تاۋەلسiزدiككە قول جەتكiزگەننەن كەيiن، اسiرەسە، 1990—2000 جىلدار ارالىعىندا ەل مادەنيەتi ءۇشiن جاڭا كەزەڭ باستالدى. رۋحانياتىمىز قايتا تۇلەپ، تاريح تاساسىندا قالعان بارلىق مۇرالارىمىز ەلباسى باستاماسىمەن ارشىلا باستادى.     

العاش نارىق جىلدارى جەكەشەلەندiرۋگە بايلانىستى مادەنيەت جانە ونەر مەكەمەلەرiنiڭ ەسiگiنە قارا قۇلىپ سالىنىپ، شەتiنەن  جابىلدى. 1995—1998 جىلدارى كلۋبتار مەن كينوتەاتر، كiتاپحانا عيماراتتارى جەكەشەلەندiرiلدi. ال، وسى كەزەڭدە تاۋەلسiز ەلدiڭ  مادەني-رۋحاني كەلبەتiن دامىتۋعا جاڭاشا جول تاڭدالدى. ەلباسى نۇرسۇلتان  نازارباەۆ 2000 جىلدى «مادەنيەتتi قولداۋ جىلى» دەپ جاريالاۋىنا بايلانىستى  سالاعا  تيiستi قارجى كوزدەرi قاراستىرىلىپ، قولداۋ كورسەتiلدi. جابىلعان مادەنيەت ۇيلەرi مەن كiتاپحانالار كەزەڭ-كەزەڭiمەن قالپىنا كەلتiرiلiپ، قايتا جۇمىس iستەي باستادى.

حالقىمىزدىڭ ماڭگiلiك قۇندىلىعى --- ەل تاۋەلسiزدiگi بiزگە ەڭ باستىسى بەيبiت اسپان  استىندا ءومiر ءسۇرۋ باقىتىن سىيلاپ قانا قويعان جوق. جيىرما بەس جىلدىڭ iشiندە حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى كوتەرiلiپ، ءتول مادەنيەتiمiز بەن مەملەكەتتiك تiلدi جاڭعىرتۋ iسiندە قىرۋار جۇمىس اتقارىلدى. 1991 جىلى وبلىستا نەبارi 1713 نىسان بولسا، بۇگiندە ونەر ورداسى ەڭ كوپ ءوڭiر بولىپ تابىلادى. تاۋەلسiزدiك جىلدارى تەاتر سالاسىنا ناقتى قولداۋ كورسەتiلiپ، وبلىستا ءتورت كاسiبي تەاتر اشىلدى. اسiرەسە، ج.شانين اتىنداعى وبلىستىق قازاق دراما تەاترى جاڭا عيماراتقا كوشiپ،  اكادەميالىق مارتەبە بەرiلگەندە ونەرسۇيەر قاۋىمنىڭ قۋانىشىندا شەك بولمادى. ەلباسىنىڭ اق باتاسىمەن  اشىلعان تۇركiستان قالاسىنىڭ سازدى-دراما تەاترى، وبلىستىق وزبەك دراما تەاترى، وبلىستىق وپەرا جانە بالەت تەاترى، وبلىستىق ءازiل-سىقاق جانە ساتيرا تەاترى ومiرگە كەلدi. سونىڭ اياسىندا «تەاتر كوكتەمi» فەستيۆالi وتكiزiلiپ، ەلiمiزدiڭ باسقا وبلىستارىنا، شەتەلدەرگە گاسترولدiك ساپارمەن شىعۋعا مۇمكiندiكتەر جاسالدى. بۇگiندە وبلىستاعى سەگiز كاسiبي تەاتردا جىل سايىن  ورتا ەسەپپەن 2500-گە جۋىق سپەكتاكل قويىلىپ، 330 مىڭنان  اسا كورەرمەندi قامتىپ كەلەدi. ش.قالداياقوۆ اتىنداعى وبلىستىق فيلارمونيانىڭ جاڭا عيماراتى دا   ەلباسىنىڭ قاتىسۋىمەن اشىلعان. ونەرپازدارى جىل سايىن 180-نەن اسا كونتسەرت قويىپ، 60 مىڭعا جۋىق كورەرمەنگە قىزمەت ەتiپ كەلەدi. حالىقارالىق ونەر بايقاۋلارىنا قاتىسىپ، وبلىس قانا ەمەس،  ەل مادەنيەتiنiڭ داڭقىن اسپانداتىپ  ءجۇر. قاڭتار ايىندا الماتى قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق بي فەستيۆالiندە «قازىنا» بي انسامبلi باس جۇلدەنi يەلەندi. ال، «تۇمار» فولكلورلىق انسامبلi وقو مەن اۆستريا مەملەكەتiنiڭ كارينتيا فەدەرالدىق جەرiمەن  ءوزارا ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ ماقساتىندا ءوتiپ جاتقان  iس-شارادا ونەر كورسەتتi. ءتۇرلi بايقاۋ-فەستيۆالدەر، كونتسەرتتەر، سالتاناتتى iس-شارالار  ۇيىمداستىراتىن 1300 ورىندى «تۇركiستان» سارايى پايدالانۋعا بەرiلدi.

