Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ تۇراقتى ءام بەلسەندى اۆتورى، عالىم دۇكەن ءماسىمحان قىتاي حالقىنىڭ ىشكى احۋالىن جاقسى بىلەتىندىگىمەن دە كوزگە ءتۇسىپ، كوڭىلگە تۇيەتىن ويلار ايتىپ ءجۇر. بۇل سۇحباتىندا عالىم حانسۋ جۇرتىنىڭ مەنتاليتەتىن رەسمي پەكيننىڭ ۇستانىپ وتىرعان ساياساتىمەن بايلانىستىرا اڭگىمەلەيدى.

- دۇكە، قىتايتانۋشى عالىم رەتىندە قالاي ويلايسىز، شىعىستاعى كورشىمىزدىڭ ەلىمىز ەكونوميكاسىنا ەندەي باستاۋى نەلىكتەن ۇرەي ۇيالاتادى؟ شىنتۋايتىنا كەلەتىن بولساق،  ءبىزدىڭ كەن ورىندارىندا اقش-تا، رەسەي دە، ۇلىبريتانيا دا، ت.ب. جۇمىس ىستەۋدە، ولاردىڭ ەشقايسىسىنان دا قورىقپايمىز دا، قىتايدان سەسكەنەمىز. الدە بۇل ەكونوميكالىق ماسەلەلەرگە عىلىمي تۇرعىدا ەمەس، ساياسي سيپاتقا كوبىرەك ەرىك بەرىپ العانىمىزدان تۋىنداعان وي ما؟

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ تۇراقتى ءام بەلسەندى اۆتورى، عالىم دۇكەن ءماسىمحان قىتاي حالقىنىڭ ىشكى احۋالىن جاقسى بىلەتىندىگىمەن دە كوزگە ءتۇسىپ، كوڭىلگە تۇيەتىن ويلار ايتىپ ءجۇر. بۇل سۇحباتىندا عالىم حانسۋ جۇرتىنىڭ مەنتاليتەتىن رەسمي پەكيننىڭ ۇستانىپ وتىرعان ساياساتىمەن بايلانىستىرا اڭگىمەلەيدى.

- دۇكە، قىتايتانۋشى عالىم رەتىندە قالاي ويلايسىز، شىعىستاعى كورشىمىزدىڭ ەلىمىز ەكونوميكاسىنا ەندەي باستاۋى نەلىكتەن ۇرەي ۇيالاتادى؟ شىنتۋايتىنا كەلەتىن بولساق،  ءبىزدىڭ كەن ورىندارىندا اقش-تا، رەسەي دە، ۇلىبريتانيا دا، ت.ب. جۇمىس ىستەۋدە، ولاردىڭ ەشقايسىسىنان دا قورىقپايمىز دا، قىتايدان سەسكەنەمىز. الدە بۇل ەكونوميكالىق ماسەلەلەرگە عىلىمي تۇرعىدا ەمەس، ساياسي سيپاتقا كوبىرەك ەرىك بەرىپ العانىمىزدان تۋىنداعان وي ما؟

- بۇل ۇرەي استە اناۋ ايتقانداي ەش نەگىزسىز نەمەسە ەل بولىپ كورمەگەندىكتىڭ كورىنىسى ەمەس. ميليارتتار ەلىمەن قارىم-قاتىناستا ءبىزدىڭ ەل سەكىلدى تاجىريبەسىز، جاس مەملەكەتتەردى بىلاي قويىپ، الەمدەگى الپاۋىت دەرجاۆالاردىڭ ءوزى وتە بايىپتى ساياسات ۇستانادى. قاراپ وتىرساق، اناۋ مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندەگى الىپ اقش-تان باستاپ، ەۋروپاداعى ءمۇيىزى قاراعايداي ەجەلگى يمپەريالارعا دەيىن قىتايمەن قارىم-قاتىناس بارىسىندا وزگە ەلدەرگە ۇقسامايتىن بولەك ستاتۋس، ەرەكشە جولدى تاڭداپ العان. ماسەلەن، گەرمانيا اناۋ ءبىر جىلدارى قىتايلىقتاردىڭ تۋريستىك جانە جەكە ساپارمەن قىدىرىپ كەلۋىنە تيىم سالاتىن زاڭ قابىلدادى. ال قىتايلاردان ينۆەستيتسيا تارتپاۋ، جاستارىن وقۋعا قابىلداماۋ، ەلگە كىرگەندەرىنە ىقتيارحات، ازاماتتىق  بەرمەۋ دۇنيەجۇزىنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنىڭ زاڭدارىندا اشىق جازىلعان. بۇل ارينە، قىتاي حالقىنىڭ، قىتاي ەلىنىڭ ءبىر قۇبىجىقتىعىنان نەمەسە قانداي دا ءبىر جەكسۇرىندىعىنان ەمەس. كەرىسىنشە بۇل سول ەلدەردىڭ  ءوز تاعدىرلارىن، ەل بولاشاعىن ويلاۋدان تۋعان ساقتىق شارالارى. سەبەبى، قىتاي ەلىنىڭ دەموگرافيالىق جاعدايى بۇكىل جەر جۇزىندەگى ەلدەردىڭ بارىنە ۇرەي تۋعىزىپ وتىرعان الەۋمەتتىك اششى شىندىق. الەمدەگى كوپتەگەن ەلدەردىڭ وزدەرىنە وسىلاي ۇرەيلەنە قارايتىنىن قاراپايىم قىتايلاردان باستاپ رەسمي پەكين دە جاقسى بىلەدى. بىراق وعان نە امال بار، قۇداي سولاي كوپ قىپ جاراتتى، حالىق ەلدىڭ  ەرنەۋىنەن اسىپ-توگىلىپ جاتىر. ميلياردتىڭ ىشىندە ءجۇرىپ جۇمىس تابۋ ءبىر قيىن، جۇمىس تابىلسا ەڭبەكاقى ماردىمسىز. ماردىمسىز ەڭبەكاقىمەن وتباسىن  اسىراۋ تاعى قيىن. سونىمەن، بىلايعى قاراپايىم تۇرعىنداردىڭ ءوزى ىلعي دا شەكارانىڭ سىرتىنا كوز تىگىپ، كەڭ الەمگە كەتكىسى كەلەدى دە تۇرادى. ال تۇپتەپ كەلگەندە قاي مەملەكەت تە حالقىنىڭ جانباعىسىنا جول اشۋعا قاشان دا مۇددەلى ەمەس پە؟ وسىلايشا رەسمي پەكين شار الەمگە شارق ۇرىپ، ەسىك-تەرەزەسى اشىق ەل، ينۆەستيتسيا سۇراپ وتىرعان، ەكونوميكالىق ارىپتەس مەملەكەت ىزدەيدى. 1991 جىلى پەكيننىڭ كوكتەن سۇراعانى جەردەن تابىلدى، كۇندە ۇرەيىن ۇشىرىپ، ۇيقىسىن بۇزىپ كەلگەن سوۆەت وداعى ەش كىم «ۇرماي-سوقپاي» كۇيرەپ قالدى دا، جامىراپ كىلەڭ ءبىر جاس مەملەكەتتەر ومىرگە كەلدى. جاس مەملەكەت دەگەن دە جاس بالا سياقتى عوي. وسى ارادا سونىڭ ءبىر مىسالىن ايتا كەتەيىن، مەن 1993 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ەلگە ورالدىم. كەلسەم، الماتى كوشەلەرىندە قىتايلار ءورىپ ءجۇر ەكەن. الماتىنىڭ ءبىر جەرىنەن قوناقۇي، ءبىر جەرىنەن رەستوران، تاعى ءبىر جەرىنەن بازار اشقان. شاڭ-شۇڭ، شۇر-شۇر ەتىپ، قالانىڭ سەرۆيس، ساۋدا سالاسىن كادىمگىدەي يگەرۋگە كىرىسىپ كەتىپتى. سوسىن ولاردىڭ قالاي كەلىپ، قالاي جۇرگەنى تۋرالى وزىمشە زەرتتەۋ جۇرگىزە باستادىم. سويتسەم، 1992 جىلى قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسى س.تەرەششەنكو پەكينگە بارعان ءبىر ساپارىندا قازاقستان مەن قىتاي ەلدەرى اراسىندا ۆيزاسىز بارىس-كەلىس جونىندەگى كەلىسىم-شارتقا قول قويىپ كەلىپتى. سونىمەن قولىندا شەتەلگە شىعۋعا ارنالعان پاسپورتى بار  قىتايلار «قاقپاسىز» قازاقستانعا اعىلا باستاعان.  سودان نە كەرەك، بۇل ماسەلەگە سول كەزدەگى قازاقستان جوعارى كەڭەسى دەپۋتاتتارىنىڭ نازارىن اۋداردىق، زيالى قاۋىم دا بۇل كەلەڭسىزدىكتى تەز بايقادى.  وتكىر قوعامدىق پىكىر  قالىپتاستى. جاڭىلماسام، 1994 جىلى بولۋ كەرەك، ەلباسى جارلىعىمەن س.تەرەششەنكونىڭ كەلىسىم-شارتى كۇشىن جويدى. ال ەكى ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ۆيزالى تارتىپكە كوشكەننەن بەرى قارايعى ون بەس جىلداي ۋاقىتتىڭ ىشىندە قىتاي ازاماتتارىنىڭ كەلىپ-كەتۋى شامالى رەتتەلىپ قالدى. دەگەنمەنەن ىسكەرلىك، وقۋ، جەكە ساپار، تۋريست ت.ب. جولدارمەن كەلىپ، قالىپ قويىپ جاتقان قىتاي ازاماتتارىنىڭ قاتارى ءالى دە ازايماي وتىر. دەمەك بۇعان قاراعاندا ءبىزدىڭ زاڭدارىمىزدىڭ ءالى دە سولقىلداق جەرلەرى بار ما، جوق الدە جەڭۇشىنان جالعاسقان جەمقورلىق جول اشىپ وتىر ما؟ ول جاعىن انىقتاپ زەرتتەپ كورگەن ادام جوق. ەگەر ءبىز اسپان استى ەلىنەن كەلەتىن ۇلتى حان ازاماتتارعا جاپونيا، موڭعوليا، ينديا، نەپال، كورەيا سەكىلدى نەمەسە ەۋروپالىق ەلدەردىڭ زاڭ-ءتارتىبىن ۇستاناتىن بولساق، وندا قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش بولار ەدى. قازىر ارينە، اشىق قاۋىپ بايقالماعانمەن، ءتۇپتىڭ-تۇبىندە بۇلايشا «جاۋىردى جابا توقۋ» جاقسىلىققا اپارمايدى. ماسەلەن، اناۋ ءبىر جىلدارى، تايلاندقا كەلىپ قونىستانۋشى قىتايلار مەن جەرگىلىكتى تايلاردىڭ اراسىندا قاندى قاقتىعىس بولدى. ول قاقتىعىستىڭ حالىق ساناسىنداعى سالقىنى ءالى دە جويىلىپ بولماعانى ءوز الدىنا،  رەسمي پەكين مەن رەسمي بانگكوك اراسىنا دا سىزات ءتۇستى. ال سينگاپۋردىڭ تاريحي جەرگىلىكتى تۇرعىندارى مالايلار ەكەنىن بىلەمىز. الايدا سوڭعى جارتى عاسىرداي ۋاقىت كولەمىندەگى اعىلىپ كىرگەن قىتايلاردىڭ ەسەبىنەن، مالايلار ءوز جەرىندە ازشىلىققا اينالىپ قالدى. ءدال قازىر سينگاپۋر جان سانىنىڭ 77 پايىزىن قىتاي قۇراپ وتىر. ەلدەگى رەسمي ءتىلدىڭ بىرەۋى قىتاي ءتىلى. اششى دا بولسا اقيقاتىن ايتساق، ەگەر ءبىز، وسى باستان ايىلىمىزدى جيىپ، زاڭىمىزدى رەتكە كەلتىرمەسەك، نە تايلاندتىڭ تاعدىرىن، نە بولماسا سينگاپۋردىڭ كەبىن كيەرىمىز انىق. ودان قۇداي ساقتاسىن دەيمىز، بىراق قۇداي دا «ساقتانساڭ ساقتايمىن» دەيدى ەكەن.

