... پانتاكريندى دە وكىرتىپ ساتىپ الدى عوي. ءاي، ءبىر وتىز شولمەكتەي بار.

ءابدىلدا مەن بايبۋرا اڭگىمەلەسە ءجۇرىپ ەتەكتەگى دوڭبەكتەن سالىنعان مونشاعا كىردى.

–       ەسىكتى اشىپ تاستا دا، شەشىنە بەر. مەن موتوردى قوسىپ كەلەيىن. جارىق كەرەك، – دەدى ەگەر. – الگى سانيازبەكتىڭ اقىلدى ءيتى – بەلكا-سانياز دا ەس ەدى... بۇگىن كەش جالعىز ءوزىم جارىقسىز-اق وتىرام عوي دەپ ەدىم. بەكتۇر، باۋىرىم، قايتا سەن كەلىپ...

تاۋ اراسىنا كەش ەرتە تۇسەدى. كۇن تاۋ تاساسىنا تىعىلعان. الاكولەڭكە مونشا ءىشى ىستىق ەكەن. جارىق تا جاندى.

بايبۋرا قايىڭ جاپىراقتى سىپىرتقىمەن سوعىنىپ جاتقاندا، ءابدىلدا دا سويلەي ەندى.

–       كوپ سوعىنبا! داۆلەنيەڭ كوتەرىلىپ كەتپەسىن. جاي شايىنساڭ بولدى. سورپاعا تۇسەمىز عوي، – دەدى. – سەنىڭ جولدان اداسىپ كەلگەنىڭ دە دۇرىس بولدى، ءمۇيىزدىڭ قان سورپاسى ءتانىڭدى جىبىتەتىن بولدى.

–       اعا، مەن جولايرىقتان سولعا ەمەس، وڭعا كەتۋىم كەرەك قوي، – دەپ بايبۋرا قايىرا سۇرادى.

–       ءيا، بەكتۇر وڭعا كەتىپ، سول جولدان بۇرا تارتپاۋىڭ كەرەك، – دەپ ءابدىلدا اۋىز بولمەگە شىعا بەردى. – قاراكولگە ءبىر شومىلىپ الايىق. دەنەمىز سالقىنداسىن.

–       جولدان اداسقانىما وكىنىش جوق، – دەدى بايبۋرا. – اسا ءبىر اسىعىس تا ەمەسپىن. قاراكولدەي عاجاپ كولدى، كولگە قۇلاعان مۇزتاۋداي سىلقىمنىڭ سۇلۋ سۋرەتىن كوردىم. اقبۇلقاقتىڭ ەكسترەمالدار قايىقپەن قۇلايتىن سۇمدىق سارقىراماسىن قىزىقتادىم. ول ازداي، بۇعى ءمۇيىزىنىڭ سورپاسىنا شومىلايىن دەپ تۇرمىن.

–       بەكتۇر، باۋىرىم! بۇل التاي عوي. ونىڭ جۇمباعى دا، جۇماعى دا بارشىلىق. تەك بايقاي ءبىل. كوز كەرەك. وكىنىشكە قاراي مۇزتاۋداي ارۋدىڭ كولگە تۇسكەن سۇلۋ سۇلباسى عانا بىزدىكى...

–       قالايشا؟

–       سوعان عانا مالدانىپ قالدىق قوي. ونى رەسەي الىپ قويعان. قازىر ورىس قىزىعىن كورىپ وتىر. قيىر شەتتەگى مۇزتاۋ تۇرماق، الماتىنىڭ ىرگەسىندەگى ءحانتاڭىرى دە قىتايعا قاراپ كەتىپتى دەگەندى ەگەرلەر ايتىپ ءجۇر... بىزدەن قىرعىز كۇشتى بوپ تۇر دەيدى، ولار ءحانتاڭىرىنىڭ وزدەرىنە قاراعان بەتىن قىتايعا قيعىزباپتى...

–       سوندا بىزدەگى ۇلى شىڭدار جوق دەيسىز بە؟

–       سولاي بولىپ تۇر. ەلىڭنىڭ شەكاراسىنا شولعىنشى قاراۋىل، ەسىگىنە سەس بولعان قوس بوساعا – ەگىز قوزىداي شىڭ ەندى جوق. ەگىز بىتكەن نايزا-ۇشار تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە تۇمانعا جۇتىلدى. شىڭدار ۇلى بولعانمەن، ۇلت ۇلى بولا الماي تۇر. قازىر ۇلىلاردىڭ ورنىن ۇلىقتار باسقان، ەر ۇلداردىڭ ورنىن ۇرىلار باسقان. ۇرى زامان – ۇلى زامان اتانعان ءبىر ۋلى زامان عوي... ەل ەتەككە قاراي ەڭكىلدەي كوشكەن، جەر جەتىمسىرەپ جۇتاپ قالعان ءبىر ۋاق. بىرەۋ سىردان، بىرەۋ قىردان اۋىپ جاتىر. قايدا بارارىن قۇداي ءبىلسىن؟!

ەكەۋى سۋىعى ميدان وتەتىن كول سۋىنا ءبىر-ءبىر شومىلىپ شىقتى. قوڭىر كەشتە مۇزتاۋ جاقتان سوققان جەلەمىككە جوندارىن توسىپ، تىستەرى تىستەرىنە تيمەي ساقىلدادى. يەكتەرى يكەمگە كەلمەي دىرىلدەپ، سويلەۋگە مۇرشالارى كەلمەدى.

اسىعىس مونشاعا كىردى. بايبۋرا ەگەردىڭ ەرىكسىز ارتىنان ەرگەن. ولار اۋىز بولمەدەن ەنەتىن تاعى ءبىر ەسىكتى اشتى. كەڭدەۋ بولمە ەكەن. ىشىندە ءتورت بىردەي كىسى بويى ۇزىن، كادىمگى شومىلاتىن تەمىر استاۋ تۇر. ورتان بەلدەرىنە دەيىن قاراكۇرەڭ سۇيىقتىققا تولىپ تۇر.

ءابدىلدا كەلگەن بويدا شەتىندەگى استاۋعا شىم باتتى.

–       ۋح! وي، جانىم-اي! – دەگەن داۋىسى دا شىعىپ كەتتى.

سوستيىپ تۇرعان بۇعان:

– ءتۇس! نە قاراپ تۇرسىڭ؟ – دەدى اسىعا سويلەپ: – قازىر جانىڭ جاي تابادى... وي، جان-اي! قۋ جان-اي! شىركىن، قورعاسىن سورپا!

بايبۋرا دا قاسىنداعى استاۋعا قويىپ كەتتى. قان جىلىم قويمالجىڭ سۇيىق توڭازىعان تانىنە مايداي جاقتى. دەنەنىڭ ءدىرىلى، ءتىستىڭ ساقىلى ساپ تىيىلدى. بوي-بويى شىمىرلاپ الا جونەلدى.

–       قالاي؟ دەنەڭ جاڭا تۋعان ءسابيدىڭ ۇلپا تانىندەي بالبىرايدى ءالى، – دەدى ءابدىلدا. – بۇعان پاتشالار نە ءۇشىن تۇسەدى دەيسىڭ، كۇش-قۋات جيناۋ ءۇشىن... دەنساۋلىقتىڭ ءدارىسى. تابيعي شيپا.

–       وي، راقمەت، اعا! ومىرىمدە كۇتپەگەن نارسەم ەدى...

–       راقمەتتى ماعان ەمەس، التايدىڭ اقتاڭداق بۇعىسىنا ايت! ءتاڭىرىنىڭ ءوزى تەكتى ەتىپ جاراتقان جانۋار عوي...

–       اعا، ءتانىمدى مىڭ سان ينە شاباقتاپ جاتقانداي، – دەپ قالدى بايبۋرا.

–       ول جاقسى. بويىڭدى ابدەن سۋىق قارماپ قالعان عوي... تەك ۇيىقتاما! جۇرەگىڭ اۋىرماي ما؟ قان قىسىمىڭ قالاي ەدى؟

–       ويداعىداي، اعا، قورىقپاڭىز، – دەپ بايبۋرا دا بالبىراي ءتۇستى.

قارا تىرناعىنان قارا شاشىنا شەيىن شانشي جىبىرلاپ، قاراقۇسىنان سۇبە قۇيمىشاعىنا شەيىن ىسىي شىمىرلاپ اكەتتى. ەكەۋى دە تاسباقاشا باستارىن قىلتيتىپ، قان سورپا ىشىندە كوزدەرىن تەر جاۋىپ جاتتى.

ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت وتە ورىندارىنان تۇرىستى.

–       ەندى پانتاكرين دە، شاي دا ىشۋگە بولادى، – دەدى ەگەر ءابدىلدا دولدەنۇلى.

ولار ءتۇن جامىلا دوڭبەك ۇيگە قاراي كەلە جاتتى. كول بەتىن تەربەگەن ىزعارلى لەپ كيىمشەڭ جاۋىرىندارىنان وقشا قادالادى.

اي ءالى كوتەرىلە قويماعان. توڭىرەك قۇرىم كيىز تۇتقانداي قاراڭعىلىق قۇشاعىنا باتقان. اينالا ورمان دا قالعۋلى. دۇنيەنى ءولى تىنىشتىق بيلەگەندەي. وسى ءبىر ءولى الەمگە تىگىلگەن سانسىز شىراقتاي جۇلدىزدار عانا جامىراي جىلتىلدايدى. قاراڭعىلىق كوگىندە ولار دا مايىتتەي ءسىرى جەرگە جاقىنداي ءتۇسىپتى.

مۇزتاۋدىڭ اقشاڭقان باسى دا قاراۋتا قالىپتى.

 

IV

قاراعايدان قيىپ سالىنعان ءتورت بولمەلى ءۇيدىڭ ءىشى قۇلاققا ۇرعان تاناداي. سالقىن. قاراڭعى.

بايبۋرا مەن ءابدىلدا اس-سۋ ىشىسكەن سوڭ قيسايا كەتىسكەن. پانتاكريندى شاي قاسىقپەن ەكى-ەكىدەن تارتىپ الىسقان. ءمۇيىزدىڭ سورپاسىنا ءتۇسىپ، ءمۇيىز قانى ارالاس كۇرەڭ سۇيىقتىق ىشكەننەن بە، بايبۋرانىڭ بويى قىزا ءتۇسىپ، جامىلعان كورپەسىن سەرپىپ تاستادى.

–       جامىلماي-اق قوي، سورپادان سوڭ اششى تەرىڭ باسىلىپ قالدى عوي، – دەدى ءابدىلدا.

–       بويىم قىزىپ... ىشىمدە ءبىر جالىن بار سەكىلدى، – دەپ بايبۋرا شالقالاي اۋناپ ءتۇستى.

–       پانتاكرين اسەرى، – دەدى ەگەر، – قانىڭ تازا ەكەن، بىردەن باۋىرىڭا بارعان عوي. سەن ەرتەڭ كەتپەكسىڭ، ءا؟

–       ءيا، راحمانعا جەتۋىم كەرەك. كۇتكەن ادام بار، – دەدى بايبۋرا ەلەۋسىزدەۋ قىپ.

–       دەسە دە، سورپاعا، بولماعاندا، ءۇش كۇن ءتۇسۋىڭ كەرەك ەدى... بۇعان جەتى كۇن نەمەسە ون ءۇش كۇن شارتتاپ تۇسەدى. سوندا اسەرى ەرەكشە كۇشتى. سۇيەگىڭ ءجىبىپ، ەتىڭ ەلجىرەپ، جاڭا تۋعان سابيدەي بولاسىڭ، – دەپ ەگەر دە قىرىنداي جاتتى. – ايەل ادام بولدى عوي... – دەپ قويدى.

بايبۋرا «جوق» دەي المادى. «سولاي» دەدى جاي عانا.

–       وندا ءجون. اسىعىسسىڭ، سودان سەزدىم. جالپى، ەركەك ايەل مەن اجالعا اسىعادى، – دەپ قويدى.

–       و نە دەگەنىڭىز؟! – دەپ بايبۋرا تىكسىنىپ قالدى; تالاي تاجال مەن اجال جۇزبە-ءجۇز جولىققاندا ءدىر ەتپەگەن جۇرەگى تۇڭعىش رەت سىر بەرگەندەي بولدى.

ءابدىلدا دا ابەس سويلەپ قالعانىن سەزدى بىلەم، ءۇنسىز قالدى. ىلە:

– ...پانتاكرين ىشكەن سوڭ قۇر اتتاي جەلەسىڭ، – دەدى جۋىپ-شايعان بوپ: – بۇل ءوزى ەركەكتى ۇيىرگە تۇسەر اتپال بۇعىداي، ايەلدى سىڭارىنا سۇيكەنەر بۇلا مارالداي كۇيگە ەندىرەدى. نە ءبىر سالبوكسە ۇرعاشى مەن سارى كەزدىك ەركەك از كۇندە-اق زار كۇيىنە كەلەدى... سوندىقتان عوي التايلىقتار كەسىپ جاتقان ماۋسىمدىق ءمۇيىزدىڭ اتقىلاعان قانىن شىمىرىكپەي جۇتاتىنى. ءبىزدى بىلمەيتىن جۇرت «قان ىشكەن قازاقتار» دەپ تاڭىرقاسادى.

–       سۇمدىق ەكەن، اعا! جۇرەك لوبلار...

–       بۋ كوتەرىلگەن ىستىق قانعا ازداپ اراق قوسادى عوي... ءبىر-اق تارتاسىڭ. جىلقىنىڭ ۇلپەرشەك مايىن شيكىدەي جۇتقانداي، ماي ىشكەندەي بولاسىڭ، – دەپ ءابدىلدا تامسانىپ قويدى. – ءجا، جىگىتىم، ۇيىقتالىق!

بايبۋرا بىراق الدەن ءبىر ۋاققا دەيىن ۇيىقتاي المادى. قاراڭعىدا ءتانى قىزىپ، اۋناقشىپ جاتتى. قاسىنداعى ەگەر دۇنيەنى باسىنا كوتەرە قورىلعا باسقان. ارا-اراسىندا مۇرنى شۋىلداپ، التايدىڭ ءتيىن تۇستەس ۇلپا تۇكتى تاراققۇيرىق تىشقانىنشا ىسقىرىپ-ىسقىرىپ قويادى.

بايبۋرانى دا بايسال ءبىر كۇي بيلەدى. كوزى جۇمىلىسىمەن بوي-بويى قورعاسىنداي بالقىپ، شىمىر-شىمىر ەتكەن شىمشىما دا ساپ تىيىلدى. ءولى ۇيقىعا دەندەگەن مەزگىلدە وتكەن ءومىرى تۇستەي ورالا بەردى.

جۇلدىز شىراقتارى جانعان قاراڭعىلىق كوگىنەن جۇلدىزداي اعىپ تۇسكەن بوزيەسى – انا-ءبورى ءتۇس بوپ شايقالعان ءومىرىنىڭ تاعى ءبىر تالقى كەزەڭىنە تاپ قىلدى. ايگىلى اۋعانستان تاۋلارى اراسىندا ۇشىپ كەلەدى ەكەن... ۆەرتالەت ىشىندە ەكەن. الەمگە بەلگىلى «مي-24» تىكۇشاعى. دشب-نىڭ* جيىرما ءبىر دەسانتشىسى تەمىر قالبىرعا نىعىزدالعان شاراسىز شاباقتار سەكىلدى.

گيندۋكۋش تاۋلارىنىڭ ايىر وركەشتى، جالاڭاش جاقپار جارتاستى سىلەمدەرى. تىكۇشاق وقىس سەلك ەتتى. سول-اق ەكەن شايقالاقتاپ قالىپ، كەنەت قيالاي قۇلديلاي بەردى. سويتكەنشە ۇشقىشتار وتىرعان كابينا لاۋ ەتىپ وتقا وراندى دا، بۇيىرلەي ۇشقان تىكۇشاق ءىشى كوك تۇتىنگە تولىپ كەتتى.

– بەز پانيكي، دەسانتنيكي! – كوماندير داۋىسى وقىس شىقتى.

تالاي ۇرىستا شىڭدالعان جاۋىنگەرلەر قابىرعاعا قۇلاي جابىسىپ قالسا دا، ۇرەي شاقىرىسپاي ءتىلىن تىستەدى. تۇمسىعى وتقا ورانىپ، قۇيرىق جاعىنان قارا ءتۇتىن بۋداقتاعان اسكەري ماشينا قيعاشتاعان كۇيى بۇيىرلەي بارىپ قۇلادى.

ءبۇيىرىن سىزا جەرگە سوعىلعاندا عانا دەسانتشىلار داۋىسى شىعىپ كەتتى. ۇيمە-جۇيمە بولدى دا قالدى. بايبۋرا ارتقى جاقتا رەمەن تۇتقادان ۇستاپ تۇرعان، بۇل دا بىراق الدەبىرەۋدىڭ ۇستىنە وڭباي قۇلادى. ەستەرىن جيار-جيماستان ەسىكتى تەۋىپ، وڭشەڭ جاس سارباز سىرتقا ۇمتىلدى.

دەسانتشىلار تىكۇشاق باگى جارىلعانشا سۇيرەلەپ ءجۇرىپ ءبىرىن-ءبىرى شىعارىسىپ الىستى. ۇشقىشتار ورتەنىپ كەتتى دە، بۇلار جان-جاقتارىن جانتالاسا بارلادى. ءبىر جاعى – دوڭگەلەنە بىتكەن جارتاستى قۇلاما قۇز، قارسى بەتتەرى مەن قاپتالى قوجىر تاستى قىراتتى بيىك تاۋعا بارىپ تىرەلىپتى. دۇشماندار* سول بيىكتەن تىكۇشاققا وق اتسا كەرەك.

كومانديرلەرى كاپيتان بەركۋتوۆ بۋلات دەرەۋ قوجىر تاستارعا بەكىنۋگە بۇيىردى.

–       سەرجانت مايدانوۆ، سول قاپتالدى جاپ! – دەپ بۇيىردى قىسقا عانا.

بەركۋتوۆ اۋعانستاندا ءتورتىنشى جىل سوعىسىپ جۇرگەن تاجىريبەلى وفيتسەر ەدى. ۇلتى – ورىسقا سىڭگەن تاتار. لاقاپ ەسىمى دە «بۋلات-تاتار». بايبۋرا ەكەۋى سوڭعى ءبىر جارىم جىلدا جۇپتارىن جازعان ەمەس. بۇلاردىڭ روتاسىن جۇرت «ەليتا-ەدەلۆەيس» دەيتىن، ويتكەنى تاۋ باسىندا جۇرگىزىلەتىن ۇرىستارعا الدىمەن اتتاندىرىلاتىن. سان مارتە سىن بولعان جورىقتاردا دۇشمانداردى سان سوقتىرىپ، ابىرويمەن، از شىعىنمەن ورالعان.