 ەلiمiزدەگi ءتورتiنشi تسيركتiڭ شىمكەنتتە سالىنۋى دا بەكەر ەمەس. ءاربiر ءتورتiنشi ءسابي وڭتۇستiكتە دۇنيەگە كەلەتiنiن ەسكەرسەك، بالالاردىڭ بوس ۋاقىتىن ۇيىمداستىرۋ،  رۋحاني تاربيە بەرۋدiڭ تەتiگi تيiمدi ويلاستىرىلعان. «وڭتۇستiك-تسيركتiڭ»-تiڭ شىعارماشىلىق ۇجىمى «الاقاي-بالاقاي»، «تاڭعاجايىپ كەرۋەن»، «ەرتەگiلەر ەلiندە»، «ناۋرىز-دۋمان» باعدارلامالارىن ۇسىنىپ، كiشكەنتاي  كورەرمەندەردiڭ عانا ەمەس، سيقىرلى ونەرگە قىزىعۋشىلاردىڭ كوڭiلiنەن  شىعىپ ءجۇر. تاۋەلسiزدiكتiڭ جيىرما جىلدىعىندا سالىنعان ونەر ورتالىعىنىڭ ارتiستەرi نەبارi بەس جىلدىق  تاجiريبەگە قاراماستان بىلتىر حالىقارالىق «شابىت» فەستيۆالiندە «تسيرك» نوميناتسياسى بويىنشا  I ورىندى يەلەنiپ، «شابىت» مەدالiمەن ماراپاتتالدى. ال، بيىل Iح حالىقارالىق «ازيا جاڭعىرىعى» فەستيۆالiندە II ورىنعا لايىق بولدى.

وبلىستىڭ جيىرما بەس جىلداعى بەلەسi,  مادەني دامۋىنا قاتىستى دەرەكتi فيلمدەر «وڭتۇستiكفيلم» مەكەمەسiنiڭ كينومۇراعاتىنان تابىلادى. ۇلتتىق ءداستۇردiڭ ۋىزىنا قاندىراتىن،  بالالارعا ارنالعان  انيماتسيالىق جانە كوركەم فيلمدەر تۇسiرۋدە دە اتالمىش مەكەمە ۇنەمi شىعارماشىلىق iزدەنiستە.  