- قازاقستاندىقتار قىتاي تۋرالى  وسى ۋاقىتقا دەيىن جارىتىمدى ەشتەڭە بىلمەيدى دەگەن پىكىر قالىپتاسقان. قىتايلار وزدەرىنىڭ ايتۋى بويىنشا - ۇيلەسىمدى الەم ورناتۋعا ۇمتىلادى. شىن مانىندە سولاي ما، الدە ونىڭ ار جاعىندا بەيبىت تۇردە جاۋلاپ الۋ ماقساتى جاتىر ما؟

- جالپى ءبىزدىڭ ەلدە قىتاي تۋرالى تاريحي قالىپتاسقان ەكى ءتۇرلى تۇسىنىك بار ەدى،  سوڭعى كەزدە تاعى ءبىر جاڭاشا تۇسىنىك پايدا بولدى. الدىمەن، تاريحي تۇسىنىكتەرگە توقتالايىن، ونىڭ ءبىرىنشىسى، ءوز اتا-بابالارىمىزدان كەلە جاتقان «اقىرزامان بولاردا جەر بەتىنە قارا قىتاي قاپتايدى» دەگەنگە ساياتىن تاريحي تۇسىنىك. وسى تۇسىنىككە مويىنۇسىنۋشىلار «قارا قىتايدىڭ قاپتاۋىن» زاڭدى، الدىن الۋعا، ساقتانۋعا بولمايتىن جاعداي رەتىندە قابىلداپ، شاراسىزدىق تانىتادى. ال ەكىنشى  تۇسىنىكتەگىلەر بولسا، كەڭەستىك كەزەڭدەگى ۇگىت-ناسيحاتتى مالدانىپ، قىتايدى تۇككە تۇرمايتىن، تىرناققا تاتىمايتىن، ءپۇھ دەسەڭ ۇشىپ كەتەتىن قاڭباق سەكىلدى كورەدى. ال سوڭعى ون جىلدىڭ جۇزىندە قالىپتاسقان ءۇشىنشى تۇسىنىككە كەلەتىن بولساق،  بۇل جوعارىداعى  تاريحي كوزقاراستان مۇلدە باسقا. ولاردىڭ پايىمداۋىنشا «قىتاي دەگەن عاجايىپ، قىتاي دەگەن كەرەمەت. عىلىم-ءبىلىمنىڭ، ونەردىڭ ءبارى قىتايدا. بولشاقتىڭ كىلتى قىتاي ءتىلىن بىلگەننىڭ قولىندا» دەگەنگە ساياتىن، تابىنۋشىلىق سىيپاتتاعى كوزقاراس. ال  تاريحتان، ساياساتتان  شامالى عانا حابارى بار ادامعا بۇل ءۇش تۇسىنىكتىڭ ۇشەۋى دە تىم ۇشقارى، اسىرە سولاقاي كوزقاراس ەكەنى بەپ-بىلگىلى. نەگىزىندە ماسەلەگە، قىتاي تۋرالى وسى ءۇش كوزقاراستى تۇتاستاي الىپ قاراستىراتىن، ءۇش پىكىردى ءبۇتىن ءبىتىم، ءبىر ۇعىم رەتىندە پايىمدايتىن، ءوز ەلىمىزدىڭ مۇمكىندىگى مەن مۇددەسىن تۇعىر ەتكەن عىلىمي تانىم كەرەك. ونداي تانىم ءبىزدىڭ ەلدە قازىر ەندى-ەندى قالىپتاسىپ كەلەدى. ءسوزدىڭ وسى تۇسىندا، بۇل تانىمنىڭ قالىپتاسۋىندا تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى جيىرما  جىلعا تاياۋ ۋاقىتتا دايىندالعان ەلىمىزدىڭ جاڭا بۋىن قىتايتانۋشى ماماندارى مەن ساۋاتتى ساياساتتانۋشى عالىمداردىڭ، قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن بارىپ قىتايدان وقىپ كەلىپ جاتقان جاستاردىڭ ۇلەسى ۇلكەن، ىقپالى زور ەكەنىن اتاپ ايتۋ پارىز. ءسوزدىڭ رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىن، جۋىردا مەنىڭ قولىما داۋرەن وماروۆ دەگەن جاس جىگىتتىڭ «ەرتە تۇراتىن ەل» دەگەن كىتابى ءتۇستى. اسپان استى ەلىنە قازاقستاننان بارىپ وقىپ جاتقان جاس شاكىرت  قىتايلاردىڭ سالت-داستۇرىنەن، مىنەز-قۇلقىنان، تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن  بايقاعانىن حاتقا ءتۇسىرىپتى. وتە قىزىقتى ءارى تاعىلىمدى دۇنيە. سول ەلدە تۋىپ، ءبىلىم الىپ، قىتايلارمەن ارالاس-قۇرالاس ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن ءبىزدىڭ ءوزىمىز بايقاي بەرمەگەن  حان حالقىنىڭ كوپتەگەن قىزىقتى قىرلارىن داۋرەن بايقاپتى. مىنە، وسى داۋرەن سەكىلدى جاستار ەرتەڭ ەلىمىزگە قىتايمەن قارىم-قاتىناستىڭ قىر-سىرىن دۇرىستاپ تۇسىندىرەتىن بولادى. ارينە، بۇدان باسقا دا قىتاي تۋرالى جازىلىپ، جارىق كورىپ جاتقان جەكەلەگەن سالماقتى دۇنيەلەر جوق ەمەس. قىسقاسى قازاقستاندىق قىتايتانۋ عىلىمى قالىپتاسا باستادى دەۋگە تولىق نەگىز بار. الايدا بىزدە كىتاپ، گازەت-جۋرنال تاراتۋدىڭ مەحانيزمى دۇرىس جولعا قويىلماۋىنا بايلانىستى جارىق كورىپ جاتقان دۇنيەلەردىڭ وقىرمانعا جەتۋ جاعى كوڭىل كونشىتپەيدى.

ال قىتايدا سوڭعى بەس-التى جىلدىڭ جۇزىندە ساياساتتىڭ باستى اۋەنىنە، نەگىزگى ماقامىنا اينالعان «ۇيلەسىمدى الەم» نەمەسە «ۇيلەسىمدى قوعام» دەگەن  ماسەلەگە كەلەتىن بولساق، ونى قىتاي بيلىگى مەن ساياساتكەرلەرى  بىلايشا تۇسىندىرەدى،  «ۇيلەسىمدى قوعام» دەگەن -  ماعناسى اسا اۋقىمدى الەۋمەتتىك كاتەگوريا. ونىڭ نەگىزگى كۇرە تامىرى - قوعامداعى وركەنيەت، تەڭدىك، ادىلەت، تىنىشتىق، ءتارتىپ، ىنتىماق. وسى نەگىزدە قوعامداعى سان الۋان ۇلتتىڭ، سان الۋان مادەنيەتتىڭ، بارلىق ادامنىڭ ۇيلەسىمدى ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋ. بۇل ەندى رەسمي پەكيننىڭ بۇرىنعى جاۋىر بولعان «ۇلتتار دوستىعى جاساسىن» دەگەن قىزىل ۇراندى  تاستاپ، ەلدىڭ ىشىنە دە، سىرتىنا دا «جاعىمدىلاۋ» ەستىلەتىن ءسوز تاپقانداعىسى. ويتكەنى قىتايدىڭ ۇلى رەفورماتورى دەن سياوپين بيلىك باسىنا كەلىپ، سىرتقا اشىق ساياسات ۇستانا باستاعاننان كەيىن، بۇرىنعى قىزىل ۇراننىڭ كوبىسى كادەگە اسپاي قالدى. ونىڭ ۇستىنە ول ۇراندار شەتەلدىكتەردى ايتپاعاندا، ەلدەگى جاڭا، جاس بۋىننىڭ كۇلكىسىن شاقىراتىن بولدى. سوندىقتان قازىرگى قىتاي كپ وك  ءوز ساياساتتارىن جۇرەككە جەتپەسە دە، قۇلاققا كىرەتىندەي  قيسىندارمەن تولىقتىرۋدا.