بۇل جولى بارلاۋعا جىبەرىلگەن بولاتىن. وكىنىشكە قاراي دىتتەگەن جەرلەرىنە جەتە الماي، ۇشقىشتاردىڭ اداسۋىنان ايدالادا اپاتقا ۇشىراعان.

بايبۋرا سەگىز ساربازدى الىپ سول جاق قاپتالعا – قۇلاما قيا قۇز شەتىنە دەيىن ورنالاستىرىپ كەلگەندە، كومانديرى دە ون ساربازدى قاق ماڭدايدان قاقپا تاستار اراسىنا جاسىرىپ ۇلگەرىپتى.

–       بۋرا، – دەدى وزىمسىنە كاپيتان بۋلات-تاتار، – جىگىتتەردىڭ ءبىرى ءبىر قول، ءبىر اياعىن سىندىرىپ الىپتى. جانسىزدانعىش ينە سالىپ، تاڭىپ تاستادىم. ايتەۋىر وڭ قولى امان، اۆتومات ۇستاي الادى.

–       راتسيامەن حابار بەردىڭىز بە؟

–       ەڭ قيىنى دا سول بولىپ تۇر. جاڭا جانتالاسىپ جۇرگەندە راتسيا ۆەرتولەت ىشىندە قالىپ قويىپتى.

–       قول-اياعى مەرتىككەن راديست پە ەدى، – دەپ بايبۋرا ءدوپ باستى.

–       سولاي بولىپ تۇر. جاۋىنگەرلەر ونى جانىپ جاتقان قارعىس اتقىردان زورعا شىعارىپ العاندا، راتسيا قالا بەرگەن.

–       مىلقاۋ قالدىق دەڭىز...

–       بارىنەن بۇرىن ءبىزدىڭ قۇلاعان كورديناتامىزدى ەشكىم دە بىلمەيدى... كوماندوۆانيە ەندى ءبىر ساعاتتان كەيىن عانا ىزدەي باستايدى. ونىڭ ۇستىنە ءبىز مارشرۋتتان قيىس كەتىپ قۇلاعانبىز.

–       تۇسىنىكتى، كاپيتان! – دەدى بايبۋرا. – ساعات ەكى جارىم، كەشكە دەيىن شىداساق، ءتۇن جامىلىپ جىلىستاپ كەتەرمىز.

–       جىلىستاتسا... كومەك تە كەلىپ قالار. مۇمكىن سامولەتپەن دە ىزدەر. ولار تەز تابادى، – دەپ بۋلات-تاتار ۇمىتتەنىپ قويدى، بىراق داۋىسىنان سەنىمسىزدىك سەزىلىپ تۇردى.

–       سولداتتارعا ايتۋ كەرەك شىعار، – دەدى بايبۋرا.

بۋلات-تاتار ءبىر ءسات ويلانىپ قالدى.

–       ايتساق – ايتايىق... تەك بايقا!

–       ارينە... ءبىلسىن! – دەدى بايبۋرا نىق سويلەپ.

–       انە، «قوناقتار» دا كورىندى، – دەدى بۋلات-تاتار. – كەتتىك. وقتى ۇنەمدە!

دۇشماندار تاۋ توسىنەن بۇلار بەكىنگەن قىرتىس-قىرتىس جارتاستى مويناققا قاراي تۇسە باستاپتى. جيىنى – ون شاقتى-اق. ولار تاۋ قياسىنان تومەندەپ، ەتەكتە ىركىلىپ قالدى. الدە بىرەۋلەردى كۇتەتىن سىڭايلى.

ساعات جارىم وتكەندە بيىك تاۋدىڭ ۇيرەك تۇمسىعىن اينالا جۇزگە جۋىق جاياۋ ادام قاراسى كورىندى. بايبۋرالار بىردەن ءتۇسىندى. تىكۇشاقتى ويدا جوقتا ولجالى ەتكەن توپقا الدە قايدا جورىققا كەتىپ بارا جاتقان دۇشمان جاساعى بۇرىلعانى بەلگىلى بولدى. مۇزداي قارۋلانعان، كوبىسى قاپ-قارا، سۇر شاپان كيىنگەن.

ەكى جاقتىڭ كۇشى تەڭ ەمەسىن ءبارى ءبىلدى، بىراق قان ىشىسكەن قاس دۇشپاندار اياماسقا بەكىستى. توپ-توپقا ءبولىنىپ، تولقىن-تولقىن بوپ، كەزەك-كەزەگىمەن توسپا-قاقپا تاس پانالاپ ۇمتىلعان جاۋ جاعى دەسانتشىلاردىڭ توسقاۋىلىنان بەتى ءجيى قايتتى. ۇرىمتال جەرگە جولبارىستاي بەكىنگەن بۋلات-تاتار مەن بايبۋرا جىگىتتەرى دۇشمانعا بەل الدىرمادى، بىراق بۇلارعا دا دۇشپانى بەل جازدىرمادى. بەس رەتكى شابۋىلدا جەتى جىگىت مەرت بولىپ، بىرنەشەۋى جارالاندى.

كۇن دە كەشكىرىپ قالعان ەدى...

تابيعي ورقاش-ورقاش جارتاس اراسىندا جارتى اي سياقتى بەكىنگەن از عانا شۋراۆيلەردى* بەس رەت ۇمتىلىپ، قانشاما شىعىندالعان مودجوحەدتەر امال جوق باسقا ادىسكە كوشۋگە ۇيعاردى بىلەم، مينومەتپەن اتقىلاي باستادى. ىزىنشە سۇراپىل شابۋىلعا شىقتى. تانك اتاتىن، تىكۇشاق اتاتىن سنارياد اتقىش قارۋلارمەن دە اتقىلاپ، بار-جوعى ون شاقتى دەسانتشىلاردى باس كوتەرتپەي جويۋعا تىرىستى.

قولىنا قارۋ ىلە الاتىن جارالىلار تىستەنە قيمىلداپ، ساۋساعى قيمىلداعان قانسىراعاندار سۇيەككە قارىسا اۆتومات قوراپتارىن وققا تولتىرىپ، ساۋ قالعان بەس دەسانتشىعا دەم بەردى. جارىلعان گراناتا مەن جان القىمنان الىسقان جەكپە-جەك قاس قارايعانشا سوزىلدى. سوندا دا دەسانتشىلار سوڭعى دەمى بىتكەنشە، قاسىق قانى قالعانشا ايقاسىپ باقتى. ولىسپەي بەرىسپەۋگە بەل بۋدى.

قولما-قول ۇرىستا قانجار سالىسۋعا دەيىن بارىسقان بەس جاۋىنگەردەن ىمىرت جابىلعاندا نيكولاي ۋستيۋجوۆ پەن بۋلات-تاتار، بايبۋرا عانا ءتىرى قالدى. كاپيتان بۋلات بەركۋتوۆ ەكى اياقتان، نيكولاي قول قارىنان جارالى. امان-ساۋ بايبۋرا عانا. ءتۇن جامىلعان ۇشەۋى ون سەگىز دەسانتشىنىڭ ءولى ەكەندەرىنە كوز جەتكىزگەن سوڭ، بايبۋرا بەكىنگەن سول جاق قاپتال تۇستاعى قۇز جارتاستان تىك تۇسۋگە بەل بايلادى.

اي تۋماعان. دۇشماندار اي ساۋلەسىن كۇتۋدە...

بايبۋرا جورىققا شىعاردا بەلىنە وراي بايلاپ الاتىن ءپاراشيۋتتىڭ جۋاندىعى ساۋساقتاي عانا بەس مەترلىك ءجىپ-جىڭىشكە جىبەك ءجىبىن شەشتى. مۇنى وسى كومانديرى بۋلات-تاتار ۇيرەتكەن. كاپيتان بۋلات تا بەلىنەن بەس مەترلىك جىبەك ارقاندى بوساتتى. اي تۋعانشا ۇشەۋى دە قۇتىلىپ كەتپەك بوپ، شيراق قيمىلدادى.

كوك تورىندەگى كوپ جۇلدىزدىڭ ءالسىز ساۋلەسى تاۋ ىشىندەگى قويۋ قاراڭعىلىقتى سەرىپپەسە دە، مۇنارلى دۇنيە قاراۋىتا ءتۇسىپ، جاقپار تاستىڭ اراسى جىك-جىگىمەن كوزگە شالىنادى. تاۋ توسىندە وسكەن بايبۋرا مەن ورمان ىشىندە ەركىن جۇرگەن نيكولايعا قۇز ەتەگى قازاننىڭ ءتۇپ كۇيەسىندەي قاراڭعىلىققا تۇنىپ جاتسا دا، قاسقىر ازۋ جارتاستى جىقپىل اراسىن بارىس كوزدەنگەن قاراستارى جازباي تانيدى.

بۇلار جىبەك ارقاندى ءبىر-بىرىنە جالعادى. الدىمەن قولتىعى استىن الا كەۋدەسىنە ارقان بايلاعان نيكولاي تومەنگە تۇسە باستادى. ول جالاما جارتاس قۋىسىمەن بارىسشا باسپالاپ، بەرتس باتىڭكەسىن تاس بەدەرىنە تىرەپ، ساۋساقتارىمەن تاس قۋىستارىن سيپالاي ىزدەپ، بەتىن سالقىن تاسقا باسىپ جىلجىعاندا، بايبۋرا تابانىن تاسقا تىرەي وتىرىپ، جىڭىشكە ارقاندى ساۋمالاي جىبەردى. كەيدە سولق ەتىپ جىپكە اسىلىپ قاپ، كەيدە ءوز بەتىمەن جارتاسقا جىلانشا جابىسىپ تومەندەگەن نيكولاي دا ەپتى ەكەن.

ارقان ۇشىنا تاقاعاندا بايبۋرا ارقاندى ىرعاي-ىرعاي قاعىپ، «توقتا» دەگەن بەلگى بەردى. نيكولاي دا جىبەك ارقاننىڭ ۇزىندىعىن مولشەرلەپ بارا جاتسا كەرەك، ءسال جىلجىپ توقتاعانداي بولدى دا، ارقاندى شەشىپ، جوعارىعا تارت دەگەندەي تولقىپ-تولقىپ بەلگى جىبەردى. سوندا عانا بايبۋرانىڭ كۇدىكتى كوڭىلى ورنىنا ءتۇستى.

ەندى ول كومانديرى بۋلات-تاتاردى كەۋدەسىنەن ارقانعا مىقتاپ بايلاپ، قاراڭعىلىق سۇلەلەنگەن تومەنگە قاراي ساۋمالاپ جىبەرە باستادى. جاراسى جانىنا باتسا دا تىستەنە ءتۇسىپ، قولى ساۋ كاپيتان دا قۇزدان قۇلدىراي بەردى. الپينيستەر مەن تاسقا ورمەلەۋشىلەر سياقتى ءابجىل قيمىلداعان ۇشەۋ كەزەكتەسە الماسىپ، جەتپىس مەترلىك جالاما قۇزدان امان-ەسەن ەتەككە ءتۇستى.

بۇلاردىڭ باعىنا قاراي تەرەڭ شاتقال تابانىندا ءبىر قۇلاقتاي عانا تاۋ سۋى سىلدىراپ جاتىر ەكەن. اپىل-قۇپىل قانىپ ءىشىسىپ، اتىس كەزىندە بوساپ قالعان قۇتىلارىن سۋعا تولتىرىپ الىپ، كومانديرلەرىن كەزەك-كەزەك ارقالاي ءجۇرىپ كەتتى. ولار ءبىر شاقىرىمداي ۇزاعاندا اي دا تاۋ تاساسىنان كوتەرىلدى. كەشىكپەي-اق بۇلار سۋسارداي سۋسىپ كەتكەن قۇزار باسىنان ايقاي-شۋ، ءتىپتى دار ەتىپ اتىلعان اۆتومات ءۇنى دە جاڭعىرىعا شىقتى.

– شايتان!.. شايتان!.. – دەگەن اششى داۋىس انىق ەستىلدى.

ءتۇن جامىلعان ۇشەۋ بىراق ۇندەمەدى. دۋحتار* دەسانتشىلاردىڭ اش بورىدەي الاسۇرىپ، ءاپ-ساتتە جىم-جىلاس جوعالىپ كەتكەنىنە قانى قارايىپ، «شۋراۆي-شايتان» استىنا الىپ، سىباپ جاتقانىن ءتۇسىندى.

اققاباق اي جالاڭاش تاۋ اراسىن كوكمۇنار تۇسپەن سۇلەلەندىرىپ تۇر. تەرەڭ شاتقالدى ورلەگەن ۇشەۋى الدە ءبىر ۇرى جىلعاعا بۇرىلدى. كومانديرىن كوتەرگەن بايبۋرا القىنا ءتۇستى. تىنىسى دا تارىلىپ، جۇرەگى دە اتقاقتاي سوقتى.

وسى ءبىر ءسات وقىس ويانىپ كەتتى...

جۇرەگى ءدۇرس-ءدۇرس سوعىپ جاتىر ەكەن. تەر باسقان. القىنۋلى. بولمەدە اي نۇرى سۇلەلەنە قالىپتى. اۋعان ءتۇنى ەمەس، التاي ءتۇنى قوناقتاپتى... تاۋ اراسىندا سەبەزدەگەن مۇنارلى، مۇڭلى نۇر دوڭبەك قابىرعادا ۋىزداي دىرىلدەيدى.

تاڭ جاقىن ەكەنىن اڭدادى. ۇيقى قاشىپ كەتتى.

 

V

قاقپا تاستى، قيا بەتتى قاپتالداي كوتەرىلگەن تاۋ جولى ەكى دوڭگەلەكتى موتوتسيكلگە دە اۋىر تيەتىندەي سەلكىلدەيدى. قىران قاراعايلارى قاناتىن جايعان، سۇڭعاق سامىرسىندارى شايىرىن اعىزعان جىنىس ورماندى توڭىرەكتە بايبۋرا ەركىن تىنىستادى. ەتەكتە جىلان يرەكتەپ جاتقان اق كۇمىستەي اقبۇلقاق وزەنى دە كوز ۇشىنا ارەڭ شالىنادى.

تەرىسكەي بەتتەن الىپ اڭعارعا كوز تىككەن بايبۋرا كوڭىلى الابۇرتىپ قويادى. قۇلاما قۇز شاتتىڭ قارسى كۇڭگەي بەتىندەگى ورمانسىز ويپاڭىندا ون شاقتى مارال مەن بۇعى جايىلىپ ءجۇر. ولار دا كوك جاساڭ جۇزىندە تۇيمەدەي-تۇيمەدەي بوپ كورىنەدى. جايباراقات جۋساپ جاتقانداي. ال بۇقتىرما جاقتان تەڭگەدەي-تەڭگەدەي الا بۇلت شىعىپتى. الا بۇلت تا الىپ كوك تورىندە ءبىر-بىرىنەن ۇرىككەن تايداي قاداۋ-قاداۋ ماڭىپتى. العان بەتى – اقتاۋ-مۇزتاۋ.

زايسان كولى مەن ەرتىس وزەنى جاعىنان ەكپىندەي كوتەرىلىپ، قاراتوعاي اۋىلىن باسا كۇرشىمنىڭ سارىتاۋىنا قاراي جوڭكىلە كوشەتىن ۇشپا بۇلتتار ويىنا ورالدى. كوكتەمدە كوك جۇزىندە تىرناداي تىزبەكتەلە اعاتىن سول ءبىر ۇشپا بۇلتتارعا قاراپ، قاراسەڭگىر ەتەگىندە قول ۇستاسىپ، ارمان قۋىپ جۇرەتىن القابەگىم ەكەۋى باقىتتى ەدى-اۋ!.. باقىتتى ەدى-اۋ بوزبالا شاعى!.. باقىتتى ەدى-اۋ بويجەتكەن باعى!.. ارۋ القابەگىم! ءبارى دە بۇگىن ءتۇس سەكىلدى. ءيا، ءتۇس ەكەن تاعدىر دەگەن. بۇل كۇندە سانسىراعان ساناسىندا ءتۇس بولىپ تۇنەگەن تايعاقتى تاعدىر كەشىپتى بۇل.

جۇرەگى قوزعالىپ كەتكەندەي بولدى. القىمىنا وكسىك تىرەلدى. قاتال تاعدىر كوشىندە قاتىگەزدەنىپ كەتكەن جۇرەگى جىبىگەندەي كۇيگە ەندى. التايدىڭ اقتاۋى* مەن سارىتاۋى باسىنا سالدەدەي بوپ ورالاتىن ۇشپا بۇلتتار كوڭىلىن ويپىل-تويپىل ەتكەن بايبۋرا موتوتسيكلدى جىلدام وتالدىرىپ، الگىندەگى اڭعال سەزىمدى ۇمىتقىسى كەلگەندەي جونەلە بەردى.

باسىن اقتاۋ-مۇزتاۋدان الاتىن اقبۇلقاق پەن قاتىن** وزەندەرى، سارىتاۋدان باستالاتىن كۇرشىم مەن مارقاكولدەن شىعاتىن قالجىر وزەندەرى ۇلى ەرتىسكە ەمىنىپ قۇياتىنى سياقتى، قايدا جۇرسە دە اينالىپ سوعاتىن القابەگىم تۋرالى ويلاردان ارىلا العان ەمەس. كۇزگى سارى جاپىراقتاي بولىپ جابىسقان ساعىنىش وقتا-تەكتە سوقپا دەرتتەي سوعىپ وتەتىنىنە قايران! قايران بولا تۇرا دا كۇيىنۋلى... كۇيىنە تۇرا ءسۇيىنۋلى. باسقا كىمى بار مىناۋ جارىق جالعاندا ويلايتىن؟! القابەگىمى عانا. وعان دەگەن ايتەۋىر ءبىر تۇسىنىكسىز جەتىم سەزىم جات جەردە دە مەدەۋ بولعانى راس.

بايبۋرا قيالاپ كەلىپ جان-جاعىن تۇكتەي قالىڭ ورماندى تاۋ قورشاعان راحمان بۇلاعى ۇستىنەن ءتۇستى. قىزىل قاراعايدان سالمالاپ سالعان قىسقا كوپىردەن ءوتىپ، وڭعا قاراي بۇرىلدى. سول جاعىندا – ورمان جامىلعان شاعىن اۋىل، وڭ جاعىندا – تەرىسكەي ەتەكتى الا قونىس تەپكەن «راحمان بۇلاعى» شيپاجايى ۇيلەرى. قازانداي توڭكەرىلگەن شۇڭقىر تابانىندا تۇپ-تۇنىق كول جاتىر. شيپاجاي دا قاراعاي مەن سامىرسىن كولەڭكەسىنە جاسىرىنعان. اۋماعى ات شاپتىرىم كولدىڭ دوڭگەلەنگەن شىعىس جاق شەتى تاۋ تۇمسىعىن اينالىپ، مۇيىستەنىپ كەتىپتى.

