شىنىن ايتۋ كەرەك، كوپ قازاقتار ناعىز مۇسىلمان دiنi قايسى، ونداعى ءتۇرلi دiني اعىمداردىڭ قايسىسى دۇرىس، قايسىسى بۇرىس ەكەنiن اجىراتىپ جاتپايدى. بالاسى مەشiتكە بارىپ، ناماز وقىپ جاتسا «بالامىز ءتۇزۋ جولعا ءتۇستi, اراق iشپەيدi, بۇزىقتىق جاسامايدى» دەپ قۋانادى. ال بiراق كەيبiر اعىمدار جاس بالاعا جاينامازعا جىعىلۋدى عانا ەمەس، مۇسىلماندىققا جات نارسەنi ۇيرەتiپ، مۇلدەم باسقا دۇنيەگە جەتەلەيتiنiنە ەندi كوز جەتكiزiپ ءجۇرمiز. ماۋسىم ايىنىڭ 22-سiندە اقتاۋداعى قاتاڭ رەجيمدi كولونيادان 21 تۇتقىن قاشىپ، وزدەرiن-ءوزi جارىپ جiبەرگەن وقيعا ەلدi بiر دۇرلiكتiرگەن-دi. قاشقىنداردىڭ بارلىعى دiن جولىنا قاتتى بەرiلگەن، تاكبiرشiلەر اعىمىنىڭ مۇشەلەرi ەكەنiن اقپارات قۇرالدارى جارىسا جازدى. ارابتانۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اشiربەك ءمۇمiنوۆتiڭ ايتۋىنشا «تاكفير» دەگەن ءسوز - اراب تiلiنەن اۋدارعاندا بiرەۋدi كاپiرگە شىعارۋ دەگەندi بiلدiرەدi ەكەن. بۇل - قازاقستاننىڭ باتىس اۋداندارىندا ارەكەت ەتەتiن دiني توپ. ولار وزدەرiنەن باسقا مۇسىلمانداردى كاپiر سانايدى. زايىرلى ءومiردi قابىل ەتپەۋدi, تەك قانا دiن جولىنا قىزمەت ەتۋدi ماقسات تۇتادى. دiن جولىنا جيھاد، سوعىس الىپ بارۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدi ەكەن. وپات بولعان 21 جاننىڭ بiرi - قوردايلىق داۋرەن الiمبەت. داۋرەننiڭ اكەسi بiرجان تالاي جىلدان بەرi دارiگەر بولىپ ەڭبەك ەتiپ، ابىروي-بەدەلiنiڭ بيiكتiگi ارقاسىندا اۋداندىق ماسليحاتقا دەپۋتات بولىپ سايلانعان ازامات. ول وسى اعىممەن الىسقانىنا بiرنەشە جىلدىڭ ءجۇزi بولىپتى. سوندىقتان بiرجان الiمبەت­پەن اڭگiمەمiز وسى باعىتتا ءوربiدi.