- جوقتان بار جاساي الاتىن قىتاي حالقىنان ءبىزدىڭ ۇيرەنەرىمىز دە كوپ بولۋى ءتيىس. جالپى، حان ۇلتىنىڭ مەنتاليتەتى، ۇلتتىق قاسيەتتەرى مەن بىزگە ۇلگى بولا الاتىن تۇستارى تۋرالى  اڭگىمەلەپ بەرسەڭىز...

-  دۇنيەجۇزى ەلدەرىنىڭ قىتايلاردىڭ دەموگرافيالىق قاۋىپ-قاتەرىنەن ساقتانۋ ساياساتى بىلايعى جۇرتقا كەيدە ول حالىق (حانزۋ) تۋرالى باسقاشا تۇسىنىك تۋعىزاتىن دا سەكىلدى. ماسەلەن، ماعان وسىنداعى اعايىندار قىتايلار تۋرالى نە ءبىر كۇلكىلى سۇراقتار قويادى. باسىن اشىپ ايتاتىن ءبىر جاعداي، دۇنيەجۇزىنىڭ قىتاي دەگەندە تىكسىنىپ، ساقتانىپ قارايتىنى، تەك ولاردىڭ  دەموگرافيالىق جاعدايىنا بايلانىستى. ال بىلاي، حالىق رەتىندە، ءتىپتى ادام رەتىندە ولاردىڭ بويىندا وزگە جۇرت ۇلگى الاتىن، ۇيرەنەتىن جاقسى قاسيەتتەر وتە كوپ. ونىڭ ەڭ باستىسى - ول حالىقتىڭ ەڭبەكقورلىعى. جالپى بۇگىندە قىتايدا  رەسمي ساناق بويىنشا ءبىر ميليارد ءۇش ءجۇز مىڭداي ادام  ومىر ءسۇرىپ جاتقان بولسا، جۇمىسسىزدىق دەگەن ماسەلە ءتورت ميلليون حالقى بار قىرعىز ەلىندەگىدەي وتكىر دە كۇردەلى ماسەلە ەمەس. سەبەبى ءتىرى قىتاي تىرشىلىك قامىنا ءوز-وزىنەن جۇمىلىپ كەتكەن. مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى، بيۋدجەتتىك مەكەمەدەگى قىزمەتكەرلەردى، زاۋىت-فابريكاداعى جۇمىسشىلاردى ايتپاعاندا، ديقان، مالشى قىسى-جازى مالىمەن، جەرىمەن اينالىسادى. ال ودان باسقالارى جەكە كاسىپكەر، قول ونەر شەبەرلەرى. تىم بولماعانى جالشى، كۇندىكشى. وعان دا ىلىنبەگەنى «بارىپ كەل، شاۋىپ كەلمەن» ايلانىسادى.

-  «...بارىپ كەل، شاۋىپ كەل» دەگەن قانداي جۇمىس؟

- قاي ەلدە بولماسىن، قالالى جەردە بولسىن، اۋىلدى جەردە بولسىن، اۋقاتتى كىسىلەر بار، جالعىزىلىكتى جاندار بار، كارى-قۇرتاڭ، اۋىرۋ-سىرقاۋلار، كەمتار-كەمباعال جاندار بار، ءتىپتى كۇيبەڭ تىرشىلىككە مۇلدە ۋاقىتى جەتپەيتىن ىسكەر ادامدار دا از ەمەس. مىنە سولارعا كەرەكتى ازىق-تۇلىگىن جەتكىزىپ بەرۋ، ءبىر جەردەن كەرەكتى زاتىن، جول ءجۇرۋ بيلەتىن اكەلىپ بەرە سالۋ. گاز بالونىن جەتكىزىپ بەرۋ، كىرىن جۋىپ، ءۇيىن تازالاپ بەرۋ ت.ب. تولىپ جاتقان شارۋالاردى وسىلار تىندىرادى دا، نانىن تاۋىپ، بالا شاعاسىن اسىرايدى. تاعى ءبىر مىسال،  قىتايدا ۇيىڭىزدە وتىرساڭىز، ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە كەم دەگەندە ونشاقتى ادام ەسىك قاعادى. ءبىرى «ەسكى گازەت-جۋرنال، كىتاپ ساتاسىز با؟» دەسە، تاعى ءبىرى «پىشاعىڭىزدى قايراتپايسىز با؟» دەيدى. ەندى بىرەۋى «تەسىلگەن ىدىس-اياعىڭىزدى جاماتپايسىز با؟» دەسە، تاعى بىرەۋى «بۇلىنگەن جيھازىڭىزدى جاساتپايسىز با؟» دەيدى. سوسىن بىرەۋى كەلەدى «ەسكى-قۇسقى كيىم-كەشەك ساتپايسىز با؟» دەپ. قويشى ايتەۋىر، ادامنىڭ، اسىرەسە ءبىزدىڭ «جۇمىسسىزبىن» دەپ زار ەڭىرەپ جۇرگەن قازاق بالاسىنىڭ باسىنا كىرمەيتىن جۇمىستىڭ ءبارىن قىتايلار تاۋىپ، ىستەپ، جانىن باعىپ جاتىر. كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى سونداي جۇمىسپەن-اق بايىپ كەتكەن. ال ءبىزدىڭ قازاقتىڭ اۋىلىنا بارساڭ، «جۇمىس جوق» دەپ، تەپسە تەمىر ۇزەتىن جىگىتتەردىڭ  اكە-شەشەسىنىڭ پەنسياسىنا اراق ءىشىپ بوسقا جۇرگەنىن كورەسىڭ. قىتايدىڭ ۇعىمىندا جەرىڭ بار ما، ءبىتتى. جۇمىسسىزبىن دەۋگە ەش حاقىڭ جوق. وعان ءتىپتى پاتشانىڭ تاعى دا كەرەك ەمەس. بۇل ەندى قىسقاشا عانا حان جۇرتىنىڭ ەڭبەكقورلىعى تۋرالى. ال ودان وزگە ول حالىقتىڭ سوزگە، ۋادەگە بەرىكتىگى دە ۇلكەن قاسيەتى دەۋگە بولادى. حانزۋلار كوپ جاعدايدا ۋادە بەرىپ، ءسوز بايلاسا بەرمەيدى. ال ۋادە بەرسە، ولسە دە، تىرىلسە دە ورىندايدى. سەبەبى ۋادەدە تۇرۋدى، ايتقاندى ورىنداۋدى ادامدىقتىڭ، قالا بەردى جىگىتتىكتىڭ باستى ولشەمى رەتىندە باعالايدى. سوسىن ول حالىقتىڭ بويىنداعى تاماشا مىنەزدىڭ ءبىرى رەتىندە دوستىققا ادالدىق پەن تۇراقتىلىقتى اتاپ ايتۋعا بولادى. ياعني، قىتايلار وڭاي-وسپاقتا بىرەۋمەن دوس بولا بەرمەيدى، ەگەر دوس بولسا وعان ماڭگى ادال ءارى تۇراقتى بولادى. سوسىن ولاردىڭ «جاقسىلىققا جاقسىلىق» دەگەندى پارىز دەپ بىلەتىنى سونشالىق، ءتىپتى بولماشى جاقسىلىعىڭا ءوزىن ءومىربويى قارىزدار سەزىنىپ، قولدان كەلگەن جاقسىلىعىن جاساۋدان شارشامايدى. ال ەندى ۇنەمشىلدىك دەگەندى بۇل حالىقتىڭ  ەڭ باستى قاسيەتى دەپ باعالاۋ ارتىق ەمەس. قانشا جەردەن باي، اۋقاتتى بولىپ كەتسە دە،  ەسسىز داراقىلىققا ورىن جوق. قاراپايىم ءجۇرىپ-تۇرۋ، قاراپايىم جەپ-ءىشۋ ولاردىڭ قانىنا سىڭگەن ادەتى. ىسىراپشىلىققا، داراقىلىققا، ءجونسىز ءسان-سالتاناتقا سالىنباۋ قىتايلىقتار ءۇشىن اتادان بالاعا قالاتىن اسىل مىنەزدەردىڭ ءبىرى. ءجا دەگەن بايلاردىڭ ءوزى جىلىنا ءبىر كەلەتىن وزدەرىنىڭ ۇلتتىق جاڭا جىلىن  جاي عانا تۇشپارا جەپ، تىلەك تىلەۋمەن قارسى الادى. كىسىسى ءولىپ اس بەرسە، كەلىن الىپ توي جاساسا، ءبىزدىڭ قازاق سەكىلدى جىلقىنى جايراتىپ تاستاۋ، قويدى قىرىپ سالۋ دەگەن اتىمەن جوق. شاعىن توپقا تاۋىق، قاز، ۇيرەك، بالىق، شايانىن بەرىپ جولعا سالادى. قىسقاسى بۇل حالىقتىڭ ۇنەمشىلدىگىندە شەك جوق. بۇرىندارى ءتىپتى ءبىر جەيدەسى توزىپ، يىنىنەن ءتۇسىپ قالمايىنشا ەكىنشىسىن ساتىپ المايتىن. سوڭعى كەزدەرى شامالى كيىمگە ءمان بەرەتىن بولىپ كەلەدى.  ال قىتاي حالقىنىڭ بويىنداعى الابوتەن  قاسيەتتىڭ ءبىرى،  اسىرەسە وقىعاندارى، زيالىلارى شەتىنەن پاتريوت، شەتىنەن ەلجاندى، ۇلتسۇيگىش. بۇل قاسيەتكە ءتىپتى تاڭ قالۋعا بولادى، سەبەبى جەر بەتىندە ەكى ميليارتقا تاياپ قالعان حالىققا ۇلتجاندىلىقتىڭ قانداي كەرەگى بار، ۇلتتىڭ شارۋاسى ءوز-وزىنەن دوڭگەلەپ جاتقان جوق پا دەپ ويلايسىڭ.  ماسەلەن، ءبىر عانا قىتاي ءتىلىنىڭ ەلدىڭ ىشىندە عانا ەمەس، تۇتاس دۇنيەجۇزىندە ايدارىنان جەل ەسىپ تۇر. جوق، وعان قاناعات قىپ، «ءتاۋبا» دەپ وتىرعان حان زيالىسىن كورمەيسىڭ. ءبارى «ەلىم دەپ ەڭىرەپ»، «جۇرتىم دەپ جۇلىنىپ» تۇر. كەز-كەلگەن قىتايلىقتىڭ جۇرەگىن كەرنەگەن «بۇل تىرلىكتە حالقىم ءۇشىن ءبىر شارۋا تىندىرىپ كەتسەم» دەگەن ۇلى ارمان. ءبارىنىڭ كوكەيىن تەسكەنى «قاشان، قايتكەندە ءبىز جەر بەتىندەگى ەڭ باي، ەڭ مادەنيەتتى، ەڭ قۋاتتى مەملەكەت بولامىز؟» دەگەن سۇراق. سول ارمان، سول سۇراق جولىندا باستارىن تاۋعا دا ۇرىپ، تاسقا دا ۇرىپ ەڭبەك ەتىپ جاتقان جۇرت. سوسىن، بۇل حالىقتىڭ بويىنداعى مەنى ەرەكشە ءتانتى ەتكەن مىنەزدىڭ ءبىرى - ساليحالىلىق. اسىرەسە جىگىت اعاسى جاسىنان اسقان ەر-ازاماتتارى وتىرىك-وسەكتەن، ورىنسىز ىرجاڭ-ماقتاننان، شاتاقتان اۋلاق جۇرەدى. رەتى كەلسە جاستارعا تاعىلىمدىق، تاربيەلىك اڭگىمە ايتادى. مەن العاش قازاقستانعا كەلگەندە، قوعامدىق كولىكتەردە، ايالدامالاردا، باسقا دا قوعامدىق ورتالاردا  جەتپىس-سەكسەندى ەڭسەرىپ، سەلكىلدەپ ارەڭ جۇرگەن شالداردىڭ نەمەرەسىندەي جاپ-جاس قىزدارعا قىلجاقتاپ تۇرعانىن كورىپ جيىركەنىپ كەتتىم.  قىتاي حالقىنىڭ تاعى ءبىر جاقسى مىنەزىن ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن، ول - قاراپايىمدىلىعى، كىشىپەيىلدىگى. قانداي اتاقتى ادامىن، قانداي بيىك لاۋازىمدى ادامىن كورمەڭىز، ءبارى ءوزىن وتە قاراپايىم، كىشىپەيىل ۇستايدى. كىممەن بولسا دا تەڭ تۇرىپ سويلەسۋگە تىرىسادى. «كەۋدە»، «مەنمەن» دەگەن اتقا قالۋدان قورقادى. قازىرشە اۋىزعا تۇسكەندەرى وسىلار. ارينە، بۇل ايتقانداردىڭ ءبارى جالپىلاما بەرىلگەن مىنەزدەمە. ال ءىشىنارا جاعدايدا، ساناۋلى  ادامداردىڭ ءبىز ايتقان مىنەزدەردى كورسەتە الماي جاتۋىن ءومىردىڭ زاڭى دەپ تۇسىنگەن ءجون.

