مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا 25 جىل، ياعني شيرەك عاسىر. بۇل از ۋاقىت ەمەس. وسى ۋاقىت ارالىعىندا قانشاما ءىرى مەملەكەتتىك ماسەلەلەر شەشىمىن تاپقانىمەن، ءبىر ماسەلە تۇبەگەيلى شەشىمىن تاپپاي-اق كەلەدى: ول – مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى.

ءبىر قاراعاندا بۇل ءتىپتى دە  كۇردەلى ماسەلە ەمەس سياقتى. سەبەبى، مەملەكەتتىڭ يەسى قازاق، ول ورىس ەمەس، ۋكراين، بەلارۋستىكى ەمەس، وزبەكتىكى دە ەمەس، ولاردىڭ ءوز مەملەكەتتەرى بار. سوندىقتان دا، مەملەكەت يەسىنىڭ ءوز ءتىلىن تارك ەتۋى ەشبىر قيسسىنعا كەلمەيتىندىكتەن، قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە وركەندەۋىنە جول اشىق. بىراق، سولاي بولا تۇرا، قوعامدىق سانانىڭ بۇرىس قالىپتاسۋى سالدارىنان، جاساندى كەدەرگىلەردىڭ اسەرىنەن مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى شەشۋى قيىن، وسى كۇنگە دەيىن ناقتى شەشۋ جولى انىقتالماعان اسا كۇردەلى نىسانعا اينالدى. بۇل جەردە الدىمەن، «مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى» دەگەنىمىز نە؟ سونى ءدال انىقتاپ العانىمىز ءجون. ول – قازاق ءتىلىنىڭ ءومىر سالتى، ءومىر ءسۇرۋ وزەگىنە اينالۋى. ولاي بولسا، بۇل ۇلكەن دە زور عىلىمي پروبلەما. بۇل پروبلەما عىلىمنىڭ بارشاسىنا ورتاق. بىراق ءتىلبىلىم، ۇلتتىق ءتىل ءبىلىم عىلىمى ولاردىڭ تىرەگى بولۋى شارت. تىلگە قاتىستى بارلىق ەرەجە-زاڭدىلىقتار، جۇمىس قۇرالدارى ءتىلبىلىم عىلىمىندا تياناقتالعاندىقتان، قالىپقا كەلتىرىلگەندىكتەن، ول باسقا عىلىمدارعا ۇستىن بولۋعا جاراۋعا ءتيىس. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، بۇگىندە قازاق ءتىلبىلىمى ءوزىنىڭ وسى ءبىر ۇلىلىق فۋنكتسياسىن اتقارا الماي وتىر. ونىڭ سەبەبىن ءبىز ايتپاي-اق قويايىق. بىردەن ىسكە، قازاق ءتىلىن جانداندىرۋ ءىس ىنە  كىرىسەيىك:

1. قازاق ءتىلىن رەفورمالاۋ قاجەت. ول بۇكىل زاڭدىلىقتاردى، قازاق ءتىلى ەرەجەلەرىن قايتا قاراۋدى قاجەت ەتەدى.
2. عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ باعىتىن وزگەرتۋ قاجەت. ولاردى «مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىن» شەشۋگە تۋرا باعىتتاۋ كەرەك.