- اڭگiمەنi ارiدەن باستاساق... سiزدiڭ بالاڭىز بۇل دiني اعىمعا قالاي ءتۇسiپ ءجۇر؟

- اقتاۋ تۇرمەسiنەن قاشقان 21 بالانىڭ بiرi مەنiڭ بالام داۋرەن ەدi. بۇل دiني اعىم مەنiڭ وتباسىمدى ويران قىل­دى. ۇيىپ وتىرعان وتباسى ەدiك، ءۇش ۇل، بiر قىزىم بار ەدi. ايەلiم دە، ءوزiم دە دارiگەر بولىپ قىزمەت ەتتiك. ەڭ الدىمەن بۇل دiنگە ايەلiمدi ءوز اپكەسi جىقتى. قوردايدا مەنiڭ باجام بولدى، وتباسىمىزبەن جاقسى ارالاسىپ تۇراتىنبىز. سول باجامنىڭ كوزi كورمەي­تiن، اياعى جۇرمەيتiن­ اۋرۋشاڭ بالاسى بار ەدi. سول بالاسىن ەمدەتەمiن دەپ بارماعان جەرi, باسپاعان تاۋى قالعان جوق. بiزدiڭ مەديتسينانىڭ شاماسى كەلمەدi. سودان بۇلار بالانى قىرعىزستانداعى بiر مولداعا ەمدەتەدi. ول مولدالار تاكبiر­شiلەر ەكەن. قالاي ەكەنiن قايدام، ولار بالانىڭ كوزiن كورەتiن، اياق-قولىن جۇرەتiن قىلادى. سودان ولار سول دiنگە كiرەدi. ودان بiر كۇنi دiنگە شەشەسiن جىعادى. جالپى، بۇل اعىمنىڭ قوردايدا قانات جايا باستاعانىنا ون شاقتى جىل بولدى. بايعۇس باجام وسىلاردىڭ كۇيiگiنە شىداماي قايتىس بولدى. ول ءولiپ قۇتىلدى. مەن ءالi كۇنگە الىسىپ ءجۇرمiن. سودان بۇلار مەنiڭ ايەلiمدi جىعادى، ايەلiم كەلiپ مەنi تارتتى. مەن «ونداي دiنگە بارمايمىن» دەپ اشىپ ايتتىم. «وندا سەنiمەن تۇرمايمىن» دەدi. ءسويتiپ دiنگە بولا اجىراستىق، سەبەبi بۇل دiننiڭ زاڭى بويىنشا ەرلi-زايىپتىلار ەكەۋi بiر دiندە بولۋى كەرەك. ەگەر ولاي بولماسا، بiرگە تۇرۋعا بولمايدى. ول كەزدە بالالارىم بۇل اعىمعا قوسىلعان جوق بولاتىن. سودان نە كەرەك، ايەلiم­مەن اجىراسىپ، بالالارىم سونىمەن بiرگە كەتتi. ايەلiم اپكەسiنiڭ قولىنا بارىپ تۇردى. ولار الماتىدا جۇمىس iستەيتiن. كەيiنiرەك قىزىم جوعارعى وقۋ ورنىندا وقىدى، وسى قايتىس بولعان بالام الماتىداعى ستاتيستيكا باسقارماسىندا ءبولiم باستىعى بولىپ جۇمىس iستەدi. قازۇۋ-دi بiتiر­گەن، جوعارى ماماندىعى بار، اقىلدى، ويشىل، بۇكiل كوم­پيۋ­تەردiڭ ءبارiن شەمiشكە­شە شاعاتىن. ال كiشi بالام مەكتەپتە وقيتىن. ايەلiم بالالارىمنىڭ ءبارiن الگi دiني اعىمعا جىقتى. وعان دەيiن ايەلiمنiڭ دiننەن مۇلدەم حابارى جوق بولاتىن. سودان ناماز وقىدى، باقسى-بالگەر بولامىن دەپ، ءوزiن-ءوزi ۇستاي الماي، ايقايلاپ، جۇيكە اۋرۋىنا شالدىقتى. داۋرەن جاپ-جاقسى جۇمىسىن، جاس وتباسىن تاستاپ، شەشەسiنiڭ سوڭىنان ەردi. بالام شالا قازاق، دiننەن ءمۇل­دەم حابارى جوق بولعاندىقتان شىعار، وسى اعىمعا تەز بەرiلدi.