- ءوزىڭىز بىلەسىز، ەكى ەل اراسىنداعى دوستىق ستانساسى مەن الاشانكوۋ قالاسىنىڭ قۇرىلىسى ءبىر مەزگىلدە قولعا الىنعانىنا قاراماستان، ارعى بەتتە گۇلگە ورانعان قالا پايدا بولدى دا، بەرگى بەتتەگى جاعداي تاز قالپىندا قالدى. بۇل ءبىزدىڭ ەنجارلىعىمىزدى، قىتايلاردىڭ ەڭبەكقورلىعىن كورسەتە مە، الدە ارعى بەتتە جۇمىس  كۇشىنىڭ ارزاندىعىنان با؟

- مەن وسى سۇحبات ورايىندا «اباي» پورتالىنىڭ بەتىن پايدالانا وتىرىپ، قازاق جۋرناليستەرىنە «الاشانكوۋ» دەگەن ءسوز تۋرالى قىسقاشا تۇسىنىكتەمە بەرە كەتكەندى ءجون كوردىم. ويتكەنى بۇل ءسوزدى ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى ءار  جۋرناليست وزىنشە بۇرمالاپ قولدانىپ ءجۇر. ءتىپتى كەيبىرەۋلەرىنىڭ «الاشاڭحاي» دەپ تە قولدانعانىن ەستىدىم. ال نەگىزىندە بۇل ءسوز «الاتاۋ قاقپاسى» دەگەن ماعنانى بىلدىرەدى. ياعني قىتايشا «الاشان» دەگەن كادىمگى  ىلە  الاتاۋى. بۇل ارادا قىتايلار ءبىزدىڭ «الا» دەگەن ءسوزىمىزدى دىبىستىق اۋدارمامەن سول قالپى الىپ وتىر دا، «تاۋ» دەگەن ءسوزىمىزدىڭ ورنىنا وزدەرىنىڭ «شان» دەگەن ءسوزىن قولدانعان. ال «كوۋ» دەگەنى اۋىز، قاقپا، ەسىك، كەدەن دەگەن ماعنالاردى بىلدىرەتىن قىتايشا ءسوز. سوندىقتان ءبىزدىڭ جۋرناليست اعايىندار ءوزىمىزدىڭ قازاقشا ءسوزدى قايىرا قىتايعا تەلىمەي، نە «الاتاۋ قاقپاسى» نەمەسە «الاشانكوۋ» دەپ قولدانعانى ءجون.

نەگىزگى سۇراعىڭىزعا كەلەتىن بولسام، ارينە، ءبىزدىڭ ەلدى قاي قىرىنان دا قحر دەگەن الىپ يمپەريانىڭ قارىم-قۋاتىمەن سالىسترۋعا ازىرگە ەرتە بولىپ تۇر. ول ەلدىڭ ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعانداي، مەيلى جۇمىس كۇشىن ايتايىق، مەيلى ەكونوميكالىق-قارجىلىق قۋاتىن ايتايىق، ءتىپتى جۇمىستى ۇيىمداستىرىپ-جۇرگىزۋ ءادىسىن ايتايىق،  قاي-قاي جاعىنان دا ءبىزدىڭ ەلدىڭ مۇمكىندىگى ولاردان تىم الىس جاتىر. ارينە، وعان ءبىزدىڭ ەلدەگى بيلىكتى نەمەسە الدەكىمدى كىنالاۋدىڭ رەتى جوق. سەبەبى ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءال-قۋاتى، جالپى شاما-شارقى سولاي. ماسەلەن، قىتايلار سوڭعى 20-30 جىلدا  ءبىزدىڭ استانا سەكىلدى  ونداعان قالانى سالىپ تاستادى. ال تۇتاس ەلدىڭ ىشىندە اۆتوبان سالىنباعان ولكە، اۋدان  قالعان جوق دەۋگە بولادى. ەڭ الىس تۇكپىردەگى اۋىلداردىڭ جولىنىڭ ءوزى تۇتاستاي اسفالتتالىپ بولدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ال ءبىزدىڭ ەلدە جالعىز استانا-بۋراباي-كوكشەتاۋ اۆتوبانى ماڭگى ماقتان، ماڭگى جىر. الىس اۋىلداردى بىلاي قويىپ، استانا قالاسىنداعى «وڭتۇستىك-شىعىس» ىقشام اۋدانىنىڭ تۇرعىندارى جۇمىسقا، مەكتەپكە بەلبۋاردان لاي كەشىپ   بارىپ-كەلىپ جۇرگەنىنە ون جىلدان استى.  ەندى ناقتىلى دوستىق ستانساسى تۋرالى ايتارىم، ونى سالۋعا ءبىزدىڭ ەلدىڭ شاماسى ەمىن-ەركىن جەتىپ جاتىر. بۇل ارادا ءسىزدىڭ «ەنجارلىق» دەگەن سوزىڭىزبەن كەلىسەمىن.  ويتكەنى كەز-كەلگەن ەل ءۇشىن شەكارالىق-كەدەندىك وتكەل سول ەلگە كەلە جاتقان شەتەلدىك جولاۋشىعا ەڭ العاشقى اسەر مەن تۇسىنىكتى تۋعىزاتىن، تانىم مەن پايىمدى پايدا قىلاتىن جاندى وقۋلىق. سوندىقتان دۇنيەجۇزىنىڭ قانداي كەدەي دەگەن ەلىنە بارساڭىز دا، قاقپاسىن بارىنشا ايباتتاندىرىپ، اباتتاندىرىپ قويعانىن كورەسىز. بىزدە وسى ماسەلەگە ءمان بەرۋ جاعى جەتكىلىكسىز. وسى ارادا ءبىر مىسال قىستىرا كەتەيىن، 90-شى جىلداردىڭ سوڭىندا، قورعاس كەدەنىنەن قىتايعا ءوتىپ بارا جاتىپ، ءبىزدىڭ شەكارا جاقتاعى جاعدايدى كورىپ قارنىم اشتى. قايدان تاپقانىن بىلمەيمىن، ءبىر ەسكى تاقتايعا (كولەمى دە كوپ بولسا 2,5م-1,5م شاماسىندا بولۋ كەرەك) كوك تۋدىڭ سۋرەتىن قولدان سالىپتى. تىم بولماعاندا بوياۋدىڭ ءوزى اشىق كوك ەمەس، بوزالا ءبىر  نارسە. ورتاسىنداعى قىران مەن كۇننىڭ، شەتىندەگى ورنەكتىڭ ورنىندا جاعال-جاعال ءبىر نارسە تۇر. ونىڭ قاسىندا قاڭىلتىردان ويىپ جاساعان ەلتاڭبانىڭ بەينەسى. وندا دا قولمەن ايباق-سايباق سالىنعان سۋرەت. بۇلارعا قاراپ وتىرىپ، قاسىمداعى «وزگە جۇرتتان ۇيالىپ»، بەتىممەن جەر باستىم. ال ارعى بەتكە وتسەك، قىزىلدى-جاسىلدى، الەم-جالەم دۇنيە. لاپىلداعان قىزىل تۋ، سىرەسكەن قىزىل ارميا. ساۋلەتتى عيماراتتار، زاماناۋي اپپاراتتار. تەمىردەي ءتارتىپ، قاتاڭ باقىلاۋ. قاراپ تۇرىپ زارەڭ ۇشادى. سول جەردە-اق سەنىڭ باسىڭا «بۇل ەلدىڭ زاڭ-ءتارتىبى قاتاڭ ەكەن-اۋ، اياعىمدى بايقاپ باسىپ، اۋزىمدى باعىپ سويلەپ، امان-ەسەن ەلگە ورالايىن» دەگەن وي كەلەرى داۋسىز. ءتىپتى وزگە ەمەس، مىناۋ وزبەكستانمەن سالىستىرعاندا، ءبىزدىڭ ەكونوميكالىق قۋاتىمىز الدە قايدا جاقسى. سولاي بولا تۇرا، اناۋ ءبىر جىلدارى ءبىزدىڭ كەدەن بەكەتىندەگى سۇمىرەيگەن تىرلىكتى جۋناليستەرىمىز جازدى. ار جاعىنداعى وزبەكتەردىڭ قاقپاسى قاتىپ تۇر. ايبىندى دا ساۋلەتتى. بىزدىكى قازىر جوندەلدى مە، الدە سول كۇيى تۇر ما، بىلمەيمىن. ءسىز ايتىپ وتىرعان، دوستىق ستانساسى دا سول ءبىزدىڭ ەنجارلىعىمىزدىڭ جارقىن مىسالى. بولماسا، اتالعان ستانسانىڭ  قالاشىعىن اباتتاندىرۋعا بيۋدجەتتەن جىلىنا قارجى بولىنبەۋى مۇمكىن ەمەس. بىزدە بارلىق ماسەلەگە ەلباسى بارىپ، تىكەلەي ارالاسىپ، «نەگە بۇلاي؟» دەپ كىرىسپەيىنشە، جەرگىلىكتى شەنەۋنىكتەر مەن اتقارۋشى بيلىكتىڭ  ءوز بەتىمەن ەلدىك تىرلىكتى، مەملەكەتتىك مۇددەنى  ويلاپ شىر-پىر بولىپ، ءىس تىندىراتىندارى  وتە ساناۋلى.