حالىق شىعارماشىلىعىن  ناسيحاتتاۋ،  iس-شارالاردى جاڭا فورمادا وتكiزۋ، جاس تالانتتارعا قولداۋ كورسەتۋ ماقساتىندا   بايقاۋ-فەستيۆالدەر ۇيىمداستىرىلۋدا. «اراي» جاس ەسترادا انشiلەرi مەن iس-شارا جۇرگiزۋشiلەردiڭ بايقاۋى، «التىن شاڭىراق» وبلىستىق بايقاۋى،  «ماڭگiلiك ەل» پاتريوتتىق اندەر فەستيۆالi, «ناۋرىز»  اقىندار ايتىسى، «نۇرلى جول – بولاشاققا باستار جول»  ونەر فەستيۆالi,  «تەاتر كوكتەمi»   تەاتر فەستيۆالi,  «جiبەك جولى ايشىقتارى» ۇلتتىق كيiم ديزاينەرلەرiنiڭ  بايقاۋ-كورمەسi,  «كۇي قۇدiرەتi» كۇيشiلەر بايقاۋى، «ارىس جاعاسىندا» رەترو-فەستيۆالi مەن «مەنiڭ قازاقستانىم» ءان بايقاۋى، «قازاق رومانسياداسى» رومانس ورىنداۋشىلارىنىڭ بايقاۋى، «مادەنيەتiم — مەرەيiم» ونەر فەستيۆالi --- تاۋەلسiزدiك جەتiستiكتەرi.  تاۋەلسiز ەلدiڭ تالانتتارىن  تانىتقان  بايقاۋلار حالىقارالىق دودالاردا بايگەنi قولدان بەرمەس جۇيرiكتەردi باپتاپ  شىعارۋدا. اتاپ ايتقاندا،  جاس ءانشi كارينا ناجمەددينوۆا  ەستونيادا وتكەن حالىقارالىق II «Soprus» بايقاۋىندا بiرiنشi ورىندى يەلەنiپ، شiلدە ايىندا يتاليادا وتكەن  «سان وف يتاليا» فەستيۆال-بايقاۋىندا  باس جۇلدە الدى. تاشكەنت قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق اقىندار ايتىسىندا ءداستۇرلi ونەر نامىسىن  قورعاعان ايتىسكەر اقىن جارقىنبەك ناۋشابەكوۆ باس جۇلدەنi جەڭiپ الدى. ءانشi ايگەرiم تەمiربەكوۆا  پاريج قالاسىندا شiلدە ايىندا وتكەن «پاريج ىرعاعى» بايقاۋىندا باس جۇلدەنi يەلەندi. 

  مەملەكەت باسشىسى ۇلتتىق باسىلىمداردىڭ باسشىلارىمەن بولعان بiر كەزدەسۋiندە: «بiز تاۋەلسiزدiكتi جىل سايىن، اي سايىن عانا ەمەس، كۇن سايىن، تiپتi ساعات سايىن قورعاۋىمىز كەرەك» دەگەن بولاتىن. راسىندا،  «ەڭ الدىمەن – ەل قامى، سودان كەيiن – قالعانى» دەپ قادىر اقىن ايتقانداي، الدىمەن تاۋەلسiزدiگiمiزدi قورعاۋ باعىتىندا تيiستi باعدارلامالار  قابىلدانىپ،  جۇزەگە استى. پرەزيدەنتتiڭ قولداۋىمەن 2004 جىلى «مادەني مۇرا» مەملەكەتتiك باعدارلاماسى قابىلدانعان بولاتىن. وسى باعدارلاما اياسىندا وبلىستا مادەني مۇرالارىمىزدى جيناقتاپ-ساقتاۋ، زەرتتەۋ ماقساتىندا تۇركiستان قالاسىنداعى وبلىستىق تاريحي-مادەني-ەتنوگرافيالىق ورتالىق، «رۋحانيات-ءابۋ-ناسىر ءال-فارابي»، «حاكiم اباي»، «ەرلiك»، وبلىستىق بەينەلەۋ ونەرi مۋزەيi سالىندى. ەشبiر وبلىستا سالىنباعان ادەپ-عۇرىپ جانە سالت-ءداستۇر ورتالىعى، تاريحي-مادەني مۇرانى قورعاۋ، قالپىنا كەلتiرۋ جانە پايدالانۋ جونiندەگi ورتالىق اشىلىپ، شىمكەنتتەگi «ناۋرىز» الاڭىندا جاڭادان سالىنعان وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيiنiڭ  عيماراتى پايدالانۋعا بەرiلدi. ءوز كەزەگiندە تيiمدi جاعداي جاسالىپ، جاڭا عيماراتقا قونىستانعان  مادەنيەت قىزمەتكەرلەرi  جۇمىستارىن  جاڭا سەرپiنمەن  اتقارۋدا. بۇگiندە مۋزەيلەر جىل سايىن ورتا ەسەپپەن 6 مىڭنان اسا جاڭا ەكسپوناتپەن تولىقتىرىلىپ، جالپى قورى 164 417 دانانى قۇراعان. رەسپۋبليكالىق «مادەني مۇرا»  باعدارلاماسى اياسىندا  وبلىستاعى   31 قالا قۇرىلىسى جانە ساۋلەت ەسكەرتكiشiنە  رەستاۆراتسيالىق جۇمىستار جۇرگiزiلدi. 135 مونۋمەنتتiك جانە مەموريالدىق ەسكەرتكiش ورناتىلدى.