كۇن دە تۇسكە تاياۋ ەدى. شيپاجايدا جۇرت تا از ەكەن. جەر شالعاي. دەمالاتىندار اياعى جەتە بەرمەس جەر عوي.

بۇل بەكەر كۇدىكتەنىپتى. ماريا-اگاتا سۆان كول جاعاسىنان جولىقتى. ەكەۋى ساعىنىسا كورىستى.  اسىرەسە، ماريا-اگاتا. ول ءتىپتى سولقىلداپ جىلاپ تا الدى.

–       ساعان سەنىپ ەدىم، بۋر، قۇداي اناسى ماريا-انا اتىمەن ايتايىن! و، يسۋس، كوز جاسىمدى كوردىڭ سەن! – دەپ بايبۋرانىڭ موينىنا اسىلىپ، كەۋدەسىنە ءجۇزىن باستى. – تەر ساسيسىڭ، ازاماتىم مەنىڭ!

شۆەد قىزى ەۋروپاعا ءتان قىلىقپەن سەزىمىن جاسىرمادى. ماڭايدا سۇقتانا قاراعان كوزدەردەن بايبۋرا قىسىلدى، بىراق ماريا-اگاتانى كەۋدەسىنەن يتەرە المادى. تەك قانا:

–       بولدى! بولدى! كەلدىم عوي، مىنە، – دەي بەردى.

قوڭىر سالقىن كول جاعاسىندا ەكەۋى دە ەركىن ءبىر تىنىستادى. مۇيىستەن اينالىپ ەسكەن سالقىن سامال بۇك قىسقان قازان شۇڭقىر قولاتتىڭ ءىشىن ءالسىن-ءالسىن سەرپىلتىپ قويادى.

پىسكەن شيەدەي تولىق ەرىن، اق بورىقتاي شاڭقان ءجۇز، كۇمىستەي سۇيىق شاش، قاناتتاي قيىلعان جىڭىشكە قاس، توق بالتىرلى سۇڭعاق ءمۇسىن ماريا-اگاتا كوكپەڭبەك سۇلۋلىققا مالىنعان تۇمسا تابيعات ورتاسىندا ءتىپتى اجارلانىپ كەتىپتى. بايبۋرا دا قۇشاعىن تولتىرىپ قىسىپ-قىسىپ قويدى.

ماريا-اگاتا سالالى ساۋساق ۇشىمەن كىرپىك استىنا تاڭعى شىقتاي ىركىلگەن كوز جاسىن ءىلىپ تاستاپ، بايبۋرانى جەتەكتەي جونەلدى. اعاش تاقتايدان سالىنعان سوقپاقتى سىقىرلاتا ءتۇسىپ، قاز ومىراۋىن كوتەرە قازداڭداي باسقان. اينالادان سۇقتانعان الا كوزدەر اياسىندا كوكىرەگىن ەرەكشە ءبىر ماقتانىش كەرنەپ، سۇلۋ ءمۇسىنىن ىرعالتا بيلەپ، جۇرەگى دە ون التىسىندا الىپ-ۇشقان جاس ارۋداي اتقالاقتاپ كەلەدى.

دجينسي كيىنگەن سيداڭ جىگىتىن جەتەكتەگەن ماريا-اگاتا اسحاناعا قاراي تارتتى. كولگە جاقىن ەتىپ جاڭادان سالىنعان ەكى قاباتتى، كوك شاتىرلى شيپاجايعا بەتتەدى. داياشىلارمەن دە ءوزى كەلىسىپ، بايبۋراعا دا اس الدىردى. اس ۇستىندە ماريا-اگاتا مۇندا قاشان، قالاي كەلگەنىن اڭگىمەلەپ بەردى.

ول وسلو ارقىلى ءىز تاستاپ، بوگدە ەسىمدى قۇجاتپەن بىردەن استاناعا، ودان وسكەمەنگە ترانزيت بيلەتپەن ۇشىپتى. بەلۋحاعا تۋريستىك ساپارناما ۆيزاسىن اشتىرعان ەكەن. وسكەمەننەن تىكۇشاقپەن بەلۋحا-اقتاۋعا ۇشىپ، ول جەردەن بەرەلدىك ەگەرلەر اتپەن جەتكىزىپ تاستاپتى. ماريانىڭ سالت اتپەن كانىگى مىنىسكەرشە جۇرگەنىنە ءدان ريزا بولىسىپتى. ورىسشا سۋداي ەكەنىنە، ءتىپتى قازاقشا دا ءتىل سىندىراتىنىنا، قالجىڭعا ۇستالىعىنا ءماز بولىسىپتى. ولار ءبىر سارىقارىن بيەگە مىنگىزىپ قويسا: «مەن ءوزىم دە بايتالمىن... اناۋ ايعىرىڭدى مىنەيىن. التاي ساۋرىگىنىڭ اۋسەلەسىن بوربايىما باسىپ سىنايىن!» – دەپ، ەگەرلەردى قىران-توپان ەتىپ، سانيازبەك دەگەن ءبىر جىگىتتىڭ تاقىمىندا ىتىرىلىپ تۇرعان جاس ايعىردى ءمىنىپ الىپتى.

ال التايلىق بۇل قازاقتار ماريا-اگاتانىڭ اكەسى شۆەتسيادا ات سپورتىنا ارنايى جىلقى ۇستاپ، باپتايتىن فەرمەر ەكەنىن قايدان ءبىلسىن؟! ءسابي كەزىنەن نە ءبىر سايگۇلىكتەردىڭ جالىنا جارماسىپ، كەرمەدەن قۇلانداي سەكىرتكەنىن كورسە، ەستەرىنەن تانار. تەگىندە تارپاڭدىق، قانىندا قايسارلىق ورىلگەن ماريا-اگاتامەن بۇل مىنە، التاي تورىندە قىمىز ءىشىپ وتىر. سالقىن قىمىز سارايىن اشتى. ماريا-اگاتا دا تۇششىنا جۇتتى.

ولار سامال تەربەگەن كول جاعاسىنا كەلگەندە، بايلاۋلى قايىقتار قارسى الدى. تۇستەنۋشىلەر قايىققا كەشىرەك وتىرادى، كوبىنەسە تۇسكى استان سوڭ ۇيىقتاپ العاندى ءجون سانايدى. بۇلار بىراق كول بەتىنە شىققاندى قولاي كوردى بىلەم، اعاش تاقتايلى ايلاقتان ۇزاي بەردى. ماريا-اگاتا ءبىر قالىپپەن ەسكەك ەسىپ، بايبۋرا قاراما-قارسى باسىندا وتىر.

–       تۇنىق-اي! – دەپ قويدى بايبۋرا.

–       ءتۇبى جوق بىراق، – دەدى ماريا-اگاتا. – وتكەندە ورتاسىنا بارىپ، ۇلكەن ارباعاش جىپكە تاس بايلاپ، تەرەڭگە جىبەرىپ كورگەنبىز. جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ ايتىپ جۇرگەنى راس بولىپ شىقتى. ءبىر ارباعاش ءجىپتى جۇتىپ قويدى. جانارتاۋدىڭ اۋزى بولعان دەسەدى... راس-اۋ، مىناۋ مينەرالدى ىستىق سۋدىڭ قار مەن مۇز قۇرسانعان تاۋ باسىنان شىعۋى تەگىن ەمەس.

–       ءبىرىنشى رەت ەستىپ وتىرمىن، – دەپ بايبۋرا تاڭىرقاپ قالدى.

–       بۋر، بۇل مەنىڭ عانا ويىم ەمەس، وسى جەردەگى ەلدىڭ دە ويى، – دەدى ماريا-اگاتا. – التايعا قالاي جەتتىڭ؟ قاشان كەلدىڭ؟

بايبۋرا ايتسام با، ايتپاسام دا دەپ ەكى ويلى بولدى. سوندا دا:

–       ءازىربايجاندا ءبىراز ايلاندىم، – دەدى. – جالعان قۇجات جاساۋعا تۋرا كەلدى.

–       مۇندا – تۋعان جەرىڭدە قايتتىڭ؟ سول قۇجاتپەن ءجۇرمىسىڭ؟

–       نە دەسەم ەكەن؟! – بايبۋرا كۇمىلجىپ قالدى. – ماعان قۇجاتتىڭ كەرەگى قانشا؟ ورالدىم عوي... تۋعان توپىراعىما تابانىم ءتيىپ تۇر. ودان وزگە نە كەرەك؟ رازىمىن بارىنە!

ماريا-اگاتا دا بايبۋرانىڭ ءازىربايجان جەرىندە ايتقان كەسىمدى ءسوزىن ەسىنە الىپ، ءالى دە سول سوزىنەن قاسارىسا قايتپاعانىن ءتۇسىندى.

 – سەن وزىڭە سەرت بەرىپ پە ەڭ؟ – دەدى بايبۋراعا. – سەندەر – مۇسىلماندار: «ادامنىڭ باسى – اللانىڭ دوبى» دەۋشى ەدى عوي. تۋعان جەرىڭە جەتتىڭ... كوردىڭ... سەنى كۇتىپ تۇرعان ەشكىم جوق ەكەنىنە كوزىڭ دە جەتكەن شىعار. ەندى جاڭاشا ءومىر ءسۇر. مەنىمەن ءجۇر. ازيانىڭ قانتوگىس جەرلەرىن ارمانسىز كەشتىڭ عوي، ەۋروپانىڭ بەيبىت حالقىن دا كور... جاسىڭ بولسا قىرىقتىڭ ۇستىنە شىعىپتى، بۇل ومىردە نە كوردىڭ؟! ءولىم عانا... ءولىم سەپكەن ءوڭىر عانا... مىناۋ جارىق دۇنيەگە ءولىم ەگۋ ءۇشىن ەمەس، ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن كەلگەن شىعارسىڭ... اللاڭنىڭ الدىندا سەرت بەرمەگەن شىعارسىڭ!

ماريا-اگاتانىڭ جانىنا باتىپ كەتسە بىلەم، ارىلا، اشىنا سويلەدى. بايبۋرا كول ورتاسىندا جايىمەن تەربەلگەن قايىق ۇستىنەن ءتۇبى كورىنبەي، قاراكوك تۇنبا بوپ جاتقان تەرەڭگە تەلمىرىپ قالىپتى. ول قىزدىڭ سوزىنە ءمان دە بەرمەي، ءوز ويىمەن وتىرعانداي كورىنىپ كەتتى.

–       بۋر، ساعان نە بولعان؟ ماعان قاراشى، – دەپ، جۇلقىپ قالعاندا، قىز قولىنداعى كوزىلدىرىگى قولىنان ءتۇسىپ كەتىپ، ءبىر كوزى سىنىپ، ءبىر شىنىسى ۇياسىنان ۇشتى.

 بايبۋرا كوزىلدىرىك شىنىسىن تابان استىنان ەڭكەيىپ العاندا، ماريا-اگاتا قول سومكەسىنەن اينا مەن تاراق شىعارىپ مۇنىڭ شاشىن ايالاي تارادى. سالقىن ءجۇزىن سيپاپ، قايراتتى شاشىن قايىرىپ: «شاشىڭدى تاراپ ءجۇرشى!» دەپ، قالتاسىنا سالدى. بايبۋرا دا قىز قىلىعىنان قاراداي ءابىرجىپ، قولىنداعى سىڭار شىنى كوزدى قالتاسىنا سۇڭگىتە سالدى.

–       ماريا، كەشىر مەنى! – دەدى قۇمىعا. – مەنىڭ كوزىمە قان تولىپ كەتكەن... مىنا بەيبىت ومىرگە ۇيرەنە الماي جاتىرمىن. ۇيىقتاسام تۇسىمنەن شىقپايدى... التايعا جەتتىم عوي، ءبىراز اڭ اۋلاپ، تاۋ ىشىندە اۋناپ-قۋناپ الۋىم كەرەك. سوندا عانا جانىم تىنىشتالار. ايتپەسە ءالى اۆتومات اسىنىپ، كىسى ءولتىرىپ جۇرگەن سەكىلدىمىن. قولىمنان قارۋدىڭ سۋىق تابى، ارقامنان سۋىق سىزى كەتەر ەمەس... بارلاۋدا جۇرگەندەيمىن. تۇسىنەسىڭ عوي، قانشەلەك دۇنيەنى ءوزىڭ دە باستان كەشتىڭ... كەشىر!

–       ول الەمدى ۇمىت ەندى. بۋر، سەن وعان تۇتقىن بولماشى!.. سەن ءۇشىن دە، مەن ءۇشىن دە سوعىس اياقتالدى، – دەدى ماريا-اگاتا كەسە سويلەپ، ونداعى ويى بايبۋرا وزىنە-ءوزى سەنسىن دەگەنى.

بايبۋرا بىراق: «سوعىس اياقتالمايدى. سوعىستىڭ اياقتالۋى – سونى سوعىستىڭ باستالۋى... – دەدى ءوز-وزىمەن سويلەسكەندەي بايىپپەن. – جاڭا سوعىس بۇرىنعى سوعىستاردان دا جويقىن... سۇراپىل بولماق. سۇراپىل جالعاسا بەرمەك... بۇل ادام بالاسىنا ءتان اشقاراق، اجداھا قۇبىلىس. توياتسىز ءناپسى ارەكەتى. ءناپسىسىن تىيا الماس پەندە بەيشارالىعى. سورلىلىققا باس ۇرعان ادامبىز».

جىگىتتىڭ جىگەرلى دە ۇرەيلى سوزدەرىنە تاڭىرقاعان ماريا-اگاتا دا مەلشيىپ قاپتى. وعان بىراق كوڭىل دە اۋدارماعان بايبۋرا بۋلىققان ويىن كول سۋىنا ۇڭىلگەن قالپى اقتارا بەردى.

–       «...ءناپسىنىڭ قۇلىمىز. ال ءناپسى سوعىسى ەشقاشان توقتامايدى. ادامنىڭ ارانى – ءوزىنىڭ اجالى... ارسىز اران ارام ءتانىن جالماپ العان. شىبىن جانى شىققانشا ءناپسىنىڭ تۇتقىنى. ءناپسى تۇتقىنى – سوعىس تۇتقىنى... ءبارى دە ءناپسى ايقاسىنىڭ تۇتقىنى. مەن دە الداسپان اراننىڭ، تويىمسىز ءناپسىنىڭ ساردارىمىن... مىناۋ كەڭ دۇنيەگە تۋعاننان تۇتقىن بولعىم كەلمەگەن. سوندىقتان دا تۋعاننان ءوزىمدى تۋاجات سەزىندىم. امالىم قانشا؟! قانشاما قايقى كۇندەردى باستان كەشتىم... بوستان ەمەسپىن بىراق... تاعدىرىما تۇتقىنمىن. ءيا، مىنا الاقانداي كولگە تۇتقىن بولعان، تاۋەلدى بولعان قالتىلداق قايىق سەكىلدىمىن».

–       ولاي دەمەشى، بۋر؟!

–       سولاي! سولاي، ماريا! مەن وسى ءبىر از كۇندە اتام زاماننان ورالعاندايمىن. ءوزىمدى قاۋساعان قارتتاي سەزىنەم. ويىم ون تاراپقا، سانام سان تاراپقا بولىنەدى. ەلىم – ەڭىرەۋلى كورىندى، ەرىم – ەزۋلەۋلى كورىندى. ءوزىم ەرتتەۋلى سەكىلدىمىن... ءبارى دە وزگەرگەندەي، ءبىر قاراسام; ءبارى دە وزگەرمەگەندەي، ءبىر قاراسام... ەلدىڭ ەرى موينىنا كەتكەندەي. ءتىپتى، ارعىماق التايدىڭ كۇن شاپاعىمەن التىن جاپقانداي اجارلاناتىن، اي نۇرىمەن كۇمىس قاقتاعانداي شالىناتىن الىپ ەرى – مۇزتاۋ دا جاتقا كەتىپتى... جاتجاندى بولىپ الىپپىز. سوندا نە ءۇشىن ءتىرى ءجۇرمىز دەگەن وي كەلەدى ماعان، ماريا؟! ءتىرى تۇلىپپىز... تۇلىپ، – دەپ توقتادى بايبۋرا. – ال ءحانتاڭىرى اناۋ – ءتىسى قيسىق قىتاي يە...

–       تاۋسىلما، جانىم! سەن وعان كىنالى ەمەسسىڭ... سەن ۆوينسىڭ. ادال سوعىستىڭ. باسىڭدى اجالعا بايلادىڭ. ەندى تورىعۋدىڭ كەرەگى جوق، بۋر، – دەپ ماريا-اگاتا باسۋ ايتقانداي بولدى.

–       ۆوين... كىمنىڭ ۆوينى؟ كىمنىڭ ويىنى؟ ەندى نەگە كەرەكسىزبىز؟! ەل باسىنا كۇن تۋسا عانا ەرمىز بە؟ سول ءۇشىن دە ەلدەن ەرەكپىز بە؟ ەركەكپىز بە؟ تۇسىنبەيمىن! سوعىستا ءبارى دە ايقىن، بەيبىت ومىردە ءبارى – بۇلىڭعىر... سوعىس اتاۋلى – ءولىم... جان تورىعان اجال. اجالدان امان قالۋ ءۇشىن ءوزىڭ اجالعا اينالاسىڭ. سوعىستا اجالسىز رۋح قانا ارىنداي الماق. اۋعاندىقتار سەكىلدى ءوزىڭدى مايداندا تۋعانداي، سوعىس سۇراپىلىندا وسكەندەي سەزىنۋىڭ كەرەك. رۋحىڭ السىرەمەۋ كەرەك. رۋحىڭ السىرەسە – ءولىمنىڭ اشكەرە...

بايبۋرا ءبىر ءسات تىنا قالدى.

ماريا-اگاتا دا ۇركە، ۇرەيلەنە قارادى...

كول تەربەلىپ كەتتى. قايىق قالتىلدادى. سۋ شىلپىلدادى. مۇيىستەن اينالىپ جەل تۇردى. شىلدەنىڭ مۇزتاۋدان جەتكەن ىزعارلى سامالى لەكىتىپ-لەكىتىپ ءوتتى.

–       سارقىراماعا بارايىق، – دەدى ماريا-اگاتا بايبۋرا كوڭىلىن باسقاعا بۇرعىسى كەلىپ. – عاجاپ سۇلۋ! بيىكتەن قۇلاعان سۋدان كەمپىرقوساق كوزدىڭ جاۋىن الادى.

–       ول قايدا؟ – دەپ بايبۋرا ەلەڭ ەتتى.