- ال، بالاڭىز تۇرمەگە قالاي ءتۇسiپ ءجۇر؟

- شەشەسi جاعى جاقسىلاپ تارتقاننان كەيiن بالام جۇمىستى تاستاپ، وسى اعىممەن بiرجولاتا اينالىستى. سودان ۇلتتىق قاۋiپسiزدiك كوميتەتi ولاردى باقىلاپ ءجۇرiپ، 2009 جىلى تۇتقىنداپ، 11 جىلعا سوتتاعان بولاتىن. بiزدiڭ اۋىلدان 6 بالا سوتتالدى. ءومiرi دiننەن حابارى جوق مەنiڭ بالامدى سوتتاعاندا «وسى دiني توپتىڭ باسشىسى» دەپ سوتتادى. ءسويتiپ بالام ەشكiمدi ولتiرگەن جوق، ەشكiمدi ۇرعان جوق، وسى دiنگە بولا سوتتالىپ كەتە باردى. بiردەن اقتاۋ تۇرمەسiنە ءتۇستi. نەگiزi اقتاۋ مەن اتىراۋ ناعىز دiننiڭ كۇيiپ تۇرعان جەرi عوي. اقىرى بالام سول اعىمنىڭ ىقپالىنان شىعا الماي، تۇرمەدەن قاشىپ وپات بولدى. وزدەرiن-ءوزi جارىپ وپات بولدى. جالپى وسى دiني اعىمداردىڭ تاريحىن وزiمشە زەرتتەپ كوردiم. سونداعى بiلگەنiم - مۇسىلمان دiنiنiڭ 22 تارماعى بار ەكەن. ارقايسىسى وزiنiكiن دۇرىس دەيدi. بiر-بiرiمەن تارتىسادى دا جاتادى. باسقا-باسقا مۇسىلمان دiنiنiڭ بiر-بiرiن مويىنداماۋى نە دەگەن سۇمدىق؟! مەن دە اللاعا سەنەمiن، مويىندايمىن. بiراق بۇلاردىڭ سەنiمدەرi, تiرلiكتەرi تىم بولەك. مەنiڭ بالام باس يگەن دiني اعىم كاۆكازدان كەلگەن كورiنەدi. بۇلاردا ۇلت، ەل-جۇرت دەگەن بولمايدى. بۇلاردا تەك بiر-اق زاڭ بار. ول - قۇران. بەس ۋاقىت نامازىن وقىپ، مىنا دۇنيەنiڭ ءبارiن تارك قىلۋ كەرەك. ەرتەڭ ولەتiن و دۇنيەنi, جۇماققا بارۋدىڭ جولىن ويلاۋ كەرەك. باسقا ەشتەڭە قىزىقتىرمايدى. قايبiر كۇنi اۋداندىق گازەتتە يمامنىڭ «حيدجابىم - مەنiڭ قورعانىم» دەگەن ماقالاسى شىقتى. وقىپ كورسەڭ، ماسقارا. مەملەكەتiمiزدiڭ زاڭدارىن پايدالانىپ، ءار ادامنىڭ جەكە قۇقىنا قول سۇقپاۋ كەرەك دەي وتىرىپ، مەكتەپتەردە حيدجاب كيۋگە رۇقسات ەتۋ كەرەك، بالالار ساقال جiبەرۋi كەرەك دەيدi. بiزدە دiن بولەك، مەملەكەت بولەك، مەملەكەت دiن iسiنە ارالاسپايدى. ال كەرiسiنشە دiن مەملەكەت iسiنە ارالاسىپ وتىر عوي. كوز الدىڭىزعا ەلەستەتiڭiزشi, ايەل-قىزدارىمىزدىڭ ءبارi حيدجاب كيiپ كەتسە، ەركەكتە­رiمiزدiڭ ءبارi ساقال جiبەرسە، ۇلتتىق كەلبەتiمiزدەن نە قالادى. قازاق مەملەكەتi دەگەن قايدا قالادى؟!

