اقپان رەۆوليۋتسياسى ناتيجەسىندە مونارحيانىڭ قۇلاۋى وتارعا اينالدىرىلعان ەلدەر الدىنان تاماشا ساياسي مۇمكىندىكتەر اشتى. يمپەريا حالىقتارى ءتارىزدى، قازاق حالقىنا دا ءوزىنىڭ جوعالتقان مەملەكەتتىگىن جاڭعىرتۋعا باستايتىن جول اشىلدى. رەۆوليۋتسيالىق ۇيىمدار قۇرىلدى، العاشقى جيىندار، سەزدەر ءوتتى. قازاقتاردان جانشا دوسمۇحامەدوۆ رەسەي مۇسىلماندارى وداعىنىڭ اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ سايلاندى. سول لاۋازىمىندا ول رەسەي رەسپۋبليكاسىنىڭ ۋاقىتشا زاڭ شىعارۋ ورگانىنا، پرەدپارلامەنتىنە مۇشە بولىپ، بولاشاق مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى انىقتايتىن زاڭ جاساسۋعا قاتىستى. 1917 جىلعى 25 قازان توڭكەرىسىنە تىكەلەي كۋا بولدى.  پەتروگرادتاعى توڭكەرىس تالابىمەن ەكىنشى كەڭەستەر سەزى قۇرعان سوۆەت ۇكىمەتى مەن وعان قارسى ۇيىسقان ارەكەتتەردى  «ورىستاردىڭ ءوزارا ىرىلداسۋى» دەپ باعالادى. انارحيالىق قۇبىلىستى كوزىمەن كورىپ ورالعاندىقتان، ورىنبوردا 1917 جىلعى 5–13 جەلتوقساندا وتكەن ەكىنشى جالپىقازاق سەزىندە «ورتالىقتان بەرمەن لىقسىعان انارحياعا توسقاۋىل بولۋ ءۇشىن» قازاق اۆتونومياسىن شۇعىل جاريالاۋدى تالاپ ەتۋشىلەردىڭ باسىندا تۇردى. 1918 جىلعى اقپاندا ورال وبلىسى قازاقتارى سەزىنىڭ شەشىمىمەن «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە ماسكەۋگە وبلىستىق زەمستۆو باسقارماسىنىڭ باستىعى حالەل دوسمۇحامەدوۆپەن بىرگە ارنايى دەلەگاتسيانى باستاپ باردى. جانشاعا بۇل ءىسساپارىندا، 1930 جىلى تەرگەۋشىگە بەرگەن كورسەتۋىندە ايتقانىنداي، «كورسەتىلگەن اۋماقتاعى «الاش-وردا» بيلىگىن مويىنداۋ تۋرالى رسفسر سوۆناركومىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ» تاپسىرىلعان ەدى. دەلەگاتسيانىڭ سوۆەت ۇكىمەتى باسشىلارىمەن تۇڭعىش كەلىسسوزى ءبىرشاما ءساتتى بولدى: ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارى ستالين توتە جەلىمەن سەمەيدەگى الاش ۇكىمەتى باسشىلارىمەن سويلەستى، ورال وبلىسىنداعى زەمستۆو مەكەمەلەرىنىڭ جۇمىستارىن جالعاستىرا بەرۋلەرىنە رۇقسات ەتىلدى، وبلىستاعى الاش قۇرىلىمىن سوۆەتتىك پلاتفورماعا اۋىستىرۋعا جۇمساۋ ءۇشىن دەلەگاتسياعا قوماقتى قاراجات بەرىلدى. ارتىنشا ءستاليننىڭ سوۆەتتىك نەگىزدەگى اۆتونوميا عانا ءتان الىناتىنى، سوندىقتان ەڭبەكشى بۇقارانىڭ بۋرجۋازيا قايراتكەرلەرىن مويىندارىنان  ءتۇسىرىپ تاستاۋعا تيىستىگى تۇجىرىمدالعان تسيركۋليارى جاريالاندى دا، الاش-وردا اقتارمەن وداقتاسۋعا ءماجبۇر بولدى. قىزىلدار ازامات سوعىسىندا جەڭىپ كەلە جاتقان شاقتا، قازاق اسكەري رەۆكومى جۇرگىزگەن كەلىسسوزدەر ناتيجەسىندە باتىس الاش-وردا ۇلتتىق اسكەرىنىڭ كۇشىمەن اقتاردىڭ اسكەري قوسىنىن تالقاندادى دا، 1920 جىلدىڭ باسىندا كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىقتى. الايدا الاش-وردا ۇزاماي «كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم» دەپ تانىلىپ، كۇللى ەلىمىزدە قىزمەتىن دوعاردى. الاشورداشىلار، ولاردىڭ ارتىنشا، ەلى ءۇشىن ەڭبەك ەتكەن كوممۋنيستەر دە  جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە رەپرەسسياعا ۇشىراتىلدى. بۇلار جايىندا توتاليتارلىق بيلىك تۇسىندا ايتىلمايتىن. وسى جابىق تاقىرىپتار بيلەۋشى پارتيانىڭ قايتا قۇرۋ ساياساتى جاريالانعاننان كەيىن عانا قوزعالا باستادى. 1988 جىلعى قاراشادا «الاش ىسىمەن» 30-شى جىلدارى رەپرەسسيالانعاندار اقتالدى. سول شاقتا، 1989 جىلعى ساۋىردە، «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ شاڭىراق كوتەرگەنى ءمالىم. قوعام حالىقتى جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن الاپات اشارشىلىقتارعا ۇشىراتقان  ستالينيزم قىلمىستارىن اشكەرە ەتۋدى، ەسىمدەرى مەن ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى ۇمىتتىرىلعان تۇلعالاردى قوعامدىق ومىرگە قايتا اكەلۋدى، تاريحتاعى تولىپ جاتقان «اقتاڭداقتاردى» اشۋدى ماقسات ەتتى. سودان بەرگى شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت بويى «ادىلەتكە» مۇشە عالىمدار، جازۋشىلار، كينەماتوگرافيستەر، جۋرناليستەر جانە، ارينە، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارى وتكەنىمىزدى بۇرمالاۋلاردان ارشۋ جانە ادامداردى تازارتىلعان تاريح ارقىلى تاربيەلەۋ ىسىنە بەلسەنە اتسالىسىپ، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى ورنىقتىرۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ كەلەدى.