–       مۇيىستەن اينالساق، قايىقپەن الىس ەمەس، تەز-اق ءجۇزىپ جەتەمىز. كەشكە دەيىن ۋاقىت كوپ. سارقىراما سارىلى جانىڭا تىنىشتىق ورناتادى، ال دىم بۇرىككەن سالقىن اۋاسى كوكىرەگىڭدى شايادى. ناعىز ساعان كەرەك جەر... ايتپاقشى، كولگە قۇلاپ جاتقان سارقىراما توبەسىندە ادەمى اعاش ءۇي كورىنىپ تۇر. ول – پرەزيدەنت كەلىپ دەمالاتىن جاي دەيدى. ەندى قانداي جەر ەكەنىن ءتۇسىندىڭ عوي... كەيىنگى كەزدە سالىنىپتى. بۇعى ءمۇيىزىن كەسكەندە پانتا ءىشىپ، سورپاعا تۇسەدى ەكەن.

–       وندا كورەيىك!

–       بۋر، سەن بىلەمىسىڭ؟ بىلمەيسىڭ. مىناۋ التاي تاۋى اناۋ الپىدەن ءبىر كەم ەمەس... وتە سۇلۋ جەر. قاسيەتى دە مول، – دەپ، ماريا-اگاتا جىگىتتىڭ ويىن ءبولىپ، ەلىكتىرىپ اكەتۋگە تىرىستى. – اراسان سۋى دا دەرتكە داۋا. اۋاسى قانداي؟! كۇن شىقسا – قۇرعاق، كۇن باتسا – دىمقىل. سەرگىپ سالا بەرەسىڭ. ءبىر زاماندا سەندەردىڭ اتا-بابالارىڭ مەن پاتشالارىڭ كيىز ۇيلەرىن تەگىن تىكپەگەن. حانداردىڭ التىنمەن قاپتالعان تابىتى مەن سۇيەگى دە تاۋ باسىنا تەگىن قويىلماعان... ناعىز اقسۇيەكتەر مەكەنى.

بايبۋرا تۋعان جەرى تۋرالى ماريا-اگاتانىڭ سونشاما سۇڭعىلالىقپەن بىلەتىنىنە تاڭىرقاپ قالدى، بىراق ينتەرنەت ارقىلى التاي تاريحىنان حاباردار ەۋروپالىق تۋريستكە ءبارى دە بەلگىلى عوي... بايبۋرا ەسكەكتى الىپ، قايىقتى ءوزى ەسە باستادى. قايىق قۇس تۇمسىقتانعان قاراعايلى مۇيىستەن اينالا بەردى. ءمۇيىس اينالعان جەڭىل قايىقتىڭ الدىنان، ماريا-اگاتا ايتقانداي، دۇنيە وزگەرىپ سالا بەردى.

قازىر اۋناپ كەتەردەي قالتىلداعان قايىق ۇستىندە ماريا-اگاتا جانارى مولدىرەپ، انارى دىرىلدەپ، بايبۋراعا ءارى اياي، ءارى ايالاي قارايدى. مىناۋ كەڭ دۇنيە كوزەدەي عانا كولگە سىيىپ كەتىپتى. ال اتپال ازاماتتىڭ بولجاۋسىز بۇلا تاعدىرى وسى كولدەي عانا دۇنيە بەتىندە قايدا باعىت الارىن بىلمەي  قالتىلداعان قايىق ىسپەتتى... ول بىراق جىلىمداي ءتۇپسىز دۇنيەدە جالعىز قالىپ، بويىنداعى بارىن جوعالتقان جانيەسى ەكەنىن ءالى دە تۇسىنبەگەن ءتارىزدى.

جان-جاعىن قاراعايلى تاۋ قورشاعان كول بەتى تولقىپ كەتتى. قايىق تا قايقاڭ قاقتى.

 

VI

الاكەۋىم بولمە.

القىنىستى دەم باسىلعان. اڭسارلى سەزىم بايسال تاپقان. اق جايما بەتىندە جالاڭاش جاتقان جاندار ءبىر-بىرىنە تىعىلا ءتۇسىپتى. ايقاسقان توق بالتىر مەن اق سازانداي سان دا سۇلىق. ەكەۋى دە ءبىر ءسات تارپاڭ تانگە تىنىم، اۋسار جانعا تىنىس بەرگەن.

«راحمان بۇلاعى» شيپاجايى دا وسى ءتۇن ءولى ۇيقىدا مۇلگيدى. كول بەتىنەن جۇقا تۇمان كوتەرىلەدى. ايدىڭ وتكىر ساۋلەسى عانا قاراعاي اراسىنان سەلدىرەي توگىلەدى.

قوڭىر سالقىن بولمە ىشىندە بەل بوساتقان بايبۋرا شىرت ۇيقىعا كەتكەن. ءتان سۋىتقان ماريا-اگاتا دا جەڭىل تىنىستايدى. كول جاققا قاراعان كەڭ تەرەزەنىڭ شىلتەرلى پەردەسىنەن سەبەزدەگەن اي ساۋلەسى الاكەۋىم بولمەنى الديلەيدى. ءبىر مەزگىل جۇرەك سوعىسى باسەڭسىپ، سالدۋارىن ساناسى قالعىپ كەتكەن بايبۋرانى ايدىڭ ءالسىز نۇرىمەن سورعالاي تۇسكەن بوزيەسى – انا-ءبورى ءتۇن جامىلىپ تاعى تاپتى.

ۇيىقتاپ كەتكەن ساناعا بوز ساۋلە بوپ ورالعان انا-ءبورى وتكەن ءومىر ولكەسىنە تاعى ەرتىپ جونەلدى... ازىردە عانا ماريا-اگاتاداي سۇڭعاق سۇلۋدىڭ قوينىندا اق بىلەگىن جاستانىپ، بۇل دۇنيەنىڭ شىرىننان ءتاتتى ءلاززات قۇمارى كۇيلەپ، كاۋسارىنا قانا الماي ماس بولىپ جاتقان بايبۋرا ءاپ-ساتتە وزگەرىپ سالا بەردى. سانا تۇمانى سارالانا ءتۇسىپ، ناردىڭ نارى شىدار الاپات دۇنيەگە ەندى. ساناداعى ساۋلەلى مايدان – ءتۇس تۇتقىنىنا اينالدى.

تۇتقىندا ەكەن. بادابەر* تۇتقىنى...

مۇنىڭ تۇتقىنعا تۇسكەنىنە التى ايداي بولعان. وسى كۇندەردە تالاي مارتە سۇراققا الىپ، نەشە قايتارا ءولىمشى ەتىپ ساباعان. «ەتىڭدى تىرىدەي يتكە جەگىزەمىز... وتقا تىرىدەي جاعامىز... تىرىدەي جەرگە كومەمىز» دەپ، قۇدىرەتتى قۇدىرەتوللا** ءوزى كوندىرمەك بولعان. بايبۋرانىڭ اۋزىنان جارىتىمدى جاۋاپ الا الماي، جۇمباق تۇتقىننىڭ سوزبەن جەر-جەبىرىنە جەتسە دە، ازاپتاۋمەن تانىنە ينە شاباقتاسا دا، ەشتەمە وندىرە الماي كۇيگەن ەدى.

اۋماعى ات شاپتىرىم بادابەر ەلدى مەكەنىنىڭ نەگىزگى تۇرعىنى – اۋعانستانداعى 1978 جىلى حدپا*** باسشىلارى باستاعان قارۋلى كوتەرىلىستەن كەيىن ازاماتتىق سوعىسقا، ودان سوۆەت وداعى ارالاسۋى كەسىرىنەن ازاتتىق سوعىسىنا ۇلاسقان قاندى قىرعىننان پاكىستان شەكاراسىنا اۋعان كەدەي-كەپشىك بوسقىن حالىق. كۇنگە كۇيىپ كەتكەن توز-توز شاتىر استىندا تۇرىپ، باقالشى ساۋدامەن اينالىسىپ، پاكىستاندىق ەميسسارلاردىڭ بەرگەن بولماشى تيىن-تەبەنىن تالعاجۋ كورىپ، ايانىشتى اۋىر ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جۇرت ورتاسىندا مودجاحەدتەر دايىندايتىن اسكەري لاگەر جاسىرىلعان ەدى. اۋعانستاندى قىزىل جۇلدىزدى قۇدايسىزداردان ازات ەتۋگە ءتيىس جانكەشتى جاۋىنگەرلەردى دايىندايتىن اسكەري لاگەر – بيىكتىگى سەگىز مەترلىك بالشىق دۋالمەن قورشالىپ، ءتورت بىردەي قاراۋىلشى مۇناراسى كەرىك باسىنداي توبەدەن تونگەن ايگىلى بەكىنىس قورعانى بولاتىن. بار بالە ورتا عاسىرلىق وسى قورعان ىشىندە بالالاپ جاتاتىن.

ال قۇدىرەتوللا قۇدايسىزداردى جازالاۋدان ءتاني دە، جاني دا ءلاززات الاتىن. ادام بالاسىن ازاپتاعان سايىن قولىنىڭ قۇرىشى، جانىنىڭ قۇمارى قاناتىن. ادام قانىن ۇرتتاعان قانىشەردىڭ ناق ءوزى. قاسىنا ايىنا ەكى مارتە اپپاق كوستيۋم كيىنگەن امەريكاندىق اسكەري ينسترۋكتور ەرىپ كەلىپ جۇرەدى. ول دايىندالىپ جاتقان مودجاحەدتەر مەن بايبۋرا سەكىلدى سوۆەتتىڭ ون ەكى اسكەري تۇتقىنىنا، «حاد»* قىزمەتكەرلەرى دەپ تۇتقىندالعان قىرىق شاقتى اۋعاندىق تۇتقىندارعا «ۆارسان» دەگەن لاقاپ اتپەن بەلگىلى. قۇدىرەتوللاعا تاعى دا بەس-التى شەتەلدىك ينسترۋكتورلار كومەكتەسەدى، بىراق بارىنەن دە ىقپالدىسى – ۆارسان.

ۆارسان پۋشتۋ، داري، ورىس تىلدەرىندە ەركىن سويلەيدى. اسا تاجىريبەلى بارلاۋشى ەكەنى ءسوزى مەن ىسىنەن بايقالىپ تۇرادى. بادابەر بەكىنىس قورعانىنىڭ ىشىندە دايىندالىپ جاتقان مودجاحەدتەردىڭ جاي-كۇيىن ءجيى تەكسەرەدى. مايور قۇدىرەتوللا مەن باسقا دا باتىس پەن اراب ەلدەرىنەن كەلگەن ينسترۋكتورلارعا كەڭەس بەرەدى.

ال قورعان ىشىندەگى بادابەر تۇتقىندارى – اۋعاندىق حادشىلار جەربەتى تۇرمەلەردە قامالسا، ون ءۇش سوۆەتتىك شۋراۆي تاس قابىرعالارعا بەكىتىلگەن تەمىر شىعىرشىقتى شىنجىرمەن جەراستى كازيماتتارىندا وتىر. بۇلارمەن دە ۆارسان ءجيى اڭگىمەلەسىپ جۇرەدى. ءتىلى مايدان قىلشىق سۋىرعانداي مايدا، ءوڭى قىزعا عاشىق بوزبالاداي جىلى. ءىشى-باۋىرىڭا كىرە سويلەسەدى.

ايتاتىن اۋەنى – وسى ءبىر قۇداي دا ۇمىتىپ كەتكەن جەردەگى قارعىس اتقان جۇرتپەن نەسىنە سوعىساسىڭدار; ادىلەتسىز سوعىستان ادىلەت كۇتپەڭدەر; ەلدەرىڭە جەتۋدىڭ جولىن ويلاڭدار; سەندەر وقىعان، ءبىلىمدى مەملەكەتتىڭ ادامىسىڭدار، ساۋاتسىز دا نادان حالىقتى قورعايمىن دەپ اۋرە بولماڭدار; ارالارىڭدا وفيتسەرلەر دە بار مەن سەكىلدى، ماعان ەرىپ شەتەلگە كەتىڭدەر; امەريكاعا بارماساڭدار، ەۋروپا ەلدەرىنە – گەرمانيا، فرانتسيا، يسپانيا، يتاليا، ءتىپتى كانادا اسىڭدار، سول مەملەكەتتەر ارقىلى ورالاسىڭدار; ەندى سوۆەت وداعىنا سەندەر قاۋىپتى جانسىڭدار – ساتقىن دەيدى وسوبيستەر*; ءسىبىر كۇتىپ تۇر... ويلانىڭدار! سەندەرگە دەيىن دە سەگىز سوۆەتتىك بادابەردىڭ ءدامىن تاتقان، ولاردىڭ ۇشەۋى ءۇش مەملەكەتتە ەمىن-ەركىن ءومىر ءسۇرىپ جاتىر; ءتىپتى ءۇيلى-باراندى، مىناۋ كانادادا، مىناۋ فرانتسيادا، مىناۋ بەلگيادا... سۋرەتتەرىن كورىڭدەر... ويلانىڭدار، باۋىرلار! مەن سەندەردى مىنا تۇتقىننان قۇتقارامىن، عاجاپ ءومىر سۇرەسىڭدەر; بوستاندىقتىڭ نە ەكەنىن تۇسىنەسىڭدەر; جاس عۇمىرلارىڭ الدا، قور قىلماڭدار; قۇل بولماڭدار – سوعىستىڭ قۇلى – سوۆەتتىڭ قۇلى بولماڭدار; ودان دا وزدەرىڭە قۇل بولىڭدار، بوستاندىق پەن ەركىندىكتىڭ قۇلى بولىڭدار!.. باۋىرلار، سەندەر باستارىن جيحادقا تىككەن مۇسىلمان شاحيدتەرى ەمەسسىڭدەر، تاعدىرلارىڭدى ولىمگە بايلاماڭدار; وعان مىنا قان ساسىعان اۋعان جەرى تاتىمايدى، سەندەردىڭ وتانىڭ دا ەمەس; وتاندارىڭ دا ۇمىتىپ كەتكەن، ۇمىتپاسا – بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا نەگە ارىز تۇسىرمەيدى; سوناۋ ستالين زامانىنان بەرگى «سوۆەتتىك سولدات تۇتقىنعا تۇسپەيدى، بىزدە ساتقىندار جوق» دەپ ءمىز باقپاي، مويىنداماي وتىر; قىزىل كىرەش پەن قىزىل جارتىلاي اي ارقىلى دا بىلگىسى كەلمەيدى، سەندەر مايىتسىڭدەر; باياعىدا-اق تۋعان جەرلەرىڭە مىرىش تابىتپەن جونەلتىلگەنسىڭدەر، زيراتتارىڭ وپاسىز وتاندارىڭدا تومپەشىك بوپ جاتىر; ال ونىڭ ىشىندە وتقا كۇيىپ كەتكەن اۋعاندىقتىڭ سۇيەگى مە، الدە اۋعان جەرىنىڭ كۇنگە كۇيگەن تارعىل تاسى ما – ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى؟! جاسىرىپ-جاۋىپ وتىر، بىراق شىعىستا «اۋرۋىڭدى جاسىرساڭ – ءولىمىڭ اشكەرە» دەيدى، سوۆەت وداعىنىڭ سىرقاتى ءمالىم; تۇبىنە سول جەتەدى، باۋىرلار!.. سەندەر كىنالى ەمەسسىڭدەر، كۇناھارلار – ولار; ءوز ىستەرىنە ءالى جاۋاپ بەرەدى; قۇداي دا سەندەردى كەشىرەدى – وسىنشا ازاپ تارتتىڭدار، سونشاما مازاق بولدىڭدار... قۇداي دا قولدايدى! ازات بولىڭدار! تاندەرىڭدى دە، جاندارىڭدى دا ازات ەتىڭدەر... وزدەرىڭدى وزدەرىڭ جالماماڭدار! بوگدە ەلگە باسىپ كىردىڭدەر، «باسقىنشىلار» دەيدى سەندەردى باۋىرلار!..; باق ەمەس، سور اكەلدىڭدەر... «سوۆەت فاشيستەرى» دەگەن ات قويعان، سونى بىلىڭدەر! وسى سۇمدىق اتتان ارىلىڭدار; ارلارىڭنىڭ الدىندا ارىلىڭدار، اجالدارىڭ الدىندا ارىلىڭدار... ارىلىڭدار! قايران ەرلەر – قايسار ەرلەر! سەندەر ادامزات ءۇشىن كەرەكسىڭدەر; مويىماس جىگەرلەرىڭ، تەمىردەي توزىمدەرىڭ، زور رۋحتارىڭ كەرەك; سوندىقتان جاۋلارىڭ دا جاسقانادى، ماڭگىلىك مويىندايدى; پەشەۆار قالاسىندا شىعاتىن «سافير»* جۋرنالى بادابەردە تۇتقىننىڭ توزاعىن كەشىپ جاتقان سەندەر تۋرالى بار شىندىقتى اشىپ جازسا دا، پاكيستانداعى ايگىلى گازەت ء«مۇسلىم»** قۇپيا تۇردە جاسىرىپ وتىرعان بادابەرلىك سوۆەت تۇتقىندارى – سەندەر تۋرالى الەمگە جار سالسا دا، وعان الەمدىك رەيتەر، اپ اقپارات الپاۋىتتارى ارالاسا كوتەرسە دە، سوۆەت وداعى – وتاندارىڭ سەلت ەتپەدى عوي; ءتىپتى موسكۆا تۇرماق، وسىنداعى 40-شى ارميا*** گەنەرالدارى دا ءۇنسىز وتىر... ويلانىڭدار، ازاماتتار! سەندەر كىمگە كەرەكسىڭدەر؟ ولارعا دا، بىزگە دە كەرەك جوقسىڭدار. وزدەرىڭە عانا كەرەكسىڭدەر. ويلانىڭدار، باۋىرلار! ويلانىڭدار، باتىرلار! وزدەرىڭ ايتاتىن ينتەرناتسيونالدىق-ازاماتتىق پارىزدارىڭدى وتەگەنسىڭدەر... ادالسىڭدار. سوعىس قوي، ءتۇرلى جاعدايدا تۇتقىنعا تۇستىڭدەر. كىنالارىڭ جوق.  جەنەۆا شارتىمەن ازاتتىق الۋلارىڭ كەرەك. سەندەر سولداتسىڭدار، قاساقانا ىستەگەن قىلمىستارىڭ جوق... بۇيرىقتى عانا ورىندادىڭدار. جات جۇرتتىق جاندار... ويلانىڭدار!