- سiز وسى اعىممەن الىسقاندا، بۇل ماسەلەنi ايتىپ قايدا شاعىمدان­دىڭىز؟

- 2007 جىلى وتار اۋىلىندا مەشiت اشىلعاندا سوعان كەلگەن دiني باسقارمانىڭ ءمۇفتيi دەربiسالi قاجىنىڭ قولىنا حات ۇستاتقانمىن. نەگiزi دiنiمiزدiڭ ابىرويىن قورعايتىن، ءتۇرلi اعىمداردىڭ قايسىسى دۇرىس، قايسىسى بۇرىس ەكەنiن انىقتاپ بەرۋ دiني باسقارمانىڭ مiندەتi عوي. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى دiنگە بەرiلۋشi­لەردi جازالاۋدان باسقا ەشتەڭە iستەپ وتىرعان جوق. پرەزيدەنت بۇكiل دiندەردiڭ ءبارiنiڭ باسىن قوسىپ، تاتۋلىققا شاقىرىپ جات­قان كەزدە بiزدiڭ دiني باسقارما مۇسىلمان دiنiندەگi اعىمداردى جيناپ، باسىن قوسىپ، ورتاق تiل تابىستىرىپ، قازاق ۇلتىنا كەسiرiن تيگiزبەيتiندەي جاعداي جاساۋ كەرەك ەمەس پە؟ اعىمدار بiر-بiرiمەن كەلiسiمگە كەلۋi كەرەك قوي. ونىڭ ورنىنا ءار اعىم بiرiن-بiرi جامانداپ، ايتىسىپ-تارتىسادى دا جاتادى. شىنىن ايتۋ كەرەك، قازiرگi اعىمدار بiزدiڭ بالالاردىڭ ءبارiن قۇرتىپ جاتىر. اتا-اناسى بالاسى مەشiتكە بارىپ، ناماز وقىپ جۇرگەنiنە ءماز. بiراق، تەرiس اعىمداردىڭ جەتەگiندە كەتiپ بارا جاتقانىن بiلمەيدi. ول اعىمدار «بۇل دۇنيە­نiڭ قىزىعى جوق، سەندەر و دۇنيەنi, اقىرەتتi ويلاڭدار» دەپ تاربيەلەيدi. ارۋاق جوق، ولگەندەردiڭ باسىنا بارىپ قۇران وقۋعا بولمايدى، قۇدايى تاماق بەرۋگە بولمايدى، گازەت وقۋعا بولمايدى. بەس ۋاقىت نامازدان باسقا ەشتەڭە بiلمەيدi. جاس بالالار كوزدi جۇمىپ تۇرىپ، ولاردىڭ ايتقاندارىن ورىندايدى. سوندىقتان بارلىق ءۇمiت تەك پرەزيدەنتتە، باسقا ەشكiمنiڭ قولىنان كەلمەيدi. وعان ۇقك، دiني باسقارما وتiرiك اقپارات بەرەتiن سياقتى. «ويباي، بiزدە دiني ەكسترەميزم جوق، ءبارi ءايبات» دەپ. مۇنىڭ ءبارi وتiرiك. قازiر بۇل ماسەلە قىپ-قىزىل ءورت. ءدال قازiر وسىعان توقتام بولماسا، بەس-التى جىلدا بۇل اعىمدار بiر-بiرiمەن قىرقىسادى. بالا اكەسiنە، قىز شەشەسiنە قارسى شىقسا، بولاشاعىمىز نە بولادى؟! اعىمعا كiرiپ كەتكەن بالالاردىڭ اتا-انالارى «بالالارىمىز بiر ءتۇرلi, مەنiڭ iستەگەن تاماعىمدى iشپەيدi, سەن كاپiرسiڭ» دەيدi» دەپ كۇيiنەدi. ولار «سەندەر كiمسiڭدەر؟» دەسەڭ، «مۇسىلمانبىز» دەيدi, «ۇلتتىڭ كiم؟» دەسەڭ، «ۇلتىمىز جوق، بiز مۇسىلمانبىز» دەيدi. ءسويتiپ، قازiر ۇلتىمىزدىڭ جوق بولىپ كەتۋ قاۋپi ءتونiپ تۇر. بۇل اعىمدار - قازاققا تونگەن قاتەر. ەرتەڭ ۇلت رەتiندە جوق بولىپ كەتەمiز. سوندىقتان بارلىق قازاق باۋىرلارىمدى مىنا جات اعىمداردى توقتاتۋعا شاقىرىپ وتىرمىن. ولاردى كۇشپەن ەمەس، ۋاعىز، يدەولوگيا ارقىلى توقتاتۋ كەرەك.