بۇل مىندەتتەر قالاي اتقارىلۋعا ءتيىس؟ بۇل مىندەتتەردى اتقارۋ ءتىلبىلىم ينستيتۋتىنا جۇكتەلەدى. ال مۇنداي اۋقىمدى ىستەردى ويداعىداي ورىنداپ شىعۋ ءۇشىن ينستيتۋتتى ىسكە بەيىمدەۋ قاجەت. ول قالاي بەيىمدەلمەك؟ ول ءۇشىن ينستيتۋتتى قۇرىلىمدىق تۇرعىدان قايتا قۇرۋ قاجەت. بۇگىنگى كۇن تالابىنا ساي مىناداي قۇرىلىمدىق بولىمدەر بولۋى ورىندى: 1. لەكسيكوگرافيا. 2. ءتارجىما. 3. ماتەماتيكالىق لينگۆيستيكا. 4. كومپيۋتەرلىك لينگۆيستيكا. 5. رەفورما. 6. قوعامدىق لينگۆيستيكا. 7. تەرمينولوگيا. ەندى وسى اتالعان عىلىمي باعىتتىق بولشەكتەۋلەرگە تۇسىنىك بەرە كەتەيىن. لەكسيكوگرافيا دەگەندە ءبىز سوزدىكتەر شىعارۋ ءىسىنىڭ ماڭىزدىلىعىنا كوڭىل بولدىك.  ءتارجىما دەگەندە ءبىز اۋدارما ءىسىنىڭ اسا قاجەتتى دە ارقاشاندا اكتۋالدىلىعىنا ءمان بەرەمىز. ماتەماتيكالىق جانە كومپيۋتەرلىك لينگۆيستيكا سالالارى بىزدە دامىماعاندىقتان جانە جالپى عىلىمنىڭ دامۋىنا اسا قاجەت بولعاندىقتان، ونى سىرتتان باسشى مامانداردى شاقىرۋ ارقىلى جولعا قويۋعا بولادى. ورىنداۋشى ماماندار، ماتەماتيكتەر وزىمىزدە جەتكىلىكتى. رەفورمانىڭ قاجەتتىلىگى كۇدىك تۋدىرمايدى، لاتىنعا كوشىرۋ ءىسى دە سوعان جۇكتەلەدى، ول ءوز فۋنكتسياسىن تولىق اتقارعان سوڭ ءبولىم رەتىندە ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتادى. ال قوعامدىق لينگۆيستيكا دەگەنىمىز عىلىمىنىڭ حالىقپەن بايلانىسىن ارتتىرۋ ءۇشىن قاجەت.   تەرمينولوگيا بولسا، ء تىلبىلىم اتاۋلارىن احمەت بايتۇرسىنۇلى ءىلىمى نەگىزىندە قالىپتاستىرىپ، سول ۇلگىنى وزگە عىلىمدارعا نۇسقا رەتىندە ۇسىنۋ ءۇشىن قاجەت.  ونىڭ تەورياسىن دا تياناقتاۋ – ۇلتتىق ءتىلبىلىم ءىلىمىنىڭ كەلەشەكتە تۋرا جولدان اۋىتقىماۋىنا كەپىلدىك بەرەتىن بولادى.  سونىمەن، ءبىز وسى العا قويعان ماقسات-مىندەتتەردى ويداعىداي اتقارۋ ارقىلى مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشۋ ويىندامىز.  ياعني،  مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىنىڭ شەشىمى عىلىمعا تىرەلىپ وتىر.  قازاق ۇلتتىق ءتىلبىلىم ءىلىمىن ارناسىنا سالماي، ماسەلە شەشىمىن تاپپاق ەمەس.  وسىدان كەلىپ، ۇلتتىق ءتىلبىلىم ءىلىمىنىڭ ستاتۋسى جوعارىلايدى  وعان جان-جاقتى قامقورلىق قاجەت بولادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن قاجەتتىلىكپەن دە قاجەتسىز دە وڭدى-سولدى شاشىلىپ كەلگەن قارجىنى ءبىر باعىتقا تۋرا باعىتتاۋعا مۇمكىندىك تۋادى.

لاتىنعا كوشۋ ارقىلى ءبىز بۇل ءىستى جەدەلدەتەمىز.

ەكىنشىدەن، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ باعىتىن وزگەرتۋ قاجەتتىلىگى نەدەن تۋىندادى؟ وعان سەبەپ – زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ قوعامدىق ومىردە ەشبىر سۇرانىس تۋدىرماۋى، قاجەتتىلىك تانىتپاۋى، ۇلتتىق ءتىلبىلىم عىلىمىنىڭ قوعامدىق قوزعاۋشى كۇشكە اينالماۋى. قازاق ءتىلبىلىم عىلىمى ىرگەلى عىلىمدار ساناتىنا جاتپايتىندىقتان، بۇلاي ەتۋ ورىندى. مىسالى، ماتەماتيكا عىلىمى اركەز قوعام سۇرانىسىن وتەي بەرمەيدى. ودان ءتىپتى دە الشاق بولۋى مۇمكىن. بىراق ول دەرەكسىز ۇعىمدارمەن امالدايتىن بولعاندىقتان، ءدال وسى ساتتە قاجەتكە جارامسىز بولعانىمەن، كەلەشەكتە ىسكە اسۋى ابدەن مۇمكىن. ال ءتىلبىلىم عىلىمى ودان وزگەشە. تىلدىك تەوريا سول ءتىلدىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە قىزمەت ەتىپ، ونىڭ ءوز تابيعاتىنان ءنار الادى. ونىمەن بىرگە جاساپ، بىرگە ولەدى. ال، زەرتتەۋ باعىتىن وزگەرتكەندە ونى «مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىن» شەشۋگە تۋرا باعىتتاۋ، ول مەملەكەتتىك دامۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداپ وتىر. مەملەكەتتىك دامۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى – ونىڭ نەگىزگى اتريبۋتتارىن، مەملەكەتتىكتى انىقتايتىن باس بەلگىلەردى ورنىقتىرۋ.