سيقىرلى ءسوزدى ەت جۇرەگىڭنەن وتكىزىپ، سۇيەگىڭە ءسىڭىرىپ جىبەرەتىن امەريكاندىق تالىمگەر ۆارسان سول كۇنى دە تاڭاتپاي كەلدى. وزىمەن بىرگە فرانتسۋز الەن گيو**** دەگەندى ەرتىپتى. بىلەزىك پەن قىزىل اسىقتى جارا قىلىپ قاجاپ تاستاعان كىسەن شىنجىرلارى تاس قابىرعاعا بەكىتىلىپ، پۋلەمەت پاترونىنان جاسالعان ماي شامنىڭ ولەۋسىرەگەن جارىعىمەن جەر استىندا وتىرعان سوۆەتتىك تۇتقىندارعا ادەيى ەرتىپ كەلسە كەرەك. ول تۇتقىنداردى اڭگىمەگە تارتقىسى كەلگەن. وعان بىراق بۇلار سىر اشقىلارى كەلمەدى. سوندا ۆارسان: «اۋعانستان تۋرالى جازاتىن فرانتسۋز ءجۋرناليسى – الەن گيو» دەگەن.

– سەندەر بۇعان سەنبەي تۇرعان شىعارسىڭدار. بۇل – سوۆەت تۇتقىندارى تۋرالى جازىپ جۇرگەن جۋرناليست. باتىستا قازىر «سوۆەت اسكەرلەرى اۋعانستاننان كەشىكپەي شىعا باستايدى» دەپ جاتقان كورىنەدى. سونى وسى الەن ايتىپ ءجۇر، – دەپ توقتادى. – سەندەرگە دە بوستاندىق بەرۋ كەرەك دەيدى...

–       ءبىز بوستانبىز، – دەپ قالدى بايبۋرا.

ۆارسان قارقىلداپ كەپ كۇلدى دە، تەز توقتادى. قاراكولەڭكە جەر استىندا ءبىر ءسات شىبىننىڭ ىزىڭى ەستىلەر تىنىشتىق ورنادى.

–       سونىمەن الەنگە ەشتەڭە ايتپايسىڭدار ما؟

ەشكىم ۇندەمەدى.

–       جارايدى، – دەدى ۆارسان جادىگويلەنە كۇلىپ، – سەندەر دە مەن سياقتى اسكەري جوعارى ءبىلىمدى، الەمدىك ەليتالىق ارميا وكىلدەرىسىڭدەر... اقىلعا كەلىڭدەر. مەن بىلەم: تاندەرىڭ ازاپ تارتسا دا، جاندارىڭ ساۋ-سالامات. «ادامدى وپات قىلساڭ دا، ونى جەڭۋ مۇمكىن ەمەس» دەگەن حەمينگۋەي. رۋح جەڭىلمەيدى. ماڭگىلىك ءومىر دە رۋحقا ءتان. ال ماعان جەڭىلمەيتىن رۋحتى جاندار كەرەك... سەندەردىڭ ەسەندىكتەرىڭ قاجەت. سوۆەتكە كەرەك بولماساڭدار دا، ادامزاتقا كەرەكسىڭدەر. ادامزات باردا، اقىل-وي اماندا تەكەتىرەسكەن سوعىس ويىنى توقتامايدى. سوعىستى جۇرگىزۋ، سونى اۋىزدىقتاۋ ءۇشىن دە سەندەر مەن بىزدەر – بيلىك ەتكەندەرگە ءزارۋ ادامدارمىز... ەكى جاعىمىز دا وسى اراعا قانتوگىستى توقتاتامىز دەپ كەلگەن جوقپىز با؟! بىراق ابىل مەن قابىلدىڭ قانتوگىسى شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن ساتتەن باستالعان. ول – ءومىر قوزعالىسىنىڭ، ادامزات اقىل-وي قاقتىعىسىنىڭ، ءتىپتى وركەنيەت ءورىسىنىڭ كەپىلى، – ۆارسان جۋرناليست الدىندا ءبىر جاعىنان ءوزىن كورسەتىپ قالعىسى كەلىپ تە ءدىلمارسىدى. – سەندەردى قاسقا ماڭدايىندا قارعىس تاڭبالى قالىسى بار گەنسەكتەرىڭ ساتىپ كەتتى... سەندەرگە مارتەبەلى بيلىك... مارتەبەلى سوۆەت وداعى... وتاندارىڭ وپاسىزدىق ەتتى. وسىنى تۇسىنەتىن تۇرلەرىڭ جوق.

وسى ساتتە:

–       ء يا، – دەپ پودپولكوۆنيك سەرافيم كۋنيتسىن* ءسوزىن ءبولدى. – بيلىك ءبىزدى ساتسا دا، ءبىز بىرلىكتى ساتقان جوقپىز. ارامىزدا حوحول دا، قازاق تا، تاتار دا، تاجىك تە بار... وتان بىزگە وپاسىزدىق قىلسا دا، ءبىز ادامدىق قالپىمىزدى بۇزعان جوقپىز. گەنسەك ساتسا دا، ساتىلسا دا، حالىق ساتىلعان ەمەس... مىناۋ مۇسىلمان قاۋىمى ءوز اقيقاتى – ھاق جيھاتى جولىندا شاھيد بولسا، ءبىز دە ءوز ارىمىز الدىندا اق ءولىم قۇشامىز. تامۇق كوكتە ەمەس – جەردە... جۇماق تاندە ەمەس – جاندا. – ۆارسانعا قادالا سويلەپ، الەن گيوعا قارادى: – ءبىز ەرتە مە، كەش پە اۋعان جەرىنەن كەتەرمىز. امەريكاندىقتاردىڭ دا الىسقا سوزعان قولى جەتەر. سول كەزدە وزدەرىڭ ولىمگە دايىنداعان مىڭداعان مودجاحەد-شاھيدتەر اجال بوپ اتىلار... ولاردان كورەسىنى كورىپ، ءبىزدى دە ەسكە الارسىڭدار. ول كۇن دە الىس ەمەس. الەمدى شاھيد جولىنا تۇسىرگەن سەندەر – امەريكاندىقتار... تەرروردىڭ ازابىن ەندى باتىس تا، شىعىس تا تارتادى... وعان ءالى-اق ادامزات كوزى جەتەدى. مىنە، سول كەزدە شىنتاقتارىڭدى تىستەيسىڭدەر. سەن جۋرناليست بولساڭ، وسىنى جاز. الەن، ادام بالاسىنا قالامىڭ قارۋ بولسىن!

ۆارسان ارى قاراي ءسوز تالاستىرعىسى كەلمەدى بىلەم، قاباعىن كەرىپ، «امال قانشا» دەگەندەي الاقانىن جايدى. الەن گيوعا اعىلشىنشا الدەنە ايتىپ، بادابەردىڭ قوڭىر سالقىن جەراستى اباقتىسىنان جىلدام شىعىپ كەتىستى. ال ءولىم لەبى ەسكەن اباقتىدا اجال اۋاسىمەن تىنىستاعان شىنجىرلاۋلى تۇتقىندار ءۇنسىز قالا بەردى.

ناسىباي مەن چارس* ارالاستىرعان لاس بىلامىقتى تۇسكى استان كەيىن بۇلاردى تۇزگە الىپ شىقتى. مۇنداي استان كەيىن كوبىسى قۇسىپ تاستايتىن. بايبۋرا دا اسقازانىن الداعانمەن، ارتىنشا اقتارىپ تاستادى. قولدارى مەن اياقتارى جۇمىس ىستەگەندە ەركىندەۋ قيمىلدايتىنداي ەتىپ، قوس بىلەزىك پەن قوس سيراق اراسىنا جارتى مەتردەي شىنجىرلى كىسەن سالىنعان ون ەكى تۇتقىن كەيدە كۇن سايىن، كەيدە كۇن ارالاتىپ، جەر استىنان شىققان جىكتەي بوپ، اۋعاندىق تۇتقىن حادشىلارعا قوسىلىپ، كىسەندەرىن شىلدىرلاتا ءار ءتۇرلى جۇمىس ىستەيتىن. بادابەر قورعاندى بەكىنىس بۇرىشىنداعى اسكەري قويمالارعا كەلگەن جۇك ماشينالارىنان قارۋ-جاراق تۇسىرەدى، قورعان ىشىندە حادشىلارعا كومەكتەسىپ، مودجاحەدتەرگە ارنالعان كازارما-ۇيلەر سالىساتىن. ودان قالسا، قۇدىرەتوللانىڭ «قاھارىنا» ۇشىراپ، قيتۇرقى  سۇراق پەن قياڭقى تاياققا كومىلەتىن.

بۇل جولى بىراق سوۆەتتىك تۇتقىنداردى سىرتى برەزەنتپەن قاپتالعان پاكيستاندىق اسكەري كولىكتەر قورابىنا وتىرعىزدى. قاستارىنا التى بىردەي قارۋلى كۇزەت قوسا ءمىندى دە، ايدالاعا الا جونەلدى.

الدىدا – امەريكاندىق «حاممەر» اسكەري كولىگىنە مىنگەن قۇدىرەتوللا. جەلسىز تىمىق كۇندە ويلى-قىرلى كەبىر دالانىڭ شاڭى اسپانعا قۇيىنداي كوتەرىلىپ، سوڭدارىندا بۋداق-بۋداق قالىپ، سەلدىرەي سەيىلىپ جاتىر. ءىشى-باۋىردى سولقىلداتا سوققان جايسىز جولمەن ءبىر ساعاتتاي ءجۇرىپ، جان-جاعىن جاتاعان جوندار قورشاعان كەڭ قولتىققا كەلىپ توقتادى.

ون ەكى تۇتقىن جەرگە تۇسكەندە كوردى: ادام مەن سالت اتتىلار قاراسى مول ەكەن. تۇيىق قولتىقتىڭ ءتورىن ىرگەلەي وسكەن كوكجاساڭ** اراسىنا اپپاق شاتىرلار تىگىلىپتى. ال جاساڭ شەتىنەن باستالاتىن شاڭداق الاڭ ات تۇياعىنان توزىپتى. تۋلاقتاي تاپ-تاقىر. بايبۋرا بىردەن ءتۇسىندى: بۇل ۇرى قولتىقتاعى ات شاپتىرىم اق شاڭداق الاڭ – اۋعاندىقتار «بۇزقاشى»*** اتايتىن، ال قازاقتار «كوكپار» دەيتىن ەجەلگى ۇلتتىق داستۇرمەن ۇلاسقان ويىن وتەتىن جەر. مەكتەپتى تامامداعان مامىردا بايبۋرا دا بوز سەركەنى تاقىمعا تارتىپ، بوزبالا كۇشىن سىناپ كورگەن. قىرعىن دودادا باسىنان قامشى دا ءتيىپ، جاۋىرىنىنان قىزىل توبىلعى ساپ تا باتقان. دەلەبەسى قوزىپ، ەت قىزۋىمەن ەشتەڭەنى ەلەمەگەن.

– حازار، تەبە ەتو زناكومو جە، – دەدى ۋكراين ۆيكتور* كىسەندەرى شىلدىراپ.

– دا، – دەدى بايبۋرا دا «حازار مۇسىلمان» دەگەن لاقاپ اتىنا التى ايدان بەرى ۇيرەنگەن قالىپپەن. – يۋنۋس، – دەدى بۇل دا بادابەر لاگەرى سالتىن بۇزباي ۆيكتورعا بۇرىلىپ: – ۋ ناس «كوكپار» نازىۆاەتسيا. ەتي ۆسادنيكي پودگوتوۆلەنى...

كۇزەتشىلەردىڭ ءبىرى بايبۋرا ءسوزىن اياقتاتپاي جەلكەدەن ءتۇيىپ قالدى. پۋشتۋشا** الدە نە دەپ بارق ەتتى. بۇلارعا ارا تۇسپەك نيەتپەن ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتىپ قالعان ەكى تۇتقىن – مۇحاممەد ازيز بەن قاسىم*** دا كالاشنيكوۆ اۆتوماتىنىڭ اعاش ءدۇمىن جەدى. ءبارىن دە مالشا ايداپ جاساڭ ۇستىنە، الاڭعا جاقىن قويىلعان سوۆەتتىك اسكەري «كاماز» كولىگى جانىنا اكەپ، تىزەرلەتىپ قويدى.

كوكتە كوكەك كۇنى شاقىرايىپ تۇر. توبەنى تەسىپ بارادى. ال اسكەري كولىكتىڭ قوراپ قاشاعاسى اشىلىپ، ۇستىنە ۇستەل مەن ورىندىقتار قويىلىپتى. كۇن تۇسپەس ءۇشىن سوۆەتتىك كوك برەزەنت كولەڭكەلەي تارتىلعان.

ون ەكى شۋراۆي تىزەلەرىن بۇگەر-بۇكپەستە كوكجاساڭ ىشىندەگى شاتىردان شىققان ادامدار بۇلارعا قاراي بەتتەدى. الدارىندا اق سالدە باستى، اق جىبەك شاپاندى، ورتا بويلى، بۋرىل ساقال-مۇرتتى ادام الشاڭداي باسادى. قاسىندا قاتارلاسا ەرگەن قۇدىرەتوللا مەن ۆارسان، ولاردىڭ سوڭىن الا ءبىر توپ اسكەريلەر مەن الەن گيو كەلەدى.

ەلۋدىڭ مول ىشىندەگى جىبەك شاپاندى، ورتا بويلى الگى ادام:

– اسسالاۋماعالەيكۇم، مۇسىلمان باۋىرلار! – دەدى ورىسشا ءتىلىن بۇراي سويلەپ.

بايبۋرالار اۋىزدارىن جىبىرلاتىپ قانا قويدى. ال ولار سوۆەتتىك اسكەري كولىكتى اينالا بەرىپ، ار جاعىنا قويىلعان ساتىمەن كولەڭكەلى قوراپ ۇستىنە كوتەرىلدى. الاڭقايدىڭ ارعى جاعىندا الەكەندەي جالانىپ تۇرعان جيىرما شاقتى اتتىلار دا قوزعالا باستادى. ارالارىنان ەكەۋ ءبولىنىپ شىعىپ، كوكجاساڭ ىشىندەگى كوك بۇتا-قاراعان اراسىنان الدارىنا وڭگەرىپ، جەلدىرتكەن بويى الدەبىرەۋدى تۇتقىنداردىڭ الدىنا ءدۇرس ەتكىزىپ تاستاي سالدى.

بۇل كۇنگە كۇيگەن گيمناستەركاسى ابدەن اعارىپ كەتكەن، جەز جۇلدىزدارى دا قارايا باستاعان سوۆەت سولداتى ەكەن. جارالى. بەت-اۋزىنا قان قاتىپ، توپىراق جابىسىپتى. ءالسىز ىڭىرسيدى.

ابدوللا راحمان شىدامادى بىلەم، تاپ الدىنا قۇلاعان جارالى جاۋىنگەردىڭ باسىن سۇيەي بەردى. كۇزەتشىلەردىڭ ءبىرى ۇمتىلا بەرىپ ەدى، جىبەك شاپاندى ەگدە ادام كولىك ۇستىنەن قولىن كوتەرىپ، تيىسپە دەگەندى يشارامەن ءبىلدىردى. ىلە داري تىلىندە باپپەن ەستىرتە سويلەدى. داۋىسى قۇران اياتىن وقيتىن قاريداي اۋەزدى ەكەن. ونىڭ ءسوزىن ۆارسان ورىس تىلىنە اۋدارىپ وتىردى.

– باۋىرلار، – دەدى ۆارسان، – ۇلى بۇرحانيددين رابباني* ءامىر سەندەرگە بوستاندىق بەرەدى. البەتتە، بوستاندىق تەگىن بەرىلمەيدى. بوستاندىق قانمەن كەلەدى... وسى ۋاققا دەيىن سەندەر ابدەن ويلاندى دەپ ەسەپتەيدى. مىنا ءبىر ءمۇمين سول ءۇشىن قۇرباندىققا شالىنادى... كەشە عانا قولعا تۇسكەن جازىقسىز پەندە.

– اح، سۆولوچي! – دەپ، ابدوللا راحمان – پودپولكوۆنيك سەرافيم كۋنيتسىن ءتىسىن شىقىرلاتتى. – جىگىتتەر، شىداڭدار! شىداڭدار!

جىگىتتەر ىزادان جارىلىپ كەتە جازداپ، بۇكتىسىپ وتىر.

جارالى جان:

– پروششايتە! پروستيتە! – دەدى قىرىلداي. – نە زابىۆايتە مەنيا! سيبيرياك يا... گەراسيم حروموۆ.

وسى ساتتە:

– اۋعانستاننىڭ ازاتتىعى ءۇشىن شەيىت بولادى... سەندەر ءۇشىن جان بەرەدى، باۋىرلار! – دەپ توقتادى ۆارسان دا. – قاجەت بولسا، سەندەر دە قۇربان بولاسىڭدار. ويلانىڭدار، باۋىرلار! دايىن بولىڭدار!

ۆارسان ءسوزى اياقتالماستان الگىندەگى ەكى سالت اتتى جەردەن جامبى ىلگەندەي، قارۋلى بىلەكتەرىمەن جاپ-جاس، ارىق، سىرىقتاي سولداتتى جۇلىپ اكەتتى. سول-اق ەكەن شاڭداق ايقاي مەن قيقۋعا تولدى. ءولىم مەن ءومىر اراسىندا كۇن كەشىپ جاتقان ون ەكى تۇتقىن دا ورىندارىنان قالاي اتىپ تۇرعانىن سەزبەي قالدى.

جيىرماعا جۋىق كوكپارشى-بۇزقاشى بۇزىقتار مال ورنىنا ادامدى تاقىمعا تارتقان سۇمدىق باستالدى دا كەتتى. بايبۋرا مەن ۆيكتور قالشىلداپ قويا بەردى. كۋنيتسىن جۇدىرىعىن تۇيگەن قالپى كوزى اتتىلارعا قادالا قاتىپ قالعان. ال باسقا تۇتقىنداردىڭ ءبىرى ەلەۋىرلەي بوقتىقپەن سىباپ جاتسا، ءبىرى ءوز شاشىن ءوزى جۇلعان.

تامشى سۋ تيمەگەن الاڭدى توپىرلاعان تۇياق كەستى. شاڭداق شاڭ پەردەسىن تۇتتى. ەسىرىپ العان ادامدار مەن ەلىرىپ العان اتتار ەكىلەنە ۇمتىلىسقان. تىرىدەي كوكپارعا تاستالعان ءتان ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتقا عانا شىدادى. كەرگىگە تۇسكەن حروموۆ گەراسيمنىڭ بۇتى – بۇت، قولى – قول ءبولىنىپ، قان-جىن قارنى اقتارىلىپ، ات تۇياعىندا تاپتالىپ جاتتى...

بۇل جولى بىراق ايگىلى امەريكاندىق پسيحولوگ-ينسترۋكتور ۆارسان قاتتى قاتەلەستى. تۇتقىنداردى سالت اتتىلار تاقىمىندا اجال تاپقان ورىس جاۋىنگەرىنىڭ ءولىمى ۇرەيلەندىرمەي، كەرىسىنشە بويلارىن ىزا-كەك بۋدى. بادابەرگە بۇلار دۋحتار ويلاعانداي يىندەرى ءتۇسىپ، رۋحتارى جەڭىلىپ قايتقان جوق. قايتا كوكىرەكتەرى شەرگە تولىپ، جۇرەكتەرى شەمەن بوپ قاتىپ، رۋحتارى لاۋلاي كوتەرىلىپ، قىزىل قاندارى سۇيىلدى.