- مۇناي مەن گاز سەكتورىندا بۇگىندە قىتايدىڭ ۇلتتىق كومپانيالارى جۇمىس جاساۋدا. ولاردىڭ ۇلەسى  وزگەلەرمەن سالىستىرعاندا ازشىلىق دەگەنىمىزبەن، بولاشاقتا قانداي دا ءبىر قيىندىقتار تۋعىزباس پا ەكەن؟ كەيبىر ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، قىتاي كومپانيالارى  باسقا شەتەلدىك ينۆەستورلارمەن سالىستىرعاندا، قازاقتارمەن بىرلەسكەن كاسىپورىندار قۇرىپ تەڭ قۇقىقتا جۇمىس ىستەۋگە ۇمتىلادى. بۇل شىعىسقا ءتان قۋلىق دەسەدى. ءسىز بۇل تۋرالى قالاي ويلايسىز؟

-  بۇل ماسەلە تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى اڭگىمەلەپ وتىراتىن بولساق، ءسوز تىپتەن ۇزاققا كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان بارىنشا قىسقارتىپ ايتۋعا تىرىسىپ كورەيىك.

جالپى سوڭعى شيرەك عاسىردان استام ۋاقىتتان بەرگى قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ  قارقىندى دامۋى - ەكىنشى ءبىر جاعىنان ەلدى ەنەرگيا كوزىنىڭ تاپشىلىعىنا اكەلىپ سوقتىرۋدا. بۇگىندە قحر كۇنىنە 4,5 ميلليون باررەل شاماسىندا مۇناي ونىمدەرىن تۇتىنادى. ەل ەكونوميكاسىنىڭ تۇراقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتۋگە ءتونىپ تۇرعان  بۇنداي قاۋىپ-قاتەردەن شىعاتىن بىردەن-ءبىر جول - شەتەلدەردەن ەنەرگيا كوزىن ەنگىزۋ. بايىپتاپ قارايتىن بولساق، قىتايدىڭ ەنەرگيا كوزىن اراب ەلدەرىنەن نەمەسە افريكانىڭ وزگە دە ەلدەرىنەن، ءتىپتى ىرگەسىندەگى وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىنەن  الۋ مۇمكىندىگى جوق. سەبەبى تاياۋ شىعىس ەلدەرىندەگى مۇناي-گاز نارىعىن باتىس الپاۋىتتارى باياعىدا يەلەنىپ العان. ال وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىنىڭ كوبىندە  ونداي تابيعي بايلىق جوق، بارلارىنىڭ ءوزى ونى اشۋعا قىتايدى شاقىرا قويمايدى. سوۆەت وداعى قۇلاعاننان كەيىن، ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىن جاريالاعان ورتا ازيا  رەسپۋبليكالارىنىڭ مۇناي-گاز سالاسىنداعى نارىعى  قىتاي ەلى ءۇشىن تاپتىرمايتىن مۇمكىندىك بولىپ وتىر.

ارينە، جاراتىلىسنان قاي ماسەلەدە دە ەكى شوقىپ ءبىر قارايتىن، وتە ساق قيمىلدايتىن قىتايلار ورتا ازياداعى  بۇنداي مول مۇمكىندىككە  بىردەن كۇمپ ەتە تۇسكەن جوق، ءتىپتى، كەرىسىنشە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنا  ۇركە، سەسكەنە قارادى. ياعني  رەسمي پەكيننىڭ «ورتا ازياداعى قازاق، قىرعىز، وزبەك، تۇرىكمەندەر شىنجاڭداعى ۇيعىرلاردىڭ ەتنيكالىق قانداستارى، ەندى بۇل مەملەكەتتەر ۇيعىرلاردى  ازات ەتۋدىڭ قامىنا كىرىسۋى مۇمكىن» دەگەن دە كۇدىك-كۇمانى بولعانى جاسىرىن ەمەس. رەسمي پەكين مەن شىنجاڭداعى جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ 90-شى جىلداردىڭ باسىندا ورتا ازيا مەن قازاقستاننان كەلىپ-كەتۋشىلەرگە قاتاڭ باقىلاۋ قويۋى وسى ءسوزىمىزدىڭ ايعاعى.  اتالعان رەسپۋبليكالاردىڭ حالقىندا دا، بيلىگىندە دە ونداي پىيعىلدىڭ جوق ەكەنىنە ابدەن كوزى جەتكەننەن كەيىن،   اسىرەسە ءوزارا سەنىم مەن ءوزارا ءىس-قىيمىل زاڭمەن شەگەلەنىپ، شىۇ ومىرگە كەلگەننەن كەيىن بارىپ قانا، قىتاي ەلى قازاقستاننىڭ جانە وزگە دە ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ  مۇناي-گاز نارىعىنا سەنىمدى تۇردە، ۇلكەن قارقىنمەن دەندەپ كىرىپ كەتتى. اتاپ ايتقاندا 2006 جىلدان بەرى قازاقستان مۇنايىن باتىس قازاقستان - باتىس قىتاي  قۇبىرى ارقىلى  تاسىمالداپ كەلە جاتقان بولسا، 2009 جىلى جەلتوقساندا تۇركمەنستان - قىتاي گاز قۇبىرى ىسكە قوسىلدى. قازاقستاننىڭ «قازمۇنايگاز» ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ 15 پايىز مولشەرىندەگى اكتسياسىن قىتايلار ساتىپ الدى.

جالپى ەكى ەل اراسىنداعى بايلانىس مۇناي مەن گاز سالاسىندا عانا ەمەس، كۇن وتكەن سايىن وزگە دە سالالاردى كەڭىنەن قامتىپ كەلەدى. ماسەلەن، 1995 جىلى ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىق كولەمى  100 ميلليون اقش دوللارىن عانا قۇراعان بولسا،  2005 جىلى  بۇل كورسەتكىش 5 ميلليارد دوللاردان،   2008 جىلى  12,2 ميلليارد  دوللاردان، ال 2009 جىلى بۇل كورسەتكىش  17,5 ميلليارد دوللاردان اسىپ جىعىلدى.  قارا التىندى ساۋدالاۋ كولەمى  دە  جىل سايىن ۇلعايىپ وتىر، بىلتىردىڭ وزىندە ەلىمىز 6 ميلليون توننادان استام مۇنايدى اسپان استى ەلىنە جونەلتكەن. مۇنان وزگە قىتاي مەملەكەتتiك بانكi قازاقستان ۇكىمەتىمەن شيكiزاتتىق ەمەس سالاداعى ءتۇرلi جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشiن 3 ميلليارد دوللار ءبولۋ جونiندە قوسىمشا كەلiسiم-شارت ازىرلەۋدە. ال  كەلەسi جىلدان باستاپ قازاقستان مەن قىتاي ۇكiمەتi اراسىنداعى كەلiسiمشارتقا سايكەس، قازاق بيدايى قىتايعا ەكسپورتتالاتىن بولادى. العاشقى كەزەڭدە  قازاقستاننان  3 ميلليون توننا استىق تاسىمالدانادى دەپ كۇتىلۋدە. بۇنىڭ ءبارىن مەن نەگە تىزبەلەپ ايتىپ وتىرمىن؟ وسى ساندىق كورسەتكىشتەرگە جاي ءبىر قاراپ شىققان ادامنىڭ ءوزى-اق، قازاقستان-قىتاي قارىم-قاتىناسى  وتە تەز  قارقىنمەن تىم تەرەڭدەپ كەتكەنىن اڭعارار ەدى. دەمەك ەكى ەل اراسىنداعى قاتىناستا بىزگە شەگىنەرگە ورىن قالماعان. الايدا، ماسەلەنىڭ ءمانى مىنادا، وسى قارىم-قاتىناستاردى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جاعى قاي دەڭگەيدە ەسكەرىلۋدە؟ ايتەۋىر دوس ەل ەكەن، كورشى ەكەن، ارىپتەس ەكەن، ينۆەستور ەكەن دەپ، ول ەلدەن كەلگەندەردىڭ  بارىنە جاتىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك بولىپ كەتكەن جوقپىز با؟  ورىستىڭ «درۋجبا-درۋجبا، سلۋجبا-سلۋجبا» دەگەنى قاي دەڭگەيدە ەسكەرىلۋدە؟  وتكەن جىلعى ەلىمىزدەگى حالىق ساناعىندا ەلىمىزدەگى قىتاي دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرى ءتورت مىڭعا تاياۋ ادام  دەپ كورسەتىلگەن. ال رەسمي ەمەس دەرەكتەر ازاماتتىق العانى بار، ىقتيارحات العانى بار، ەلىمىزدەگى جالپى  قىتايلىقتار (حانزۋلار) 200 مىڭنان استام دەيدى. بۇل دەرەك شىندىققا قانشالىق جاقىن؟ ال قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن العان قىتايلار (حانزۋ) بولسا، ولار قانداي نەگىزدە ازاماتتىققا قابىلداندى؟  ماسەلەن، جاپون ازاماتى ەلىمىزدە ەمىن-ەركىن ءجۇرىپ-تۇرا المايدى، الىپ-ساتارلىق ىستەي المايدى، تىركەلە المايدى، ال     قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى قالا-قالاشىقتاردىڭ بازارلارىنداعى ساۋدا ىستەپ تۇرعان قىتاي ازاماتتارىنىڭ ارەكەتى قانشالىق زاڭدى؟  ولاردىڭ ۆيزا، تىركەلۋ جۇمىستارى قانداي زاڭدارمەن جۇزەگە اسىرىلۋدا؟ ت.ب. تولىپ جاتقان جاۋاپسىز سۇراقتار جۇرتتىڭ كوڭىلىن كۇپتى ەتۋدە. ءارى بۇل ماسەلەلەر ءوز كەزەگىندە شەشىلىپ وتىرماسا، ەرتەڭ ونىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارمايدى. سوندىقتان قاي كەزدە دە، ەكونوميكالىق مۇددە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە كولەڭكە تۇسىرمەۋ نەگىزىندە جۇزەگە اسقانى ءجون.