شىنىندا، دۇنيە — اققان سۋ. ەكونوميكالىق قيىندىقتار، داعدارىس بۇعان دەيiن دە الەمدi سان شارپىعان، ءالi تالاي بولادى. ءوز ىرقىمەن جىلجي بەرەتiن، وزگەرە بەرەتiن دۇنيەدەگi بiزدiڭ وزگەرمەس بiر عانا قۇندىلىعىمىز بار. ول – تاۋەلسiزدiك! تاۋەلسiزدiك تولعاۋى – ەلiمiزدiڭ كەمەل كەلەشەگiنە ۇمتىلىستان تۋعان ۇلى مۇرات جولى. ەلباسى ايتقانداي، تاۋەلسiزدiك رۋحى – وسى جىلداردا دۇنيەگە كەلگەن ءار ءسابيدiڭ جۇرەگiندە، كiرپiشi قالانعان ءار ءۇيدiڭ تورiندە، ءار شاڭىراقتا ءبۇر جاردى. سوندىقتان تاۋەلسiزدiگiمiزدەن قاستەرلi, ايالى ەشتەڭە جوق.  وسىناۋ قۇندىلىق شەجiرەسi وڭتۇستiكتە  «قازىنالى وڭتۇستiك» كوپتومدىعىنا قاتتالىپ،  311 تومى جارىققا شىقتى.

2000 جىل «مادەنيەتتi قولداۋ جىلى» دەپ جاريالانعاننان باستاپ وبلىستا جابىلعان كiتاپحانالار جىل سايىن قالپىنا كەلتiرiلiپ، بۇگiنگi كۇنگە دەيiن 116 كiتاپحانا اشىلعان. ونىڭ iشiندە تەڭدەسi جوق رۋحاني ورتالىق «وتىرار» كiتاپحاناسى بوي كوتەرiپ، وقىرماندارعا قىزمەت ەتۋدە. تۇركiستان قالالىق ورتالىق كiتاپحاناسىنىڭ جاڭا عيماراتى، تۇركiستان قالاسىنداعى تۇركiتiلدەس حالىقتاردىڭ كiتاپحاناسى سالىندى. سارىاعاش اۋداندىق ورتالىق كiتاپحاناسىنا تيپتiك ۇلگiدەگi جاڭا عيمارات سالىنۋدا. وبلىس كiتاپحانالارى جىل سايىن ورتا ەسەپپەن 500 مىڭنان اسا وقىرمانعا قىزمەت كورسەتiپ، 180 مىڭنان استام جاڭا كiتاپپەن تولىقتىرىلىپ، كiتاپ قورى 7 ملن. 389 مىڭ داناعا جەتتi. 163 كiتاپحانا كومپيۋتەرلiك تەحنيكامەن قامتاماسىز ەتiلiپ، 116-سى ينتەرنەت جەلiسiنە قوسىلدى. «وتىرار» كiتاپحاناسىنان سيرەك كiتاپتار ءبولiمi اشىلىپ،  3334 كiتاپپەن تولىقتىرىلدى. قازiرگi تاڭدا سيرەك كiتاپتار ءبولiمiنiڭ قورىن ەلەكتروندىق نۇسقاعا كوشiرۋ جۇمىستارى جۇرگiزiلۋدە.+

 بۇگiنگi تاڭدا وبلىستا 730 مادەنيەت جانە ونەر مەكەمەسi حالىققا مادەني قىزمەت كورسەتۋدە. مادەني شارالاردىڭ سانى عانا ەمەس، ساپاسى دا  ارتقان. ال، بيىلعى مادەني iس-شارالاردىڭ كوبiسi ەل  تاۋەلسiزدiگiنiڭ 25 جىلدىعىنا  ارنالۋدا.        

جيىرما بەس جىل --- ۇلكەن ومiرگە ەندi عانا قادام باسقان  جiگiتتiڭ جاسى. ەندەشە، كورەرمەنگە قۇر قۋانىش  سىيلاۋ ەمەس، مادەنيەت تۋىن  بيiكتەن  جەلبiرەتۋدi قالايتىن وڭتۇستiك ونەرiنiڭ الار اسۋى،  جەتەر بيiگi ءالi دە الدا.

اسىلحان تەمIرحان، وقو مادەنيەت باسقارماسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى

Abai.kz