جول بويىندا ابدوللا راحمان – كۋنيتسىن تۇتقىن سەرجانتتار يۋنۋس – ۆيكتور دۋحوۆچەنكو مەن حازار – بايبۋرا مايدانوۆقا كەشكى اقشام نامازىندا «سپۋگنەم ۆوروبيا! دەپ، دايىن بولۋلارىن ەسكەرتتى. ولار دا «ۆوروبەي»* دەگەن جالعىز اۋىز ءسوزدى كىرپىك قاقپاي قادالىپ، تۇتقىن باستارىن تومەن تۇقىرتىپ وتىرعان قالعاندارعا  سىبىرلاي جەتكىزگەن.

بۇلار قورعاندى بەكىنىس ىشىنە كىرگەندە كۇن دە كەشكىرىپ قالعان ەدى.

قاندارى كەۋىپ، ەرىندەرى جالاقتانا جارىلىپ، ءبىر ۇرتتام سۋ ىشپەي كەلگەن ون ەكى تۇتقىندى قارۋ-جاراق قويماسىنىڭ الدىنا ءبىر-اق اكەلدى. كەلگەن بويدا قاتار تۇرعان ەكى جۇك كولىگىنە قويماداعى قارۋدى اسىعىس تيەپ جاتقان حاد تۇتقىندارىنا قوسىلدى. ال مودجاحەد  تالىپتەر بۇلار كەلگەن سوڭ جۇكشىلىكتەن قۇتىلىپ، وڭاشالاۋ بارىپ وتىرىستى.

التى بىردەي اۆتوماتشى تۇتقىن جۇكشىلەردەن كوز ايىرماي باقىلايدى. جاشىك-جاشىك وق-ءدارى جاپسىرمالارىنان يتاليا مەن قىتايدىڭ، انگليا مەن اقش-تىڭ، سسسر مەن گەرمانيانىڭ بەلگى-بەدەرلەرى مەنمۇندالايدى. اۋعان مەن پاكىستان جەرىندە ءولىم سەبەتىن وسىناۋ قارۋ قۇرالدارى تۇتقىندارعا دا ەتەنە تانىس: يتالياننىڭ پلاستيك ميناسى، اعىلشىننىڭ «بۋر» اتانعان ايگىلى ەسكى ۆينتوۆكاسى، امەريكانىڭ قولمەن-اق كوتەرىپ جۇرەتىن «ستينگەر» راكەتاسى، نەمىستىڭ تاپانشاسى، ورىستىڭ اۆتوماتى دەيسىز بە – تولىپ جاتقان قارۋ تۇرلەرى اۋعانستان سوعىسىندا سىناقتان ءوتىپ، سىنعا ءتۇسىپ جاتىر. قاسىرەت-قايعىعا تولى اۋعان جۇرتى – ادامزات قۇربانى، قانعا شىلانعان اۋعان جەرى – سوعىس پوليگونى... مۇندا كەلگەن كەلىمسەكتەر – ورىسى بار، ورمانى بار; امەريكاندىعى بار، الباستىسى بار; جاھيلى بار، جارىمەسى بار – ادام بالاسى اراسىنان شىققان ازىرەيىلدەر: قانعا تويماس قورقاۋلار.

بايبۋرالار قالعان جۇكتى تەز ارادا ارتىپ بولعاندا ازان شاقىرىلىپ، مودجاحەد شاكىرتتەر اقشام نامازىنا ساپقا تۇرىپ جاتتى. كولىكتەر ورىندارىنان قوزعالىپ كەتىسىمەن، اۋعاندىق حاد تۇتقىندارى دا نامازعا جينالا باستاعان. بايبۋرا دا ۆيكتور مەن كۋنيتسىنعا يەك قاقتى. ون ەكى شۋراۆي دە قارۋ-جاراق قويماسى اۋزىن جاپپاستان جۇگىرە باسىپ، اۋعاندىق حاد تۇتقىندارى قاتارى سوڭىنا ناماز سابىن تۇزەدى.

سوڭعى بىرەر ايدا بايبۋرامەن نامازعا جىعىلىپ جۇرگەن بىرەر سوۆەت تۇتقىندارىنا ىشتەرى جىلىپ قالعان قاراۋىلشى جەندەتتەردى دە جايباراقاتتىق بيلەي باستاپ ەدى... ولار دا كالاشنيكوۆ اۆتوماتتارىن قاستارىنا تاستاپ، بۇلاردىڭ تۋ سىرتىنان كەلىپ ناماز وقيتىن. بۇگىنگى اقشامدا دا سولاي بولدى.

كۇرەڭىتكەن كۇن ۇياسىنا ەنىپ بارا جاتقان كەز ەدى...

پودپولكوۆنيك سەرافيم كۋنيتسىننىڭ كوپتەن بەرى ويلاستىرعان جوسپارىن جۇزەگە اسىراتىن سىن ءساتى تۋعانىن ون ەكىسى دە ءتۇسىندى. ءبارى دە ءۇن-ءتۇنسىز ناماز سابىنا تۇرىپ، باستارىن سالبىراتىپ العان. نامازعا ۇيىعان ۋىز مەزگىل. ىشتەي دۇعا قايىرىسىپ، بايبۋرانىڭ باستاۋىمەن ءبارى دە بىردەي تىزە بۇگىسىپ، جۇگىنە جىعىلىسىپ، ماڭدايلارىن ساجدە ورنىنا بادابەردىڭ كەبىر توپىراعىنا تيگىزىسكەن.

اقشام نامازىنىڭ ءۇش راكات پارىزىنا العاۋسىز جىعىلعان. بەكىنىس ءىشىن ءبىر ۋاق تىنىشتىق بيلەگەن. تەك اندا-ساندا ء«اۋمين!..» دەگەن اۋەن عانا اۋانى تەربەپ، كەرنەپ كەتەدى. وسى ءبىر نامازعا ۇيىعان ساتتە مىناۋ اجال عانا تورىعان بادابەر قورعانى ۇستىنەن ءولىم لەبى ساپ تيىلىپ، ومىرگە دەگەن قۇشتارلىققا تولى كەشكى سامال سوعىپ وتەدى. تاپ قازىر دە قورعاننان اسىپ كەلگەن سالقىن سامال سۇندەتكە جىعىلعان تۇتقىندار مەن جەندەتتەردىڭ ءجۇزىن جەلپىپ ءوتتى.

جالپى جۇرت اقشام نامازى سۇندەتىنىڭ ەكىنشى – سوڭعى راكاتىنا جىعىلعاندا، بايبۋرا ەڭكەيە بەرىپ:

– اتاندا!* دۋحي!.. – دەپ وقىس ايقايلاپ، ارتقى جاعىندا ەكى قادامداي عانا جەردە ساجدەگە باس قويعان قاراۋىلشى مودجاحەدكە بۇرىلا اتىلدى.

الدىن-الا كەلىسىلگەن «اتاندا» پارول اتاۋىنان سىلكىنە تۇرعان ون ەكى تۇتقىن تۋ سىرتىنداعى قاراۋىلشى جەندەتتەرگە ارىستانشا باس سالدى. ولار دا ءداپ ناماز ۇستىندە تارپا باس سالادى دەپ كۇتپەسە كەرەك. ىزالى جۇرەك، دولى قول مەن تاپتالعان نامىس، سۇراپىل سەزىم تاۋدان جۇرگەن اتقىداي ءاپ-ساتتە التى كۇزەتشىنى اۆتومات دۇمىمەن ەزگىلەپ، بىلەكتەرىندەگى شىنجىرمەن بۋىندىرىپ، جاندارىن جاھاننامعا جىبەردى.

اقشام نامازى اياق استىنان قازا بولدى...

الاساپىران باستالدى دا كەتتى. سوۆەت تۇتقىندارىنىڭ كۇزەتشىلەردى الىپ-ۇرىپ جاتقانىن كورگەن اۋعاندىق تۇتقىندار دا قارۋسىز شاكىرت مودجاحەدتەرگە تۇرا ۇمتىلدى. ولار دا باس ساۋعالاي تىم-تىراقاي قاشتى.

وسى ءبىر ويران-توپان ءساتتى پايدالانعان ون ەكى سوۆەتتىك تۇتقىننىڭ ءبىرى – مۇحاممەد يسلام** شاكىرت مودجاحەدتەرمەن بىرگە جاۋ جاعىنا قاشىپ كەتكەن ەدى. جان بەرىسىپ، جان الىسقان سۇمدىق كەزىندە ونىڭ جاۋ جاعىنا جىلىستاپ كەتكەنىن ەشكىم بىلمەي دە قالعان. ال بويى كەسكەن تەرەكتەي ەكى مەترلىك ابدوللا راحمان – سەرافيم كۋنيتسىننىڭ ورىسشا بەرگەن كومانديرلىك كومانداسى مەن حاد تۇتقىندارى ىشىنەن سەنىمدى تىلەكتەس گۇل مۇحاممەدتىڭ*** داريشە دارىلداي اقىرعان داۋىسى ءبارىن دە دەرەۋ تارتىپكە كەلتىردى.

قاس قارايىپ قالعان ەدى.

جاۋ بەكىنىسى ىشىندە قارۋلى كوتەرىلىسكە بەلدى بەكەم بۋعان تۇتقىندار قاۋىرت قيمىلعا كوشتى. قۇدىرەتتى قۇدىرەتوللا مودجاحەدتەرى مەن پاكيستاندىق جاۋىنگەرلەرى ەس جيام دەگەنشە، كوتەرىلىسشىلەر ىمىرت جابىلماي بادابەر بەكىنىس قورعانىن باسىپ الدى. قويماداعى قارۋمەن مۇزداي قارۋلانعان تۇتقىندار ءتۇن جامىلا سىتىلىپ شىعۋدى كوزدەگەن. بىراق بۇل جوسپار جۇزەگە اسپادى. اۋعاندىق وفيتسەر گۇل مۇحاممەدتىڭ جۇك كولىكتەرىمەن قاشامىز دەگەن ءۇمىتى اقتالمادى. قۇدىرەتوللا قانىشەرلەرى بەكىنىس قاقپاسى اۋزىنان شىعارتپادى.

كۇش تە تەڭ ەمەس ەدى. ءتۇن ورتاسى اۋعانشا قىرىق شاقتى اۋعاندىق پەن ون ءبىر سوۆەتتىك تۇتقىن بەكىنىس مۇنارالارى مەن قورعان قابىرعالارىن، قويما توبەلەرىن شەڭبەرلەي قورعانىس ەتىپ، قۇدىرەتتى قۇدىرەتوللا شابۋىلشىلارىنىڭ يت سىلىكپەسىن شىعاردى.

جيىرما جەتىنشى ءساۋىردىڭ تاڭى دا تالاۋراي اتتى...

تۇنىمەن ۇيىقتاماعاننان كوزى قانتالاپ، قارا ساقال ءجۇزى قاراقوق بوپ كۇيىپ كەتكەن پاكىستاندىق مايور قۇدىرەتوللا مەن پەشەۆاردان جانتالاسا جەتكەن اۋعاندىق ءامىر بۇرحانيددين رابباني قۇلقىن سارىدەن كوتەرىلىسشىلەرمەن كەلىسسوز جۇرگىزبەككە ارەكەت جاسادى. بۇلارىنان بىراق تۇك شىقپادى.

– ەي، ابدوللا راحمان! اللا اتىمەن انت سۋىن ىشەيىن، – دەگەن ءامىر رابباني، – سەندەرگە كەشىرىم جاسايمىن! قارسىلاسقاندى توقتاتىڭدار. دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا كەتىڭدەر، تەك قارۋدى تاستاڭدار. اللا ءبارىن كەشىرەدى، ول مەيىرىمدى دە كەشىرىمشىل!

سوندا پودپولكوۆنيك كۋنيتسىن:

– اللانىڭ اتىن جامىلما، ءامىر، – دەگەن، – اللا – ادىلەتتى، ال سەن... سەن… اللا دەپ ايتۋعا لايىق ەمەسسسىڭ. بىزگە پاكىستانداعى سوۆەت ەلشىلىگىن شاقىرت.  بۇۇ-نىڭ وكىلىن جىبەر. قىزىل كىرەشتىلەردى الدىر. سوندا عانا سەندەردەن تارتىپ العان قارۋدى تاستايمىز. ال انا ءبىر التى بىردەي تاربيەشى ينسترۋكتورلارىڭ مەن ون ءۇش پاكىستاندىق قىزمەتكەر بىزگە ء«تىرى» قالقان. ولاردى قارۋ-جاراق قويماسى ىشىنە بايلاپ، بىزگە سالعان كوزىر-كىسەندەرىڭمەن ءبىر-بىرىنە شىنجىرلاپ تاستادىق. قانعا – قان، جانعا – جان... ۆارسان ايتقانداي، قۇرمەتتى ءامىر، سەن دە ويلان!..

– ويلانايىن، – دەگەن رابباني.

– ۇزاق ويلانۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىز ءبىر قۇدايدىڭ ەركىندىگىندە تۋعانبىز، سول ەركىندىكتە ولگەلى تۇرمىز. ەركىندىكتە قولدا قارۋمەن ولگەننەن ارتىق ارمان جوق. ءبارىمىزدىڭ ءتۇبى بارار جەرىمىز ءبىر. سەندەر شاھيد تاربيەلەپ اۋرەسىڭدەر، سول شاھيد ءبىز – شۋراۆي... ءبىز دايىنبىز. اناۋ سۇمەلەك ساتقىن مۇحاممەد يسلامدى دا قايتارىڭدار... ول ءبىزدىڭ قولدان ءولۋى ءتيىس.

رابباني اۋزىنا كابۋل قۇمى قۇيىلعانداي تىم-تىرىس قالعان. بۇل تالاپتاردىڭ ورىندالمايتىنىن ەكى جاعى دا تۇسىنگەن. كوتەرىلىسشىلەر جاڭا شىققان كۇننىڭ جارىعىن ءبىر ساتكە بولسا دا ۇزارتۋدى كوزدەسە، جاۋلارى تىعىرىققا تىرەلگەننەن كەلىسسوزدى سوزۋعا تىرىسقان.

بايبۋرا مەن ۆيكتور قاراۋىل مۇناراسى باسىنا بەكىنگەن ەدى. كۇن ارقان بويى كوتەرىلىپ كەتكەن. كوكجيەككە دەيىن سوزىلعان پاكىستان مەن اۋعانستان شەكاراسىنداعى بادابەر – پەشەۆار ايماعى اۋىرلەي قىزا باستاعان. جاۋلارى كوتەرىلىسشىلەر قويعان تالاپتى ورىنداسا، پاكىستان مەملەكەتى مەن سوۆەت وداعىنىڭ ارتى اشىلاتىنىن جاقسى بىلەدى. سوندىقتان دا قولدارى بايلاۋلى، باستارى نوقتالاۋلى... قىسىلماسقا دا شارالارى جوق: بىرنەشە شەتەلدىك ينسترۋكتورلار مەن پاكىستاندىق ساياسي قىزمەتكەرلەر، ەڭ باستىسى – قارۋ-جاراق قويماسىنداعى اسا قىمبات تۇراتىن ەكى مىڭداي ءارتۇرلى تيپتەگى راكەتالار، بومبالار، ون شاقتى اۆتوموبيلدەر مەن كوپ مولشەردەگى اتىس قارۋلارى كوتەرىلىسشىلەردىڭ قولىندا قالىپ بارادى. ەرتەڭ ونى بەرگەن جارىلقاۋشى قوجايىندارىنا رابباني جاۋاپ بەرۋ كەرەك. راببانيدىڭ راقىمى سوندىقتان دا ءسوز جۇزىندە تۇتقىندارعا ءتۇسىپ تۇر.

پودپولكوۆنيك كۋنيتسىن – ابدوللا راحمان:

– اۋعاندىق باۋىرلار، – دەگەن بارىنە ەستىرتە ايقايلاپ: – ءبىز سەندەرگە رازىمىز! گۇل مۇحاممەد، قازىر ولار سوڭعى سوققى بەرەدى... قويما ماڭىنان اۋلاق كەتىڭدەر.بەكىنىستەن سىتىلىپ شىعۋعا تىرىسىڭدار.

–       ال سەندەر شە؟ – دەدى گۇل مۇحاممەد.

–       ءبىز باسىمىزدى ولىمگە بايلاعانبىز. قۇلدىقتا قور بولعانشا، ەركىندىكتە اجال السىن... قوش بولىڭدار!

كۋنيتسىن اۋزىن جيىپ العانشا، تامۇق وتى لاپ ەتتى. ساعات تاڭعى سەگىز كەزى ەدى. اۋىر ارتەلەريادان اتىلعان وق قارۋ-جاراق قويماسى تۇبىنەن وقىس جارىلدى. كەلەسى زەڭبىرەك وعى بەكىنىس قورعانىنىڭ قابىرعاسىن اپانداي ەتىپ ويىپ ءتۇستى. دۇنيەنى شاڭ-توزاڭ باستى دا كەتتى.

قاقپا جاقتان ۇمتىلعان مودجاحەدتەر مەن پاكىستاندىق اسكەرلەرگە بايبۋرا پۋلەمەتتەن وق جاۋدىردى. ون شاقتى ادام وراقپەن ورعانداي باۋداي ءتۇستى. ۆيكتور مەن وزگە جىگىتتەر دە قاراپ قالمادى، وقتى قارشا بوراتتى. پولكوۆنيك كۋنيتسىن گراناتامەتتەن اتقان.

ءامىر رابباني مەن مايور قۇدىرەتوللا قاھارىنا مىنسە كەرەك، بادابەر بەكىنىسىن توزاق قازانىنا اينالدىرۋعا كوشتى. جاۋدىڭ بەرىلمەسىن بىلگەن ولار اۋىر ارتەلەريا وقپانىنان گۇرسىلدەتە اتقىلاي باستادى. ىلەزدە بەكىنىس ءىشىن شاڭ-توزاڭ قاپتاپ، بوراعان وق پەن قوپارىلا قۇلاعان شىم-كەسەك توپىراقتان كورىنبەي قالدى. جارالانعان ادامدار مەن جانىپ جاتقان كولىك، مودجاحەد جاپپالارى جىن ويناعانداي كۇيگە ءتۇسىپ، ىڭىرانا شىڭعىرعان داۋىس پەن شاتىرلاي جانعان وت، قولقانى قاپقان قارا-قوشقىل ءتۇتىن ءيىسى توڭىرەكتى الىپ كەتتى.