- قازاقستاندىق بيزنەسمەندەردىڭ  قىتاي رىنوگىنا بەلسەندى تۇردە شىعۋىنا نە كەدەرگى؟

- مەنىڭ  ويىمشا بۇل ارادا، ەڭ باستى سەبەپ - ءبىزدىڭ ەلدە قىتاي كاسىپورىندارىنىڭ ونىمدەرىمەن باسەكەگە تۇسەتىندەي تاۋارلار وندىرە الاتىن ءوندىرىس ورىندارىنىڭ جوقتىعى. بۇل رەتتە ءبىزدىڭ ونىمدەردەگى باسەكەگە قابىلەتسىزدىك ساپا ەمەس، كوبىرەك باعا جاعىنان بايقالادى. مىسال ءۇشىن، ءبىر ورتاشا كوستيۋم-شالباردى قازاقستاندىق كاسىپكەر وندىرەتىن بولسا، ونىڭ باعاسى ەلۋ مىڭ تەڭگەدەن كەم بولماۋى مۇمكىن. سەبەبى، بىزدە ماتا قىمبات، جۇمىس كۇشى قىمبات، سالىق كولەمى ۇلكەن. ال قىتاي كاسىپكەرى تۋرا سونداي كوستيۋم-شالباردى ون مىڭ تەڭگەگە بازارعا شىعارۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى بىزدەگىگە  كەرىسىنشە ول جاقتا ماتا ارزان، جۇمىس كۇشى ارزان، سالىق كولەمى تومەن. بىزدەگى بارلىق ءوندىرىس تۇرلەرى بويىنشا دا وسى ءۋاجدى ايتۋعا بولادى. قاراپايىم سوزبەن ايتقاندا، تۇتىنۋشى ارينە، ساپاسى بىردەي ەكى تاۋاردىڭ باعاسى ارزانىراعىنا جۇگىرمەي مە؟! ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدىڭ دەنىن شيكىزاتتىق ونىمدەر قۇرايدى. ەگەر ءبىز اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىنەن وزگە ەلدە جوق، قىمبات بولسا دا ەرىكسىز الاتىن تاۋار وندىرە الساق، وندا قىتايدىڭ عانا ەمەس، الەم نارىعىنا دا شىعا الار ەدىك. ءوز باسىم  قازاقستاندىق بيزنەسمەندەردىڭ  قىتاي رىنوگىنا شىعۋىنا كەدەرگى بولىپ وتىرعان باستى سەبەپ وسى دەپ ويلايمىن.

- قىتاي بۇگىندە حان ۇلتىن  باتىس جاقتاعى شەكاراسىنا قاراي قونىستاندىرۋ جۇمىستارىن بەلسەندىرە تۇسۋدە. قازاقستاندىق ساراپشىلار مۇنىڭ سوڭى ەرتەڭگى كۇنى  ول ايماقتا جۇمىسسىزدىق پايدا بولىپ، بەرى قاراي اعىلاتىن ادامدار سانىن  كوبەيتۋگە ىقپال جاساۋى مۇمكىن دەگەندى العا تارتادى. سولاي بولۋى مۇمكىن بە؟

-  قاي ولكەسىنىڭ تۇرعىنىن قاي ولكەگە كوشىرەدى، بۇل تۇپتەپ كەلگەندە  - قىتايدىڭ ىشكى ماسەلەسى.  ودان وزىمىزگە قاۋىپ ىزدەسەك، «قورىققانعا قوس كورىنەدىنىڭ»  كەرى بولىپ شىعادى. ەگەر ءبىز سينگاپۋر، تايلاند، مالايزيا سەكىلدى ەلدەردىڭ تاعدىرىنان اششى ساباق الا وتىرىپ، ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن بولاشاق تاعدىرىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن بولساق، وندا ەشتەڭەدەن قورقىپ، بوسقا ۇرەيلەنۋدىڭ رەتى جوق. ەگەر ولاي ەتە الماساق، ىرگەدەگى قىتايدى بىلاي قويىپ، بىزگە مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندەگى الدە كىمنىڭ تابەتى ويانۋى عاجاپ ەمەس.  ال قىتايدىڭ شىنجاڭعا ادامدارىن كوبەيتىپ الىپ، ودان بەرى قاراي جىلجيدى دەگەن قاۋىپكە كەلەتىن بولساق، بۇل جورامالدىڭ قازىرشە ەش قانداي نەگىزى جوق دەپ ويلايمىن. ويتكەنى شۇاا، قىسقاشا شىنجاڭ، قىتايدىڭ باتىس-سولتۇستىگىندە ورنالاسقان. جالپى اۋماعى 1 ميلليون 700 مىڭ شارشى كيلومەتر. ياعني تۇتاس قىتاي جەرىنىڭ التىدان ءبىر بولىگى دەگەن ءسوز. سونداي-اق بۇل ولكە سولتۇستىگىندە موڭعوليامەن، باتىسىندا رەسەي، قازاقستان، كىرعىزستان، تاجىكستانمەن، وڭتۇستىك-باتىسىندا -  اۋعانستان، پاكيستان،   ينديامەن شەكتەسىپ جاتىر. شەتەلدەرمەن شەكتەسەتىن شەكاراسىنىڭ جالپى ۇزىندىعى  بەس مىڭ التى ءجۇز كيلومەتر. 2005 جىلعى ساناق بويىنشا ولكەدە 21 ميلليون تۇرعىن ءومىر سۇرەدى. ونىڭ 60 پايىزدان استامى يسلام ءدىنىن ۇستاناتىن جەرگىلىكتى ۇيعىر، قازاق، قىرعىز، وزبەك، تاتار ت.ب. تۇركى حالىقتارى. رەسمي ساناق مالىمەتى بويىنشا ۇيعىرلار سەگىز جارىم ميلليون، قىتايلار (حان) جەت جارىم ميلليون، قازاقتار ءبىر جارىم ميلليون شاماسىندا كورسەتىلەدى. دەمەك، جەر كولەمى جاعىنان عانا ەمەس، تابيعي قازبا بايلىق جاعىنان دا تۇتاس قىتايدى اۋزىنا قاراتىپ وتىرعان بۇل ولكە گەوگرافيالىق ورنالاسۋى جاعىنان بولسىن، ۇلتتىق قۇرامى جاعىنان بولسىن، ستراتەگيالىق وتە كۇردەلى ايماق بولىپ ەسەپتەلەدى. وتكەن جىلعى شىلدە ايىنىڭ باسىندا ۇرىمجىدە ورىن العان وقيعالاردان كەيىن رەسمي پەكين  بۇل ولكەنىڭ «ورنىقتىلىعى مەن تىنىشتىعىن ودان سايىن كۇشەيتۋ ماقساتىندا» قارقىندى ءىس-شارالارىن باستاپ كەتتى. بۇل جوبا بويىنشا ءبىرىنشى كەزەكتە اتالعان ولكەنىڭ دەموگرافيالىق جاعدايىن وزگەرتۋ قاراستىرىلعان. دەمەك، الداعى تاياۋ بولاشاقتا شىنجاڭنىڭ جان سانى وتىز ميلليون نەمەسە ودان دا كوپ بولىپ جاتسا، وعان تاڭ قالۋعا بولمايدى.  قىسقاسى  قىتايدىڭ ىرگەمىزدەگى شىنجاڭ ولكەسىنە ادام توپتاۋى بىزگە كوز الارتۋدان ەمەس، ءوزىنىڭ «جاڭا ولكەسىن» ۋىسىنان شىعارىپ الماۋدىڭ قامىنان تۋعان شارا. ال بۇل شارا جەرگىلىكتى ۇيعىرلار تاراپىنان قالاي قابىلدانادى؟ ولكەنى جاپپاي قىتايلاندىرۋ ساياساتى ءوز جەمىسىن ىڭ-شىڭسىز بەرە مە، جوق پا؟ وزدەرىن شىنجاڭ ولكەسىندە 15 ميلليوننان كوپپىز دەپ ەسەپتەيتىن ۇيعىرلار وسىنىڭ بارىنە كوزىن جۇمىپ، قولىن قۋسىرىپ قاراپ وتىرا ما؟ سوندىقتان بۇل سۇراقتاردىڭ بارىنە «پەكين قاشاندا دىتتەگەن جەرىنەن شىعا بەرەدى» دەپ جاۋاپ قايىراتىن بولساق قاتەلەسەمىز. دەگەنمەن ءبارىن دە  الداعى ۋاقىت كورسەتەدى. ال ءبىز تەك «وزىڭە  ءوزىڭ مىقتى بول، كورشىڭدى ۇرى تۇتپا» ءپرينتسيپى بويىنشا، ءوز قىراعىلىعىمىز بەن ساقتىعىمىزدى بوساڭسىتىپ الماساق بولعانى.