- اقتاۋدا تۇرمەدە وتىرعان كەزدە بالاڭىزدىڭ ارتىنان باردىڭىز با؟

- جوق، بارعان جوقپىن. ءوز-وزدەرiن جارىپ جiبەرگەن وقيعادان كەيiن عانا با­رىپ، بالامنىڭ دەنەسiن اكەلiپ، اۋىلعا جەرلەدiم.

- بالاسىنىڭ جەرلەۋiنە اناسى كەلدi مە؟

- كەلدi. بiراق مەن «بالامنىڭ جەر­لەۋiنە تەك اناسى، بالامنىڭ ايەلi عانا كەلسiن» دەپ ايتقانمىن. سويتسەم، ۇباپ-شۇباپ ءبارi كەلiپتi, قۋىپ جi­بەر­دiم. شىنىمدى ايتسام، ولار كوزدەرiنە جاس الىپ جىلاعان دا جوق. قايتا «بiز باقىتتىمىز، بالامىز شەيiت، شاھيد بولدى» دەپ قۋانىپ ءجۇر. تۋعان بالاسىنىڭ ولiمiنە قۋانعان قانداي باقىت ول؟ بالاسىنىڭ ولگەنiنە قۋانىپ، «انە، مەنiڭ بالام دiن جولىندا قازا تاپتى» دەپ باسقالارعا مىسال ەتiپ ءجۇر. ايەلiمنiڭ قازiرگi تiرلiگiنە قاراپ وتىرسام، زومبي بولىپ كەتكەن سەكiلدi. مەنiڭ بالام نە ءۇشiن ءولدi? وسى سۇراقتىڭ جاۋابىن تاپپاي ءجۇرمiن. وسى سۇراقتى كiمگە قويۋىم كەرەك؟ ەل ءۇشiن، جەر ءۇشiن ولسە، ءوز-ءوزiمدi تىنىشتاندىرار ەدiم. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ تiرلiگi قا­ماپ، تۇرمەگە جiبەرۋ، بولدى. مەنiڭشە، بۇل باعىتتاعى جۇمىستى باسقاشا جۇرگiزۋ كەرەك. پروكۋراتۋرا ورگاندارى «ەي، سەن قانداي دiنسiڭ، قايدا تiركەل­گەنسiڭ؟» دەپ سۇراماي ما؟ يسلام دiنi تiركەلگەن، قالعان اعىمدار سونىڭ كولەڭكەسiندە جۇمىس ات­قارىپ جاتىر. بۇل اعىمداردىڭ قا­زاقستان­عا قانداي پايداسى بار ەكەنiن تەكسەرۋ كەرەك.

- باسقا بالالارىڭىزدىڭ جاعدايى قالاي؟

- ءۇش ۇل، بiر قىزىم بار ەدi دەپ ايتتىم عوي. ۇلكەن ۇلىم وسىدان بiرنەشە جىل بۇرىن جول اپاتىنان قايتىس بولعان. ەكiنشi ۇلىم وسى داۋرەن بولاتىن. ودان كەيiن­گi قىزىم - دارiگەر، ول دا شەشەسiنiڭ كەسiرiنەن سول دiن جولىنا ءتۇسiپ كەتكەن. كiشi بالامدى زورعا-زورعا دەگەندە قولىما الىپ، بەتiن بەرi قاراتقانداي بولدىم. ول - الماتىدا ستۋدەنت. بiراق شەشەسiنەن اجىراتا الماي جاتىرمىن. قولىمدا جۇرگەندە بەتi بەرi قاراپ قالادى، شەشەسiنە بارسا قايتادان اينىپ قالادى...

اڭگiمەلەسكەن ورالحان ءداۋIت

جاس الاش №70 (15528)