اياق استىنان عاراسات مايدانى اشىلعانداي الاساپىران باستالدى. شىبىن جان ءۇشىن باس ساۋعالاپ، الاپات اراسىنان اۋعاندىق حاد تۇتقىندارى سىنالاي سىرتقا ۇمتىلىپ جاتتى. ءبىرى وققا ۇشسا، ءبىرى وتقا تۇتىلىپ، قايسى بىرەۋى بەكىنىستىڭ تۇستىگىن الا جاتقان قۇلا ءتۇز بەن كوكجاساڭ ىشىنە قۇتىلا ءسىڭدى. ولاردىڭ اراسىندا گۇل مۇحاممەد تە امان سىتىلىپ كەتتى...

پاكىستان تەرريتورياسىندا اسا قۇپيا تۇردە سوۆەتتىك اسكەري تۇتقىنداردى جاسىرىپ وتىرعان پاكىستان ۇكىمەتى مەن پرەزيدەنتى* كوتەرىلىسشىلەردى ىڭ-شىڭسىز جويىپ جىبەرۋدى راببانيعا بۇيرىق ەتسە كەرەك، زەڭبىرەكپەن اتقىلاعان بىلاي تۇرسىن، پاكىستان قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ىسكەري  تىكۇشاعىن مايدانعا قوستى. امەريكاندىق «اپپاچي» ۆەرتولەتتەرى قيالاعان بەتتە «اۋا-جەر» راكەتالارىن جاۋدىردى.

ەكى مۇنارا باسىنا بەكىنگەن بايبۋرا مەن ۆيكتور تىكۇشاقتى كوزدەي اتىپ، تويتارىس بەرمەككە ارەكەت ەتتى. ۆيكتوردىڭ قولىنداعى ءىرى كوليبرلى پۋلەمەت وعى ءبىر تىكۇشاقتىڭ موتورىنان ءتيىپ، تىكۇشاق شايقالاقتاي ۇشىپ، ۇزاپ بارىپ، ايدالاعا امان-ەسەن قوندى.

وسى ءبىر ءسات اۋىر زەڭبىرەك سناريادتارىنىڭ ءبىرى قويما توبەسىنەن ءدال ءتۇستى. سول-اق ەكەن جارىلعىش قارۋعا تولى قويما وقىس گۇرس ەتتى. ال قايىرا اينالىپ سوققان جالعىز تىكۇشاق تا بايبۋرا وتىرعان بيىك مۇنارانى نىساناعا العان ەدى. مۇنارا بەل ورتادان ومىرىلا قۇلاي بەردى. ونىمەن بىرگە اۋدارىلىپ بارا جاتقان بايبۋرا قارۋ-جاراق قويماسىنىڭ دا دۇلەي كۇشپەن جارىلا باستاعانىن بايقاپ ۇلگەردى. الىپ وتتى شاردىڭ كوك اسپانعا شەڭبەرەك اتا كوتەرىلگەنىن كوز قيىعىمەن شىعارىپ سالدى. ىلە قويۋ شاڭ مەن قالىڭ توپىراق ۇستىنەن باسا قۇلاعانىن سەزدى.

سول بويى ەسى اۋىپ، كوزى جۇمىلىپ كەتتى...

بايبۋرا وقىس سەلك ەتتى. ماريا-اگاتامەن جاناسىپ جاتقان ءتانى دە جەر سىلكىنگەندەي سەرپىلدى. شوشىنا ويانىپ كەتتى.

الاكولەڭكە بولمە. اي ساۋلەسى اۋىپ، قۇبا تاڭنىڭ بوزامىق جارىعى كەۋلەپتى.

ماريا-اگاتا دا وياندى. بايبۋراعا تاڭىرقاي قارادى. توڭازىپ قالعان ءتانىن جىلىتقىسى كەلگەندەي، جىگىتتىڭ كەۋدەسىنە ايقارا اۋنادى. جاس ايەلدىڭ قول تورسىقتاي اپپاق انارى دەرتەدى. دەرتكەن ومىراۋدىڭ تۇيمەدەي قوڭىر ءۇرپى ۋىز تولعانداي شەرتەدى. تاناۋىن اتالىق بۇعىعا ەركەلەگەن التايدىڭ اق مارالىنداي ەركەك يەگى استىنا تىعىپ، تىستەلەي ايمالايدى.

ازدان كەيىن اردا ازاماتتىڭ باۋىرىندا اق بورىقتاي سەرپىندى ءتان كەرىسكەدەي كەرىلدى...

 

VII

تۇمسا تابيعات اياسىندا تاڭ دا تامىلجىپ اتتى. تاڭمەن تۇرلەنگەن كوكوراي دۇنيە دە بالبىراعان بويجەتكەندەي بۇلىقسىپ جاتتى.

دوعاداي ءيىلىپ، جىلانداي يىرىلگەن ماريا-اگاتا مەن ارقانداي شيرىققان بايبۋرا الدەن ۋاقتا جاندارى جاي تاپتى. تالىقسىعان ءتان مەن بۇلىقسىعان جان بايىز تاپقان ءسات تۋدى. ەكەۋى دە ەر مەن ايەلگە ءتان ەل-سەل كۇيدى ارمانسىز باستان كەشىپ، ءۇنسىز جاتتى.

قوس الاقانىن شۇيدەسىنە جاستانىپ، شالقالاعان بايبۋرانىڭ اۋعان جەرىندە شىعارعان ولەڭ جولدارى ورالدى.

 

اۋعاندا الحور، اۋعاندا الحور گۇلدەگەن،

اقىلدان اۋىپ، اقىلدان اۋىپ شولدەگەم.

ءتاڭىرىم مەنى تاستاپ تا كەتپەي قيادا،

تۋاجات پەندە تاعدىرعا ەندى كوندەگەن.

كوك ءتورىن ءتىلىپ، كوكبورى انا ورالىپ،

ارانىن اشقان اجالدان جىرىپ، - ولمەگەم...

 

اۋعاندا الحور، اۋعاندا الحور گۇلدەگەن،

ىندىنىم كەۋىپ، ىندىنىم كەۋىپ شولدەگەم.

شىرىنى كەلىپ، ەرنىڭنىڭ ءسولىن جۇتا الماي،

ءوڭ مەنەن ءتۇستىڭ ەلەسىنەن سەنى ىزدەگەم...

كوك تۇمان ءتۇسىپ، كوكبورى انا ورالىپ،

ەلەسپەن بىرگە ەلىم دەپ جۇرگەن كەزبە ەم...

 

قۇداي-اۋ، القابەگىمدى، ماريا-اگاتانى، ءتىپتى اناسىن عانا ىزدەمەپتى بۇل...  ءوزىن-ءوزى ىزدەپتى عوي. ءيا، ءوزىن ىزدەپتى. وزىمەن-ءوزى كۇرەسىپتى.

ۇنسىزدىكتى ماريا-اگاتا بۇزدى.

– بۋر، – دەدى جايمەن ءۇن قاتىپ.

–       اۋ، – دەدى بايبۋرا.

–       سەن ءالى دە اينىعان جوقسىڭ با؟

–       نەدەن؟

–       ءوز پىكىرىڭنەن...

ماريا-اگاتا ارىستاي ازاماتتان جاۋاپ كۇتىپ، ونىڭ ءۇنسىز قالعانىنان ىشتەي ۇمىتتەنىپ جاتتى. سالدەن سوڭ شىدامادى، بىلەم:

– ...مەنى قالاي قياسىڭ؟ – دەدى.

بايبۋرا سوندا دا ءتىس جارمادى. ماريا-اگاتا ءۇمىت پەن كۇدىكتىڭ اراسىندا قالدى. ەندى ءوزى بىردەڭە دەۋگە قورىققانداي كۇيگە ءتۇستى. ءبىر نارسە ايتسا، ءبۇلدىرىپ الاتىنداي كورىندى.

كەنەت:

– سەن وسىندا قال! – دەگەن ءسوزدى بايبۋرا اۋزىنان زىلمەن ەستىدى.

ەستي سالا ايەلگە ءتان جەڭىل اۋىزدىقپەن:

– جوق! – دەپ كەسىپ ايتىپ قالدى دا، ىلە-شالا جۋىپ-شايۋعا كوشتى. – بۋر، كەشىرشى مەنى! مەن بۇل جاقتا قالا المايمىن. ءوزىڭ بىلەسىڭ... شەشەندەرگە كومەكتەسكەنمىن... ورىستار… فسب* مەنى تۇتقىندايدى، سوسىن الەمگە جار سالادى... ساعان دا كەسىرىم تيەدى. ودان دا بىرگە كەتەيىك. مەن ءبىر سەن ءۇشىن باسىمدى تىگىپ كەلدىم... ساعان سەنەم، جانىم!

ماريا-اگاتا تۇلا بويى ءبىر ىسىنىپ، ءبىر سۋىنىپ، شالقالاپ جاتقان ەر-ازاماتتىڭ ومىراۋىنان يىسكەلەي، تىلىمەن تىنتكىلەي، تىسىمەن تىستەلەي قىتىقتادى. وعان بىراق بايبۋرا بىلق ەتپەدى. سوندا عانا ايەل زاتىنا ءتان تەرەڭ ءبىر سەزىمتال تۇيسىكپەن ماريا-اگاتا سەسكەنە بەردى.

ءالى دە ءبىر ءالسىز ۇمىتپەن:

– بۋر، – دەدى جۇمسارا ءتۇسىپ: – مەن ءبارىن دە ويلاستىرىپ كەلدىم. تۋريست رەتىندە وسى ارادان جولسىزبەن مونعولياعا اسامىز... ەگەرلەردەن ءبىلدىم: بايانولگەي دەگەن جەرگە تۋرا اساتىن اسۋ بار ەكەن. ورەل اۋىلى تۇسىنان كەزىندە قازاقتار بايانولگەيدەن ەتكە قوي ايداپتى عوي... ەگەرلەر اقشا تولەسەڭدەر، امان-ەسەن جەتكىزەمىز دەگەن. ولار جەتكىزەدى، تاۋداعى يەن اسۋلار باياعىدان ءمالىم عوي. ال ۇلان-باتوردان تايۆانعا جول اشىق. پاسپورت تا دايىنداپ الا كەلگەم. ودان پاريجگە...

– قىسقارت! – بايبۋرانىڭ ءۇنى قاتقىل ءھام قاھارلى شىقتى.

ەكەۋى دە ءبىر ءسات تىنا قالدى.

بايبۋرا جىلدام كيىنىپ، سىرتقا بەتتەدى.

– بۋر!؟ – دەگەن ماريا-اگاتا داۋىسىنا بوساعا تۇبىندە قالت توقتادى، بىراق جالت بۇرىلمادى.

ماريا-اگاتا دا وسى ءبىر ءسات جۇرەك تۇكپىرىندەگى ءسوزىن – سوڭعى كوزىرىن اشقىسى كەلىپ وقتالدى، بىراق اشا المادى...

قاقپاق جاۋىرىندى جىگىت اعاسىنىڭ سىرتقى تۇرپاتى مەن الگىندەگى سۇستى ءجۇزى جۇرەگىنە ءبىز سۇعىپ العانداي شايلىقتىرىپ تاستاپتى. بوساعا تۇبىندە ءبىر ءسات اڭتارىلعان ارىستانداي ازاماتقا تۋ سىرتىنان ءتۇڭىلىپ، كوڭىل تۇكپىرىندە جاتقان جۇمباق ءسوزىن جەتكىزە المادى. جاس بالاداي جاسقاندى.

جارالى جولبارىس سەكىلدى جان-دۇنيەسىن جىرتقىشتىق جايلاپ العان تاعى عوي، جانكەشتى سارباز عوي... «جازىم ەتەر» دەگەن كۇدىك كومەيىنە ىركىلدى. ماريا-اگاتا اۋزىن جيىپ، ءتىلىن جۇتىپ قويدى. جاننان بەزگەن جاننان ءبارىن كۇتۋگە بولادى. كىسى قانىن جۇكتەگەن پەندە ەمەس پە بۇل، «ابەلدى ءوز قولىمەن ولتىرگەن كاين» دەگەن وي نايزاعاي وتىنداي ساناسىندا جارق ەتتى.

بايبۋرا دا بوساعا تۇبىندە تەڭسەلىپ تۇردى. ماريا-اگاتاعا دەگەن بەلگىسىز ءبىر اشۋ قىسىپ، ءبىر جاعىنان، «ونىڭ جازىعى نە؟» دەگەن مۇسىركەۋشىلىك سەزىم بيلەپ، تابالدىرىقتان اتتاي الماي قالدى. مىناۋ اعاش تابالدىرىق پەن اعاش ەسىك – ءبىرى بيىك تاۋداي كورىنىپ، ءبىرى توزاق قاقپاسىنداي ەلەستەپ وتكەندەي بولدى. بويىن ءبىر جۇمباق ءدىرىل بيلەپ، سول جاق كەۋدە تۇسى قورعاسىنداي اۋىرلاپ، شىمىر-شىمىر ەتكەن كوكىرەگىن بەلگىسىز قورقىنىش كەۋلەدى. سوندا دا ارتقا قايىرىلۋعا الدەقانداي نامىس جىبەرمەدى.

ال ماريا-اگاتا بولسا، «بۇزىق بۇقا!..» دەپ، توسەك ۇستىندە ءوز-وزىنە كۇبىرلەپ وتىردى: ء«وز بۇزاۋىن ءوزى ءسۇزىپ ولتىرگەن... سەنىڭ بالاڭ بار، جەكسۇرىن!» بۇل سوزدەردى بىراق بايبۋرا ەستىگەن جوق، ەستىسە دە شۆەد تىلىندە ايتىلعان ءلامدى تۇسىنبەس تە ەدى. ماريا-اگاتا قۇرساعىنداعى شارانانى «مەنىكى» دەسە، يسپاننىڭ كورريدا بۇقاسىنداي مۇنى جارىپ تاستاۋدان دا تايىنباس دەگەن ويعا كەلدى. مىناۋ يەن تاۋ اراسىندا ءبىر جارتاستىڭ قۋىسىنا باسىن جاستاي سالماسىنا دا كىم كەپىل؟! قانى قارايىپ كەتكەن قاسقىرداي جاننان ءبارىن دە كۇتۋگە بولادى. «كونكيستودور كورريدو!..» دەدى ماريا-اگاتا تىستەنىپ.

بايبۋرا ەسىكتى سەرپە اشىپ، تابالدىرىقتان تۇزگە اتتادى…

مىناۋ وزىندەي تۋاجات ادام تۋدىرعان قيانكەسكى قوعام، وزىندەي تۋاجات پەندە تىكسىنگەن قيامەتتى دۇنيە جالعاسا بەرەرى حاق. ال تۋاجات – وسى ءبىر وسپادار سۇمدىعىن جاسىرعان جالعان دۇنيەگە، وزبىر قىلىعىن جاسىرعان قوعامعا جات جانيەسى. ەندىگى ۋاقىتتا قورلانعان سەزىمى، قور بولعان سەنىمى جۇرەگىن سۋىنتقان تۋاجات شىداي الماس... الاپات ارەكەتكە بەلىن بايلار، ءىرى ىسكە باسىن شالار.

تاڭ ساۋلەسى تاراپ، كول قورشاعان بيىكتەردىڭ باسىن شالىپتى. كول بەتى قاراكولەڭكەلەنە تۇنىپ، بەتىنەن مۇنارلى بۋ كوتەرىلەدى. بايبۋرا كول جاعالاپ، شىققا شىلانعان كوكمايسانى كەشىپ، مۇيىسكە قاراي ءجۇردى.

ىشتەن تىنعان ماريا-اگاتا قىستىققان كۇيى جىلاپ جىبەردى. قۇس جاستىقتى تىزەسىنە قويىپ، بەتىن باسىپ، ەڭىرەپ تۇرىپ جىلادى. جالاڭاش يىقتارى سەلك-سەلك ەتىپ، ءىشى-باۋىرى سولق-سولق ەتىپ وكسىدى. ەر-ازاماتقا دەگەن ەسسىز عاشىقتىق پەن ەستى جەككورۋشىلىكتەن، قۇرساعىنداعى سابيگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك پەن ۇرعاشىعا ءتان السىزدىگىنە كۇيىنگەن امالسىزدىقتان جىلادى.

وسى ءبىر ساتكە دەيىن وپاسىز ومىردە ءوزىن وتە باقىتتى سەزىنگەن-ءدى. تۇمسا تابيعات قۇشاعىندا تۋىپ-وسكەن بايبۋراداي تابيعي تۇزەمدىك – ناعىز جانسەبىل ساربازدان ۇرپاق وربىتەتىنىنە انالىق ماحابباتپەن ريزا دا ەدى... بولاشاق كوكبورى تەكتى كوشپەندى ءسابيدىڭ قانىمەن ەۋروپالىق قان جاڭارتاتىنىنا، ەۋروپالىق اناسى بولاتىنىنا كۇللى بولمىسىمەن بەرىلىپ العان-تىن. التايلىق ءتاڭىرى قۇدىرەتىمەن باكۋدەگى قوناق ۇيدە عايىپتان قۇرساعىنا بىتكەن شاراناعا ستوكگولمدە جۇرگەندە «حان-التاي» دەپ جورامالداپ ەسىمىن دە قويىپ قويعان. ۇل بولارىنا انالىق ينتۋيتسيا سەزدىرىپ، وعان حريستوستىق سەنىمى دە كامىل ەدى.

بولاشاق انا جاستىق جاستاعان قۋ تىزەسىن قۇشاقتاعان قالپى ەگىلە بەردى. كوكتەمدە عانا كاۆكاز تاۋىندا جاۋ قورشاۋىنان امان الىپ شىققان عاجايىپ كوك ءبورىنى ەسىنە الدى. بايبۋرانىڭ الدىنا ءتۇسىپ جورتقان سول بورىدەي ۇل تابارمىن دەپ ۇمىتتەنەتىن. كوز جاسىنا ەرىك بەرە وتىرىپ، ماريا-اگاتا ءالى تومپايا قويماعان قارنىن انالىق مەيىرىممەن سىيپادى...

ال بۇل ۋاقتا بايبۋرا سۋىعى ميدان وتەر، ءتانى تەمىردەي قارىر كول سۋىنا شومىلىپ ەدى. اپىل-قۇپىل كيىنىپ، قاراعاي اراسىنا قيالاي ەنگەن. ول شەشىنگەن جەردە كەشە ماريا-اگاتا «قايراتتى شاشىڭدى قايىرا تاراشى» دەپ سالا سالعان تاراق پەن قايىق ۇستىندە قىزدىڭ سىنعان كوزىلدىرىگىنىڭ دوڭەس كەلگەن ساۋ شىنى كوزى قالتاسىنان سۋسىپ ءتۇسىپ قالدى. اينا-تاراقپەن قوسا كوزىلدىرىكتىڭ سىڭار شىنى كوزى دە سۋسىپ قيىرشىق تاس ۇستىنە قۇلادى.