-  قىتايعا ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستار قاجەت ەكەنى بەلگىلى. قالاي ويلايسىز، تۇركىمەنستاننان  قىتايعا گاز جەتكىزەتىن قۇبىردىڭ ءبىزدىڭ ەلدى باسىپ وتەتىن ايماعىندا تۇربالاردى باقىلايتىن، ونىڭ اقاۋلانعان جەرلەرىن جوندەيتىن قازاقستاننىڭ ءوزىنىڭ ۇلتتىق حولدينگتەرى بولۋى كەرەك پە، الدە قۇبىردى سالىپ جاتقان قىتاي بولعان سوڭ، تۇگەل وزدەرى قىزمەت كورسەتۋى ءتيىس پە؟

-  ورتا ازيا ەلدەرىندە  جۇزەگە اسىپ جاتقان بارلىق جوبالار بويىنشا   قىتايدىڭ ينۆەستيتسياسى دا، تاۋىپ جاتقان پايداسى دا  وتە ۇلكەن. ماسەلەن، «تۇركىمەنستان-وزبەكستان- قازاقستان- قىتاي» ترانسازيالىق گاز قۇبىرىنىڭ ماڭىزىنا كەلەتىن بولساق، جالپى، اتالعان گاز قۇبىرىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 7000 شاقىرىم. ونىڭ 188 شاقىرىمى - تۇركىمەنستان، 525 شاقىرىمى - وزبەكستان، 1300 شاقىرىمى - قازاقستان، 4860 شاقىرىمنان استامى قىتاي اۋماعىندا ورنالاسقان.  گاز قۇبىرىنىڭ  قىتايداعى تىرەلگەن جەرى  گۋانچجوۋ قالاسى. وندا بارعان تۇركمەن جانە قازاق گازى اتالعان قالادان اسپان استى ەلىنىڭ وزگە وڭىرلەرىنە تاسىلادى. سونداي-اق «تۇركمەن-قىتاي» گاز قۇبىرى  قىتايعا تۇركمەن گازىن  تاسىمالداۋمەن ءبىر ۋاقىتتا، قازاقستاندىق گازدىڭ ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرىنەن وڭتۇستىك ايماقتارعا جەتكىزىلۋىنە قولعابىس تيگىزبەك. دەمەك بۇل قۇبىردى ءوز ەلىمىزدىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتتىرۋدىڭ ءبىر باعىتى دەۋىمىزگە بولادى.  ال ءسوز بولىپ وتىرعان  قۇبىر جەلىسىنىڭ قازاقستان اۋماعى ارقىلى وتەتىن بولىگى ەكى ۋچاسكەدەن تۇرادى. جىلدىق وتكىزۋ قۋاتى 40 ميلليارد تەكشە مەتردى قۇرايتىن العاشقى ۋچاسكە وزبەكستان-قازاقستان شەكاراسىنان قازاقستان-قىتاي شەكاراسىنا دەيىن تارتىلسا، ەكىنشىسى وتكىزۋ قۋاتى 10 ميلليارد تەكشە مەتر دەپ  شامالانىپ وتىرعان، ەكىنشى ۋچاسكە - «بەينەۋ - بوزاي - اقبۇلاق» باعىتى بويىنشا وتەتىن كورىنەدى. قىسقاسى قىتايدىڭ ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنان ءبىر عانا مۇناي-گاز سالاسىنان الىپ جاتقان پايداسىنىڭ ءوزى شاش-ەتەكتەن. سوندىقتان ولار ءبىزدىڭ ءار قانداي زاڭدى تالاپتارىمىزدى، الۋعا ءتيىستى پايدالارىمىز بەن ۇلەسىمىزدى كەرى قاقپاۋعا ءتيىس. تەك ءبىز تابانداپ، دالەلدەپ  تالاپ ەتە بىلسەك بولعانى. ءسىزدىڭ قويىپ وتىرعان سۇراعىڭىز دا، مەنىڭ تۇسىنگەنىم بويىنشا، وسى قۇبىردىڭ قازاقستاندىق بولىگىنەن ەلىمىزگە «ەنشى» الىپ وتىرۋ ماسەلەسى  بولسا كەرەك. ارينە، تەك ەكونوميكالىق تيىمدىلىك تۇرعىسىنان عانا ەمەس، بارىنەن دە ماڭىزدىسى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان  تۇركىمەنستاننان  قىتايعا گاز جەتكىزەتىن قۇبىردىڭ ءبىزدىڭ ەلدى باسىپ وتەتىن ايماعىندا قۇبىرلاردى باقىلايتىن، ونداعى اقاۋلاردى  جوندەيتىن قازاقستاننىڭ ءوزىنىڭ ۇلتتىق حولدينگتەرى بولۋى كەرەك. ال ەكى ەل ۇكىمەتىنىڭ بۇل ماسەلەگە ناقتى قالاي كەلىسكەنىنەن حابارىم جوق. ەگەر بۇل سالاداعى جۇمىستى قىتايدىڭ ەركىنە قالدىراتىن بولساق، ەلىمىزدىڭ تەرريتورياسىمەن وتەتىن 1300 شىقىرىمدىق ارالىققا قانشا باقىلاۋ بەكەتى ورنالاسۋى مۇمكىن؟ ول بەكەتتەردەگى جۇمىسقا قانشا جۇمىس كۇشى تارتىلۋى مۇمكىن؟ ەرتەڭ ولار «قۇبىرلارىمىزدى قورعايمىز» دەپ قارۋلى كۇشتەرىن كىرگىزە باستاماسىنا كىم كەپىل؟! نەمەسە الدا-جالدا قۇبىر قورعاۋشى قىتاي كۇزەتشىلەرىمەن جەرگىلىكتى حالىق قاقتىعىسىپ قالسا شە؟ مىنە وسىنداي-وسىنداي سوقتالى دا ىرگەلى ماسەلەلەردى ويلاعاندا قۇبىرلاردى باقىلاۋ، ولاردى جوندەۋ جۇمىسىن ءبىزدىڭ ەلىمىز ەش قاشان ۋىسىنان شىعارماعانى ءجون.

- جالپى، قىتايمەن قارىم-قاتىناستىڭ ءبىزدىڭ حالىق ءۇشىن پايداسى مەن زيانى تۋرالى ايتساڭىز... «الەمدەگى بارلىق مەملەكەت ءبىر باعىتتا، قىتاي تەك وزىنە ءتيىمدى باعىتتا داميدى» دەگەن قالىپتاسقان فيلوسوفيالىق پىكىر تۋرالى دا وي بىلدىرە كەتسەڭىز؟..

- بەيبىت، قاتار تۇرا الساق، تاتۋ كورشى بولا الساق، سەنىمدى، دوس ەلدەر بولساق، وزىمىزگە-ءوزىمىز مىقتى بولساق،  وندا قاي ەلمەن قارىم-قاتىناستى الساق تا پايدادان باسقا زيان جوق. ەگەر ءوزىمىزدىڭ حاق-قۇقىمىزدى قورعاي الماساق، ەل قاۋىپسىزدىگىن ويلاماي، كىلەڭ ەكونوميكانى  قىزىقتاپ كەتسەك، وندا كىممەن ارالاسساق تا ءتۇپتىڭ-تۇبىندە زيان تارتىپ شىعامىز. ال ەندى، قىتاي ەلىمەن، ەگەر   بەيبىت قاتار تۇرىپ، تاتۋ كورشى، سەنىمدى  دوس ەل رەتىندە، ءوز ىسىمىزگە ءوزىمىز مىقتى بولا وتىرىپ قارىم-قاتىناس جاساساق، ءبىزدىڭ ەلدىڭ دامۋى مەن گۇلدەنۋىنە ونىڭ  پايداسى وتە ۇلكەن بولادى. سەبەبى بىرىنشىدەن، ول ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەكونوميكاسى ءۇشىن قۇيىلىپ تۇرعان تۇراقتى، الىپ ينۆەستيتسيا.   ەكىنشىدەن، ەگەر ءبىز باسەكەگە قابىلەتتى تاۋار وندىرە الاتىن بولساق، ىرگەمىزدە تۇرعان دايىن،  ۇلكەن بازار. ۇشىنشىدەن، ەلىمىزىدىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتىندا دا تارازىنى باسا الاتىن ءىرى دەرجاۆا.

ال ەندى سۇراعىڭىزدىڭ ەكىنشى بولىگىنە كەلەتىن بولساق، بۇل تەگىندە، ەۋروتسەنتريستىك كوزقاراستان  تۋىنداعان پىكىر. «الەم ەلدەرى» دەگەندە ءبىزدىڭ كوز الدىمىزعا كوبىندە باتىس ەلدەرى كەلەدى. ولار مۇسىلمان الەمى مەن قىتاي ەلىنەن وزگە، ازيالىق حالىقتاردى  نەگىزىنەن ەۋروپالاندىرىپ، باتىستاندىرىپ بولدى. ولارعا يلىكپەي كەلە جاتقان مۇسىلمان الەمىن سوڭعى جىلدارى «تەرروريست»، «ەكسترەميست» ەتىپ شىعاردى دا، قىتايدى ىلعي دا قيتۇرعى، ارامزا، رەتى كەلسە «ادام جەگىش» رەتىندە سيپاتتاۋمەن كەلەدى.  جالپى، بىزگە سىرتتاي الىپ بولىپ كورىنگەنىمەن، قىتاي سورلىنىڭ دا باتىس ەلدەرىنە، ولاردىڭ ءار كەزەڭدەگى وتارشىلدارىنا كەتكەن ەسەسى از ەمەس. ءتىپتى ادامزات مادەنيەتىنىڭ ەجەلگى وشاعى بولا تۇرا،  سول ەجەلگى وركەنيەت ۇلگىلەرىنىڭ وزىنە يە بولا الماي كەلەدى. بۇگىنگە دەيىن ولاردىڭ ادەبيەتى دە، مادەنيەتى دە، ونەرى دە ءوز ىشىنەن شىعا الماي ءجۇر. ماسەلە، ولاردىكىنىڭ مەشەۋ، باتىستىكىنىڭ وزىق بولعاندىعىندا ەمەس، تۇتاس  ولشەم-بەزبەننىڭ باتىستىكى بولۋىندا جاتىر.  سوندىقتان، قىتاي وزىنە ءتيىمدى باعىتتا دامىسا، ونىڭ نەسى ايىپ؟! كىم وزىنە زياندى باعىتتا دامۋدى قالايدى ەكەن؟! ال ءتىپتى بۇگىندە كەيبىر باتىس ەلدەرىنىڭ ءوزى ادامزاتقا زياندى باعىتتا جۇمىس ىستەپ وتىرعان جوق پا؟! ونى نە دەپ تۇسىندىرەمىز؟

ياعني قاي كەزدە دە ءبىزدىڭ سانامىزدان ءوز ءداستۇرىمىز، ازيالىق تۇسىنىگىمىز، ۇلتتىق ونەرىمىز بەن دۇنيەتانىمىمىز وشكىن تارتپاعانى ءجون.

