جوڭعار حاندىعىنىڭ اسكەرى XVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە قۋاتتى كۇشكە اينالعانى ءمالىم. وعان جاۋىنگەرلەردىڭ عاسىرلار بويى جيناقتاعان ۇرىس تاسىلدەرىنىڭ تاجىريبەسىمەن قوسا، ەۋروپاشا سوعىس جۇرگىزۋ ءتارتىبىنىڭ قالىپتاسۋى، باستىسى – اسكەردىڭ بىلتە مىلتىق جانە زەڭبىرەكپەن قارۋلانۋى سەبەپ بولدى. وسىنىڭ ارقاسىندا حالقىمىزدى قان قاقساتپاپ پا ەدى؟! حوش، ول جەكە اڭگىمە. بۇگىنگى ايتپاعىمىز سول زاماننىڭ سوڭعى جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى بولعان اتالعان قارۋ تۇرلەرىنىڭ جوڭعارلارعا قالاي تۇسكەندىگى جايىندا.

قىزىعى، جوڭعارلار جاڭاشا سوعىس قيمىلدارى مەن وتتى قارۋ ءۇشىن كەزدەيسوق تۇتقىنعا تۇسكەن يوگانن گۋستاۆ رەنات دەگەن شۆەد وفيتسەرىنە قارىزدار ەكەن. ول جايىندا كوپتەگەن تاريحي دەرەكتەر بار. ءتىپتى ءتول تاريحىمىزدى كوركەم شىعارما دەڭگەيىندە تەربەگەن ءىلياس ەسەنبەرلين «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىنىڭ «جانتالاس» اتتى ەكىنشى بولىمىندە، تاۋكە حان تۇسىنداعى قازاقتى قاۋمالاعان جاۋلاردىڭ ءبىرى قالماقتار جايىندا ايتا كەلە، ولاردىڭ قولىنداعى قارۋدى تىلگە تيەك ەتىپ كەتكەن.

«جوڭعاردىڭ قىتايعا كۇش-قۋاتى جەتپەيدى، جارماسارى باياعى ۇيرەنىسكەن جاۋى، قازاق ەلى. ولاردىڭ ءجۇز مىڭ اتتى اسكەرىنە قازىر قازاقتىڭ توتەپ بەرەر جايى جوق. ارينە، بۇل كەزدەگى جوڭعار اسكەرى قالدەن كەزىندەگى شوقپار، سويىل ۇستاعان جابايى، تاعى اسكەر ەمەس. اسكەر ساپىن ەۋروپا تارتىبىمەن قۇرعان، سوعىس ءتاسىلىن ەۋروپاشا جۇرگىزە الار زەڭبىرەگى، بىلتە مىلتىعى بار. وعان جوڭعار جاۋىنگەرلەرىنىڭ عاسىرلار بويعى ۇرىس-سوعىس تاجىريبەسىن، توزىمدىلىگىن، جانكەشتىلىگىن قوسساڭىز قانداي كۇشكە اينالادى. جوڭعار اسكەرىن مۇنداي مىقتىلىققا جەتكىزگەن سىبان راپتان، ونىڭ جاۋىنگەر بالاسى قالدەن تسەرەن مەن جالداما قىتاي اسكەري ماماندارى ەدى. بۇعان شۆەد وفيتسەرى يوگانن گۋستاۆ رەنات تا از ۇلەس قوسقان جوق»، – دەپ جازعان بولاتىن قالامگەر.

شۆەد وفيتسەرىنىڭ جوڭعارلارعا تاعدىردىڭ جاساعان سىيىنداي عايىپتان پايدا بولۋىنىڭ قىسقاشا تاريحى كەلەسىدەي.

1709 جىلى I پەتر پاتشانىڭ تۇسىندا ورىستار پولتاۆانىڭ تۇبىندەگى شايقاستا شۆەدتەردى جەڭىپ، ولاردىڭ 20 مىڭعا جۋىق اسكەرىن تۇتقىنعا الادى. سولاردىڭ اراسىندا ۋنتەر-وفيتسەر يوگانن گۋستاۆ رەنات تا بار. ول ۋاقىت رەسەيدىڭ ءسىبىردى بەلسەنە يگەرىپ جاتقان كەزى-تۇعىن. قالالار بوي كوتەرىپ، زاۋىتتار سالىنىپ، كەن وشاقتارى اشىلىپ جاتتى. ساۋاتتى، تارتىپكە كونگىش، عىلىم مەن قولونەرگە ەبى بار شۆەدتەردەن ءمىنسىز جۇمىس كۇشى شىعاتىنىن ورىستار جاقسى ءتۇسىندى. سوندىقتان دا تۇتقىنداردىڭ ءبىر بولىگى سىبىرگە جىبەرىلدى. وسىلايشا 1711 جىلى رەنات توبولسك قالاسىنان ءبىر-اق شىققان.