ءالى بوزبالا قولى باتپاعان بويجەتكەننىڭ انارىنداي ءسۇيىر بىتكەن ءمۇيىس كولگە سۇعىنا ەنگەن ەدى. كول سۋىنان ءتانى سەرگىپ، جانى سەرپىلىپ قوزعالعان بايبۋرا ءسۇيىر ءمۇيىستىڭ قاراشوقى اتانعان بيىگىن بەتكە الدى. باياۋ قوزعالعان ول ءمۇيىس جونىنا باۋىرلاي كوتەرىلۋگە بەل بۋدى. اۋعان تاۋلارىندا ەكپىندەي جۇرەتىن ول تۋعان جەرىنىڭ تاۋ جالىندا ەنتەلەمەي، ەنتىكپەي اياق باستى.

نارتتاي كۇن دە كوككە ورلەپ، راحمان كولىنە نۇرىن قۇيدى. تەرەڭ ساي ءىشى كەشىكپەي-اق وتقا ۇستاعان قازانداي ىسىپ الا جونەلدى. جاعادا جانقالتادان ءتۇسىپ، ۇمىت قالعان كوزاينەكتىڭ جالعىز شىنى كوزىنە دە كۇن ساۋلەسى قيالاي ءتۇستى. ساۋلە شاعىلعان دوڭەس شىنى ءجۇزى قۇبىلا وينادى.

شاعىلعان ساۋلە جاقىن تۇرعان بال قاراعايدىڭ قۋ بۇرشىگىنە بارىپ ءتۇستى. التايدىڭ قىزىل ءتيىنى شاعار جۇدىرىقتاي جاڭعاقتى  بۇرشىك تەڭگەدەي عانا دوڭەس شىنىدان شاعىلعان وتكىر ساۋلەگە لەزدە قىزا باستادى. انە-مىنە تۇتانۋعا دا دايار كۇيگە ەندى. بۇل ءبىر ادام بالاسى كۇتپەگەن، بىراق  كوكتەگى ءبىر قۇدىرەتتىڭ قالاۋىمەن كۇن ساۋلەسى قۋراپ تۇرعان بۇرشىككە تۇسكەن تىلسىم جاي ەدى.

ال بايبۋرا بولسا، قاراعايلى بوكتەرگە ءۇنسىز ادىمداپ، دەمىن جيىلەتە الىپ، قيالاي كەسىپ، بيىككە قاراي جونداپ بارا جاتتى. ازاماتتىق ارمانى ات جالىندا ءوتىپتى، وپاسىز تاعدىرى وت-جالىندى كەشىپتى. جالىنداعان جاستىعى اداسۋمەن، جۇمباق جانى اڭساۋمەن كۇن وتكىزىپتى. الماتى جەلتوقسانىنىڭ بوراندى ۇسكىرىگىنەن باس العان بىلەكتى كۇشى، جۇرەكتى قۋاتى جات بوساعادا جاپا شەگىپتى. بار بولمىسى ءبىر ءتاڭىرىنىڭ قالاۋىمەن انا-ءبورى رۋحتى بوزيەسىنە بوزتايلاقتاي تەلىنىپتى، تالايسىز تاعدىرى جەتىم قوزىداي كوگەندەلىپتى.

اقىرى التايداي اتاجۇرتىنا، قازاقتاي اناجۇرتىنا ارسىلاي جەتىپتى... ەح، بەۋ دۇنيە! بەبەۋ دۇنيە... بەدەۋ دۇنيە! ەندى قايدا بارماق؟ تاعى قايدا قاڭعىرماق؟ تۇلان تۇتقان تاعدىرى قاي جاققا قارا ۇزدىرمەك؟ جوق! ول بولا قويماس... قايتەيىن، وكىنىشتى ءومىر! قايتەيىن، قاقسال تاعدىر! ەح، ماريا، سەن نە بىلەسىڭ؟! جۇمباق جانىم جالعىزسىراۋلى... تۋاجات تاعدىرىم تۇرلاۋسىز.

بايبۋرا شيرىعا باستى. قابىرعالاي كوتەرىلگەن قاراشوقى بيىگى ۇزاي تۇسكەندەي كەۋدەلەنە قالىپتى. قالىڭ قىزىل قاراعاي مەن بالقاراعاي، سامىرسىن مەن ارشا قونىس تەپكەن، ۇشقات پەن قاراقات بۇتاسى كەسكەستەگەن قۇلاما بەتكەي ەتەكتەن تارتادى. تۋعان جەرىنىڭ ارشاسى مەن شىرشاسى دا مۇنى جاتسىناتىن سياقتى.

ونىڭ دا ءجونى بار. مىناۋ مۇنارلى دۇنيە، مۇڭلى قوعام بۇعان جاتسىنۋ سەزىمىن تۋدىرىپتى. بۇگىندە بايبۋراعا قورشاعان قوعام جات، قوعامعا بۇلا بايبۋرا جات... تۋعاننان تۋاجات كۇي كەشكەن بۇعان بۇل سەزىم بىراق بالا كۇننەن تانىس. نارەستە شاقتان ەتەنە... ءسابي شاعىنان اناسىن اڭسارى اۋا ىزدەپتى، بوزبالا كۇننەن القابەگىمدى اڭسارى اۋا كۇتىپتى. سول ون جەتى جاسىندا قاتال قوعامنىڭ وزگەرىسىن، ادىلەت تۋىنىڭ جىعىلماسىن كورگىسى كەلىپتى. ونى بىراق كورە الماپتى... ەكى كوزى كوك بورىدەي قانعا تولىپ، كەڭ كوكىرەگى اتا قىرانداي كەككە تۇنىپ، ادام ايتسا نانعىسىز قايشىلىقتى تاعدىر كەشىپتى.

الاساپىران دۇنيەدە الاس ۇرعان جانىنا داۋا تاپپاپتى بىراق... بۇل فانيدە ادام جانىنا تىنىشتىق جوق. ءتانى توزاق كەشەدى، جانى ازاپ ارقالايدى. جان دا ءبىر جاعانى ۋلاپ-شۋلاپ سوعاتىن زايساننىڭ اقباس تولقىنى ەكەن، ۋلاپ-شۋلاپ ۇشاتىن بۇقتىرمانىڭ شاڭقان شاعالاسى ەكەن.

ال بۇل كەزدە تەڭگەدەي شىنى كوزىنە سىنا شاعىلعان كۇن ساۋلەسىنەن لاپ ەتىپ وت العان قۋ بۇرشىك لەزدە-اق بالقاراعايدى قىزىل شوققا اينالدىرعان. شىلدە كۇنىنىڭ كوزىلدىرىك اينەگىنە شارايناداي شاعىلعان وتكىر ساۋلەسى ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت وتپەي كۇش الىپ ەدى. جىلان تىلىندەي سۋماڭداعان قىزىل جالىن سامساعان سامىرسىن ورمانىن قۋ سوڭكەدەي شاتىرلاتا جاندىرىپ، سوزىلا اققان مايلى شايىرىن جانارماي شاشقانداي لاۋلاتىپ جونەلگەن. قىزداي جاسانعان جاس قاراعايلار، بالاۋىزداي بالبىراعان بالاپان شىرشالار ءاپ-ساتتە ءبىر-بىرىنە جالعاسا جالىن اتقان. شايىرلى ورمان شالقي جالىنداعان.

شايتاننىڭ التىن ءتىللاسىنداي عانا شىنىدان باس العان ءتىلسىز سۇمدىق سۋماڭ قاقتى... قىزىل سۇمدىق دۇنيەنى جايلاعان زامان عوي بىراق... قويانداي قايدا بۇعىپ، قايدا بارىپ قۇتىلاسىڭ؟

اياداي جەردەن شىققان ءورت ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت وتپەي وت تەڭىزىنە اينالدى. سايدان سۋىرىلا سوققان سامال دا جالىندى ءىلىپ اكەتىپ، قىران قاراعاي باسىن شورتانشا شورشي شالدى. سول-اق ەكەن سىڭسىپ تۇرعان ساۋمال ورمان دۋ ەتە قالدى. بىتىرلاي قۇلاعان بۇتاقتاردان شاشىراعان قىزىل شوق جەردەگى قاۋ ءشوپتى قۋالاي جاندىردى.

بورىك قاراعاي بۇركەگەن بيىك باسىنا ەندى شىققان بايبۋرا مۇرنىنا ءتۇتىن ءيىسى سوندا عانا كەلدى. ول ءسال عانا تاڭىرقادى. ىلە الاپات ءورتتىڭ ىستىق لەبىن دە سەزدى، بىراق ەش ارەكەت جاساۋعا ۇمتىلمادى.

ورماننىڭ جەل تەربەگەن ۇشار باسىمەن دە، جەل كەۋلەگەن تامىرلى ەتەگىمەن دە ەكپىندەگەن جالىن قامشىنىڭ ورىمىندەي بيىككە قاراي ۇمتىلدى. ساي تابانىنان سوققان تاۋ جەلى كۇشەيتكەن وت ورمان-تاۋلى جەردە جوعارىمەن دە، تومەنمەن دە جۇرەتىن الاپات ورتكە اينالدى. قاراعاي باسىن قىران قاناتىنشا شالىپ، كۇرەڭشە بەتىن شالعى قياعىنشا سىپىرا قيىپ، قىزۋى كول بەتىن شارپىدى.

«راحمان بۇلاعى» شيپاجايىنىڭ ادامدارى ۋ-دۋ بولىپ، ابدىراپ تۇردى. الاپات ءورت توڭىرەكتى كيىزدەي تۇتقان قاراعايلى ورمان بويىمەن بيىككە ۇمتىلىپ، جىلاننىڭ تىلىندەي سۋماڭداعان جالىنى كوككە ورلەگەن قارا-قوشقىل ءتۇتىن اراسىنان جىلتىڭداپ، ايتەۋىر الاڭقايداعى شيپاجاي ۇيلەرى امان قالدى. جۇرتتىڭ ۇرەيىن ۇشىرعان ءورت اۋلاقتاعانعا كوڭىلدەر باسىلا بەرسە دە،  كۇدىك باسىم ەدى. قايتا اينالىپ سوقپاسىنا، قايتا اينالىپ شالقىماسىنا كىم كەپىل؟!

تەڭگەدەي دوڭەس شىنىعا شاعىلا سىنعان كۇن ساۋلەسىنەن لاپ ەتكەن ۇشقىن ۇلى-بۇلى ورتكە ۇلاسقانى ءبىر تاڭىرىگە عانا ايان ەدى... عاسىرلار بويى ساربازداي ساپ تۇزەپ، سۇڭگىدەي كوك تىرەپ شانشىلعان شىنارلار وت وراعىنا وراندى. اشىق كۇندە بۇك قىساتىن بۇيەندەي ساي ءىشىن ءورت اپتابى الىپ كەتتى. راحمان كولى – شارايناداي تۇنعان قازان شۇڭقىر تامۇق وشاعىنا اينالىپ شىعا كەلدى.

ءسات سايىن كۇش العان ءتىلسىز جاۋ قاراشوقى بيىگىندە ىزعىعان جەلمەن بايبۋرا تۇرعان ارشا-شىرشالى، قاراقات-ۇشقاتتى تەپسەڭگە ىلەزدە جەتىپ كەلدى. بايبۋرا دا بايسالدى بولمىس، سىرباز سابىرمەن قارسى الدى. تاعدىرىنىڭ وسىلاي ءبىر تۇيىقتالارىنا رازى-قوش كۇيمەن ەركىن تىنىستادى. وتتى لەپ ءجۇزىن شارپىپ، وتتى جالىن وزەگىن ورتەپ ءوتتى.

مىناۋ مۇڭلى كۇي، مۇنارلى دۇنيە بيىگىندە جانى جايساڭ تابا مويىنسۇنعان ەدى. مويىنسۇنا تۇرا تۇششى ءتانى، شىبىن جانى شىرقىراپ قويا بەردى. بوزتورعايشا شىرىلداپ، بۇلدىرىقشا ۇشۋعا بەكىندى. بۋداق-بۋداق ءتۇتىن شارپىعان، جالاڭ-جالاڭ جالىن شالقىعان ءورت ىشىندە قالدى. بوي-بويى بۋسانا قىزىپ، وي-وي ەتى ىسي شىجىپ، سۇيەك-سۇيەگى بالقي ەرىپ بارا جاتقانىن جۇمۋلى كوزىمەن تەرەڭ تۇيسىكتە سەزىندى.

وسى ءبىر وتپەن ىستالا، وتپەن الاستالا قىسىلعان جاندارمەن ساتتە قىزىل جالىندى سەرپە كوك-جاسىل ساۋلە كوك تورىنەن تۇرە ءتۇستى... بۇل بايبۋرانىڭ باسىنا سىن ساعاتى سوققان ساتتە جەتى قات كوك تورىنەن كوك ساعىم بوپ ورالاتىن باياعى بوزيەسى –انا-ءبورى بولاتىن. بايبۋرانىڭ كۇيىپ-جانعان ءتانى تىكسىنە، وي-ساناسى سىلكىنە ءتۇيسىندى. بوز بورىگە اينالعان بوزامىق سۇلبا مۇنىڭ ءتانسىز رۋحىن اقىرعى رەت احيرەتكە قاراي ەرتىپ الا جونەلدى.

وتپەن الاستالعان ادام كوك اسپانعا كوتەرىلە بەردى. وت جالىنىنا ورانعان قارا جەردى قيماي، بايبۋرا سوڭعى رەت سانا كوزىمەن تومەنگە ءسۇزىلدى. سوندا الدىمەن ماريا-اگاتا شالىندى. و، قۇدىرەتى كۇشتى يەم، سول ءبىر ءسات سۇلۋ ماريا-اگاتانىڭ قۇرساعىندا تۇنەگەن شارانا ءسابيدى سانا كوزىمەن كوردى.

بايبۋرا: «ەح، ماريا، مىناۋ وت قارىعان تامۇققا تاعى ءبىر بەيكۇنا ادامدى اكەلەتىنىڭدى بىلمەيسىڭ-اۋ...جازىقسىز بەيشارا جانتالاسا عۇمىر كەشەتىنىن قايتەرسىڭ؟! – دەگەن وي جالىنداي ورالىپ، جانىن كۇيدىرىپ ءوتتى. – بىراق سول ءبىر سوراقى سۇمدىقتى بىلمەۋىڭمەن دە سەن ادامسىڭ – اناسىڭ... بىلمەستىگىڭمەن دە باقىتتىسىڭ». ءبىر ءسات بايبۋرا جات ەل، جات جەرگە بۇيىراتىن كوك بورىدەي ۇرپاعى بولارىن دا باعامداپ ۇلگەردى.

توپىراقتان جارالعان ءتانىن وت ىشىنە تاستاپ، جۇيرىك جانىمەن جارىسا سامعاپ بارا جاتقان ساۋ-سالامات ساناسى الگىندەگى ۇشقىر ويدان كەيىن سابىرعا كەلدى. جاتتى جاقىن تۇتىپ جاتجاندى بولعان، جاقىندى جات تۇتىپ جاۋجاندى بولعان تۋاجات قوي بۇل. تۇنىعى لايلانىپ تۋاجات كۇيگە تۇسكەلى دە بار دۇنيە كىسىجۇتپا قۇيعا اينالىپ شىعا كەلگەندەي. سودان دا ول جات اراسىندا جاۋ كورىنگەنى، قارىنداس اراسىندا ءوزىن جات سەزىنگەنى... سابىرعا كەلگەن ساۋلەلى سانا جۇمباق ءبىر الەمگە عايىپ بولۋعا اسىعىپ، سىناپتاي اعىپ، كوك تورعىن الەمگە ءسىڭىپ بارا جاتتى.

 جەر بەتىندەگى ادامزات اتتى جۇمىر باستى پەندەلەر شىرىل قاعىپ، شۇرقان تىرلىك كەشكەن تامۇققا كوكتەي تۇسكەن انا-ءبورىنىڭ كيەلى ساۋلەسىندەي، بايبۋرانىڭ بۇلا تاعدىرى دا جاسىنداي جارق ەتىپ وتە شىعىپتى... ول قازىر مۇلدە عۇمىر كەشپەگەندەي.

كەنەت زەڭگىر كوكتىڭ قاقپاسى وقىستان اشىلدى...

عارىشقا كوزسىز جىلدامدىقپەن سامعاعان بايبۋرا الدىنان جەتى قات كوك قاقپاسى اشىلىپ سالا بەرگەنىن سانامەن سارالادى. سول-اق ەكەن ءبىر قاباتتان كيەلى بوزيەسىندەي ءبورى بەينەلى پەرىشتەلەر، ەندى ءبىر قاباتتان قۇس قاناتتى، تۇلپار تەكتى پەرىشتەلەر، تاعى ءبىر قاباتتان قاناتتى ءسابي ەر بالالار بەينەلى پەرىشتەلەر جولىقتى. وعان بىراق بۇل قارايلاي المادى. جۇلدىزداي اعىپ وتە بەردى. ارۋاقتار دامىلدايتىن الدەقايداعى تىلسىم الەمگە اسىعا زاۋلاپ بارا جاتتى.

ال الىپ كۇن استىنداعى كوك قاربىزداي عانا كۇڭگەي جەر نازىك ساۋلەگە شومىپ، باۋىرداي بالقيدى. بايبۋرا بولمىسىنا تۋاجات كۇي تۋدىرعان قيلى قوعامدى، قياڭقى ادامدى وسى ءبىر جەر الەمىنىڭ جامالى – جالعان دۇنيە ەكەنىن پەندەدەن جاسىرىپ، دوپشا دوڭگەلەيدى... كوك-جاسىل جەر بەتىندە قاپ-قارا قالىداي بوپ كۇيىپ قالعان قاراعاي-شىرشالى، قاراقات-ارشالى  قازان شۇڭقىر – راحمان كولى جان-جاعى جىن-شايتاننىڭ جايىپ جىبەرگەن قارا شاشىنداي جالبىرايدى. قۇبا تاڭدا سۇلۋلىعىمەن كوز سۋىرعان كوركەم توڭىرەك الاپات ورتتەن تامۇق شوعىنداي قىزارا ءبورتىپ، ۇرەي ۇيالاي وپىرايادى. كۇل مەن شوقتان كۇرەڭىتكەن ورتەڭ شەڭبەرىندەگى تۇنىق كول عانا ماريا-اگاتانىڭ جانارىنداي مولدىرەيدى، انا-ءبورىنىڭ كوز جاسىنداي مولتىلدەيدى.

دەرتتى دۇنيە تولقىن تەربەگەن قايىقتاي دىرىلدەيدى...

 

                                                        2 مامىر، 2011 جىل. الماتى.