-  عالامدانۋ پروتسەسىن توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس ەكەندىگى بەلگىلى،  وسى پروتسەستە قىتاي ۇلتى ءوزىنىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ۇلتتىق مەنتاليتەتىن ەۋروپالىق جانە امەريكالىق اعىمنان  قالاي ساقتاۋدا؟  الدە ولاردا دا بىزدەگىدەي پروبلەمالار بار ما؟

- بىردەن باسىن اشىپ ايتاتىن نارسە، «قۇرتتىڭ اتىن جاڭىلتىپ مالتا قويىپتى» دەگەندەي، جاھاندانۋ نەمەسە عالامدانۋ دەگەن ءوزى «باتىستانۋ» دەگەن ءسوزدىڭ تونىن اۋدارىپ قولدانىلا باستاعان ءسوز. بۇرىندارى، سوناۋ ءبىر داۋىرلەردەگى ەۋروپاداعى  قايتا گۇلدەنۋ داۋىرىنەن كەيىن، اسىرەسە ءحىح جانە حح عاسىرلاردا باتىستىڭ ەۋروتسەنتريستىك كوزقاراستاعى يدەولوگتارى باتىس مادەنيەتى مەن وركەنيەتىن  تۇتاس جەرجۇزىنە  مادەنيەتتىڭ، وركەنيەتتىڭ ولشەمى، ادامي قۇندىلىقتاردىڭ بەزبەنى رەتىندە ۇسىندى.  ول ارينە، ءوز جەمىسىن بەرمەي قالعان جوق. بۇگىندە جەر شارىنىڭ قاي تۇكپىرىنە بارماڭىز، سول ەلدىڭ ءداستۇرلى ونەرى مەن مادەنيەتىن كوپ جاعدايدا مۋزەيلەردەن ەكسپونات رەتىندە عانا كەزدەستىرەسىز. ءتىپتى ءداستۇرلى، ۇلتتىق مۋزىكا مەن بي ونەرىنىڭ  ءوزى دە ءوز ەلىندە وگەيدىڭ كۇنىن كەشىپ وتىرعانىن بايقايسىز. كەرىسىنشە قاي ەلدىڭ ساحناسىنىڭ ءتورى - بالەت پەن وپەرا. بەينەلەۋ ونەرى دە سولاي. ال تۇرعىن ءۇي، ازىق-تۇلىك، ءجۇرىپ-تۇرۋ، كيىم-كەشەكتىڭ ءوزى دە باتىسشا، بۇگىنگى كەپپەن ايتساق جاھاندىق ۇلگىدە ەكەنى جاسىرىن ەمەس.  دەمەك، جاھاندانۋ ۇدەرىسى ەندى باستالايىن دەپ تۇرعان نەمەسە الدا كەلە جاتقان ناۋقان ەمەس، ادامزات ومىرىنە، سانا-سەزىمىنە ەنىپ كەتكەنىنە كەم دەگەندە ەكى-ءۇش عاسىردىڭ ءجۇزى بولدى. الايدا سوڭعى شيرەك عاسىر شاماسىنداعى تاياۋ شىعىس پەن قيىر شىعىس ەلدەرىندەگى رۋحاني ويانۋ - ۇلتتىڭ قانىنا ءسىڭىپ، سانا-سەزىمىن  جاۋلاپ بارا جاتقان باتىستىق قۇندىلىقتار مەن دۇنيەتانىمعا كەدەرگى قويىپ، وزدەرىنىڭ ءتول مادەنيەتى مەن ەتنيكالىق يممۋنيتەتىن كوتەرۋگە قۇلشىنا كىرىسۋگە الىپ كەلدى. وسىلايشا عالامشاردىڭ ءار تۇسىندا، اسىرەسە ازيالىق ايماقتاردا باتىس وركەنيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ شامالى بولسا دا تىنىسى تارىلىپ، ءورىسى قۋسىرىلا باستادى. ەندىگى جەردە «باتىستانۋ» دەگەن ۇران وزگەلەرگە كەرى اسەر بەرەتىن بولعاندىقتان، وعان باسقاشا ات قويىپ، «جاھاندانۋ» دەگەن اتپەن قايتا جاندانا باستادى. ال ازياداعى الىپ ەل بولا تۇرا باتىستانۋ ۇدەرىسىنەن قىتاي مادەنيەتى مەن وركەنيەتى دە شەت قالعان ەمەس. اسىرەسە، حح عاسىردىڭ باسىنداعى قىتاي زيالىلارى ەلدى قۇتقارۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى باتىس مادەنيەتىنە جاپپاي كوشۋ ەكەنىن ۇسىندى. ءارى سول جولدا ايانباي تەر توكتى، ءتىپتى ءداستۇرلى مادەنيەتپەن ىمىراسىز «كۇرەس جاسادى»  دەۋگە دە بولادى. سونىڭ «ناتيجەسىندە» بۇگىندە ميليارتتار ەلىنىڭ ءتىلى تازا ساقتالعانى بولماسا،  ۇلتتىق ونەرى مەن مادەنيەتىنەن قانىق باتىستىق بوياۋلاردى بىردەن بايقاۋعا بولادى. بۇل ءوز كەزەگىندە حان حالقىنىڭ مەنتاليتەتىنە دە بەتبۇرىس اكەلمەي قويعان جوق. الگىندە ءبىز ايتقانداي قىتاي حالقىنىڭ بويىنداعى اسىل قاسيەتتەردىڭ ءوزى جايلاپ قوجىراپ بارادى. ال ءسوز ونەرى رەتىندە تۋىپ، حالىققا ەستەتيكالىق ءلاززات پەن تاربيە سىيلايتىن ادەبيەتىن الاتىن بولساق، تەك ءتىلى عانا قىتايشا دەمەسەڭ، ءتۇر مەن مازمۇن جاعىنان ىلعي باتىستىق اعىمدار مەن باتىستىق ۇلگىلەرگە قۇلشىنۋمەن، ەلىكتەۋمەن كەلەدى. ۇلتتىق مۋزىكاسى مەن ءبيى، ۇلتتىق كيىمدەرى دە بىزدەگى سەكىلدى مەرەكە-مەيرام كەزىندە عانا سانالى تۇردە اسپەتتەلىپ قالادى. ال ءجاي كۇندەردەگى تىرشىلىكتىڭ كۇيى دە ءبيى دە باتىستىكى. سوندىقتان جاھاندانۋ ۇدەرىسى دەگەننىڭ تونىن اۋدارعان  باياعى «باتىستانۋ» ەكەنىن سەزىپ-ءبىلىپ وتىرعان قىتاي زيالىلارى،  بۇگىندە  بارىنشا ءداستۇرلى مادەنيەتتەرى  پەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن تورگە شىعارۋعا قۇلشىنۋدا. الايدا، قىتاي دەگەن ەرەكشە كوپ حالىق، وتە ۇلكەن مەملەكەت بولعاندىقتان، ولار ەش قاشان «جاھاندانۋ» جۇتىپ كەتەدى دەپ الاڭدامايدى. ونىڭ ۇستىنە حالقىنىڭ تەڭ جارتىسىنان استامى تۇرىپ جاتقان شەت ايماقتاعى اۋىل-قىستاقتارىنا  «جاھاندانۋ» تۇگىلى، كادىمگى وزدەرىندەگى بۇگىنگى  وركەنيەتتىڭ دە ساۋلەسى ءجوندى ءتۇسىپ تۇرعان جوق. ولاردىڭ دەنى بايىرعى  دۇنيەتانىممەن، ەجەلگى تىرشىلىك قالپىمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.  كەرەك بولسا، ولاردى شامالى «باتىستاندىرۋدىڭ» ەش ارتىقتىعى بولماس ەدى. سوندىقتان قىتاي عالىمدارىنىڭ   پىكىرى بۇل ماسەلەدە قاق جارىلادى. بىرەۋلەرى ۇلتتىق ءداستۇردى العا وزدىرۋدى ۇسىنسا، ەندى ءبىر توبىنىڭ پىكىرى - الەمدىك وركەنيەت كوشىنە ىلەسۋ ءۇشىن جاھاندانۋ تالاپتارىنا مويىنسۇنۋمىز كەرەك دەگەنگە سايادى. بىراق قالاي بولعاندا دا، بىرىنشىدەن، قىتاي ەجەلدەن وتىرىقشى ەل بولعاندىقتان،  ەكىنشىدەن، سالىستىرمالى تۇردە ايتقاندا ۇلتتىق ءداستۇرى جاقسى ساقتالعان حالىق بولعاندىقتان، «جاھاندانۋ» ۇدەرىسى ولارعا زيانىمەن بىرگە قوماقتى پايداسىن دا اكەلەدى دەپ ەسەپتەيمىن. ال ءبىزدىڭ جاعدايىمىز مۇلدە باسقاشا. ەگەر ءبىز ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى بارىنشا اسپەتتەپ، رۋحاني مەنتاليتەتىمىزدى كۇشەيتۋگە  ەرەكشە كوڭىل بولمەسەك،  بىزگە «جاھاندانۋدىڭ» پايداسىنان گورى قاۋىپ-قاتەرى كوپ بولادى.

سۇحباتتاسحان:   الما  مۇحامەتجانوۆا