ول كەزدە جوڭعارلاردا وتتى قارۋ بولماعانىمەن، قونتايشىلارى سىبان راپتان بىلتە مىلتىق پەن زەڭبىرەكتى قولعا ءتۇسىرۋدى كوپتەن كوكسەگەن. 1716 جىلى جوڭعار جاساعى ەرتىستىڭ كەرەكۋگە جاقىن ساعاسىندا شابۋىلعا تاپ بولعان توبولسكتان شىققان بۋحگولتس ەكسپەديتسياسىنا كومەكتەسۋگە بارعان ورىس توبىن ۇستاپ، ادامدارىن تۇتقىندايدى. ارالارىندا رەنات تا بولعان شۆەد تۇتقىندارىنان تۇراتىن توپ تا جوڭعارلاردىڭ قولىنا تۇسەدى.

جۇمىسقا جەگىلگەن تۇتقىنداردىڭ ىشىندە قۇراستىرۋشىلىق قابىلەتى مەن ينجەنەرلىك ءبىلىمىنىڭ ارقاسىندا رەنات كوپتىڭ ىشىنەن ەرەكشەلەنە باستايدى. ونى بايقاعاندار جوڭعار جاساعىنىڭ قوڭتايشىسىنا حابارلايدى. سىبان راپتان قولىنان ءىس كەلەتىن ەۋروپالىقتى بىردەن ويرات ۇستالارىنا قوسىپ زەڭبىرەك جاساۋعا جۇمىلدىرادى. ون جىلعا جۋىق ۋاقىت ىشىندە ولار تەمىر مەن مىس كەنىن ءوندىرىپ، مەتالل قورىتۋدى مەڭگەرەدى. ارتىنشا زەڭبىرەك قۇيۋ مەن وعان قاجەتتى وق-ءدارى، يادرو جاساۋ دا ءوزىن كوپ كۇتتىرمەدى. بۇل جوڭعار اسكەري وندىرىسىندەگى توڭكەرىس ەدى. العاشقى شويىن قورىتۋ زاۋىتى 1726 جىلى ىستىق-كول جاعالاۋىندا سالىندى. ارتىنشا قالدان تسەرەننىڭ تۇسىندا ياركەنتتە مىس زاۋىتى، تەمىرلىك وزەنى بويىندا قۇراستىرعىش تسەح اشىلدى. بۇل ءوندىرىس وشاقتارى ەۋروپالىقتار ءۇشىن شاعىن مانۋفاكتۋراداي كورىنسە، كوشپەندىلەرگە تۇتاس قۋاتتى ءوندىرىس بولعان.

رەنات بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە 40 كادىمگى زەڭبىرەك پەن 10 قىسقا مويىندى زەڭبىرەك قۇيعان. ول جوڭعارلارعا مەتال ءوندىرىسىنىڭ سوڭعى جەتىستىكتەرىن ۇيرەتۋمەن قاتار كارتوگرافيا مەن باسپا ءىسىن دە بىلگەنىنشە تانىستىرعان. ءتىپتى نوياندارعا ەۋروپالىق اسكەري ىستەن ءدارىس وقىپ، ارتيللەريالىق اتۋدىڭ نۇسقاۋلىعىن باسىپ بەرگەن دەگەن دە دەرەكتەر بار. جوڭعار كارتاسىن سىزعان دا وسى شۆەد وفيتسەرى.

رەناتتىڭ پايدا بولۋىمەن بۇرىننان قالىپتاسقان وزىق اسكەري جۇيە يننوۆاتسيالىق سيپاتقا يە بولىپ، تولىعا ءتۇستى. رەناتتىڭ كومەگىمەن جوڭعارلار وتتى قارۋدىڭ بىرنەشە ءتۇرىن يەلەندى. سالت اتتىلار قىسقا وقپاندى ۆينتوۆكالارمەن، جاياۋ جاۋىنگەرلەر بىلتەلى مىلتىقتارمەن، تۇيەلى ارتيللەريا زەڭبىرەكتەرمەن قارۋلاندى. ولاردىڭ جەڭىل جانە قىسقا مويىندى ەكى ءتۇرى بولدى. زەڭبىرەكتەردى تاسىمالداۋعا تۇيەلەر پايدالانىلدى.

جوڭعار قولىندا بولعان جىلدارى رەنات سىبان راپتانعا، كەيىننەن قالدان تسەرەنگە ءوزىن بوساتۋ تۋرالى بىرنەشە رەت ءوتىنىش جاساعان. الايدا زەڭبىرەك جاساۋ ءىسى تولىعىمەن اياقتالىپ، ويرات ۇستالارى ونى مەڭگەرىپ بولمايىنشا رەناتتى جىبەرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ءتىپتى وتتى قارۋ قولدارىنا تۇسكەننەن كەيىن دە شۆەدتىك ونەرتاپقىشتى بوساتۋعا اسا قۇلىقتى بولمادى. دەسە دە 1733 جىلى رەناتتىڭ جالىنا وتىنۋىمەن قالدان تسەرەن وعان جومارتتىق جاساپ، جاقسىلاپ قۇرمەتتەپ بوسىتىپ قويا بەردى. ارتىنشا رەنات وتانىنا ورالىپ، سول جاقتا ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن عۇمىر كەشكەن.

مەلىس سەيداحمەتوۆ

Abai.kz