تۇعىرى بەرىك، جۇرەر جولى ايقىندالعان مەملەكەت قانا ۇزاق ءومىر سۇرە الادى. تۇعىرىمىزدى بارىنشا مۇقالماستاي بەرىك ەتۋ – ءبىزدىڭ پەرزەنتتىك بورىشىمىز. ەندى «تۋرا جولدىڭ»، مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىن شەشۋگە تۋرا جول تارتۋدىڭ، مانىسىنە كەلەر بولساق، ول قۇرىلىمدىق ءبولىم اتاۋلارىنان-اق كورىنىس بەرەدى. لەكسيكوگرافيا بولىمىندە سوزدىكتەر ءتۇزۋ ىسىمەن تىڭعىلىقتى، كۇندەلىكتى عىلىمي ۇردىستە اينالىسۋ كوزدەلگەن. بۇل ءىس تياناقتى عىلىمي ىزدەنىستەردى قاجەت ەتەدى. بۇگىنگە دەيىن ول جولعا قويىلماعان. ءتارجىما ماسەلەسى ارقاشاندا ءزارۋ ماسەلە، بۇگىنگى كۇنى ءتىپتى دە قاجەتتىرەك. بۇل ىسپەن دە تۇراقتى اينالىسۋ شارت. تىكەلەي تىلبىلىمگە قاتىستى ەڭبەكتەردى ايتپاعاننىڭ وزىندە، ونىڭ اينالاسىندا قانشاما قاجەتتى دۇنيەلەر ءتارجىمالانباي  جاتىر. ورىس ءتىلىنىڭ وزىنەن تارجىمالانباعان تىلبىلىمدىك دۇنيەلەر قانشاما. بىراق ونىمەن شەكتەلىپ قالماي، وزگە تىلدەردەن دە ءتارجىمالاۋ قاجەتتىلىك.

كەشەگى كەڭەستىك داۋىردە ونداي قاجەتتىلىكتى ورىس ءتىلى وتەيتىن. وزگە تىلدەر، ونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلى سياقتى ورىس تىلىنە بايلانىپ قالعان تىلدەر، وزىنە قاجەتتىنى تە قاجەتسىزدى دە سودان الاتىن. بۇگىندە، مەملەكەتتىگىمىز نىعايىپ، الەمدىك ارەناعا قۇلاش تۇرعان زاماندا، ءار ەلمەن تىكەلەي قاتىناس ورناعان تۇستا، تۇپنۇسقادان  الىپ ىسكە جاراتۋ – ۇيرەنشىكتى امالعا اينالۋى شارت.

ماتەماتيكالىق جانە كومپيۋتەرلىك لينگۆيستيكا دەگەندەرىڭىز بۇگىندە الەمدە اسا وركەندەپ دامىعان عىلىم سالالارىنا اينالىپ وتىر. ال بىزدە ول مۇلدە جوق دەسە دە بولادى. وسىدان-اق ءبىزدىڭ تىلبىلىمدەگى ءحالىمىزدىڭ مۇشكىلدىگى كورىنىس بەرەدى. وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ پارىز. وعان تولىق مۇمكىندىك بار. تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ سىرتتان ماماندار شاقىرۋعا شاماسى ابدەن كەلەدى. بۇل عىلىم سالالارى ۇلتتىق ءتىلبىلىم عىلىمىن ىرگەلى عىلىمدار ساناتىنا قوسۋعا، ونىڭ قاناتىن كەڭىنەن جويۋىنا، الەمدىك وركەنيەتتى دامىعان تىلدەر قاتارىنا قوسىلۋىنا قىزمەت ەتەتىن بولادى. مۇنداي زەرتتەۋلەر ءتىلبىلىمدى كەمەلدەندىرۋىمەن قاتار ونىڭ ستاتۋسىن جوعارى دەڭگەيگە كوتەرەدى. قازاق ءتىلى قوعامدى جان-جاقتى تۇرلەندىرۋگە، دامىتۋعا قاجەتتى لايىقتى قارۋعا اينالادى. ءتىلىمىز امبەباپ، سايما-ساي، بۇگى-شىگى كەلىسكەن وڭدى قالىپقا تۇسپەك.

قوعامدىق نەمەسە الەۋمەتتىك لينگۆيستيكا دەگەنىمىز ءسوز مادەنيەتىن، سويلەۋ مادەنيەتىن قالىپتا ۇستاۋ ءۇشىن، سول ءۇشىن سالارالىق تىعىز بايلانىس ورناتۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداعان الەۋمەتتىك قۇبىلىس. بۇل جاعى بۇگىنگى زەرتتەۋلەردە اسا كوڭىل بولىنە قويماعان جاعداي. بىراق جوق ەمەس، بار. دەگەنمەن، ماسەلەنى تۋراسىنان قويعان ورىندى بولماق. ياعني، «الەۋمەتتىك لينگۆيستيكا» دەگەن اتاۋدىڭ ءوزى-اق ناقتى ىسكە تۋرا جۇمىلدىراتىن بولادى.  

شەرالى ءبىلال، ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى

Abai.kz