ەلىمىزدىڭ اۋەلى رەسەي، ودان سوۆەت  يمپەريالارى قۇرامىنداعى تاريحى ۇلت قايراتكەرلەرىنە قارسى جاسالعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر مەن رۋحاني دا، ءتاني دە جازالاۋ دەرەكتەرىنە تۇنىپ تۇر. دەگەنمەن، ساياسي رەپرەسسيالار ءبىرىنشى كەزەكتە كەڭەس كەزەڭىنىڭ قيعاشتىقتارىنا قاتىستى تۇسىنىلەدى. ويتكەنى ون جەتىنشى جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن بەرى بولشەۆيكتەر ارنايى ورگاننىڭ جازالاۋ ماشيناسىنا تاپتىق تۇرعىدان توزبەۋشىلىك وتىنىن ۇستەمەلەپ  سالىپ تۇردى. وسى قۇپيا ساياسي مەكەمە الدىمەن، كەڭەس وكىمەتى ورناعانعا دەيىنگى، بۇگىندەرى الاش قوزعالىسى دەپ اتالاتىن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا قاتىسۋشىلاردى،  الاش قوزعالىسى العان بيىك شىڭ – «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىن قۇرۋشىلار مەن سول قۇرىلىمدا قىزمەت ىستەگەندەردى قۋعىنعا ۇشىراتتى. سوسىن جاساندى اشارشىلىقتارىمەن حالقىمىزدى ايگىلى ۇلتتىق اپاتقا ۇرىندىردى، ودان ۇلكەن تەررور جىلدارى  جۇرتتى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇسىرىپ، كول-كوسىر قايعى-قاسىرەتكە بوكتىردى.

كەڭەستىك قىلمىستاردىڭ نەگىزگىلەرىن جۇيەلەپ ەسكە الار بولساق، ەڭ الدىمەن الاش قوزعالىسىنا قاتىسقان، كەڭەس بيلىگى كەزىندە سوۆەتتىك پلاتفورمادا تۇرىپ ۇلت مۇددەسىن كۇيتتەگەن ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ قۋدالانعانى تىلگە ورالادى. 1930 جانە 1932 جىلدارى بۇگىندەرى «الاش ءىسى» دەپ اتالاتىن سوت ۇدەرىستەرى ءوتتى. كەزىندە ۇلتتىڭ ار-وجدانى اتانعان احمەت بايتۇرسىنوۆپەن بىرگە قىرىقتان استام ادام رەپرەسسيانىڭ العاشقى تولقىنىندا  سوتتالدى. بۇلاردىڭ ىشىندە تورتەۋى – مادەنيەت قايراتكەرى دىنمۇحامەد ءادىلوۆ، جازۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، جۋرناليست احمەتسافا يۋسۋپوۆ، ادەبيەتشى ءابدىراحمان ءبايدىلدين 1930 جىلعى 21 ساۋىردە، پرولەتاريات كوسەمى لەنيننىڭ تۋعانىنا الپىس جىل تولۋ قۇرمەتىنە شالىنعان قۇرباندىق ءتارىزدى، اتىپ تاستالدى. قوقان (تۇركىستان) اۆتونومياسىنىڭ العاشقى ۇكىمەتباسى، كەڭەستىك تۇركسىب تەمىرجول ماگيسترالىن سالۋشى ينجەنەر مۇحامەدجان تىنىشباەۆپەن بىرگە  1932 جىلعى ساۋىردە جيىرما شاقتى زيالى الاش قايراتكەرلەرىن شارپىعان رەپرەسسيانىڭ ەكىنشى تولقىنىندا جازالاندى. وسى ەكى تولقىندا دا ۇستالعان الاشورداشىلار دەپ اتالاتىنداردىڭ دەنى كەڭەس مەكەمەلەرىندە قىزمەت اتقاراتىن. الاش-ورداعا دا، وعان قاتىسقاندارعا دا سوۆەت وكىمەتى امنيستيا جاريالاپ، كەشىرىم بەرگەن، الايدا، سوعان قاراماستان،  اتالعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەرگە ۇشىراتىلىپ، سوتتالدى. ولاردى تۇتقىنداۋ، تەرگەۋ مەن سوتتاۋ بايلاردى تاركىلەۋ ناۋقانىمەن، قوجالىقتاردى ۇجىمداستىرۋ شارالارىمەن جانە بۇلارعا قارسى ارتىنشا كوتەرىلگەن حالىق تولقۋلارىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى.

زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، 1929–1931 جىلدارى 372 كوتەرىلىس وشاعى بولعان. وكىمەتتىڭ تەرەڭ ويلاستىرىلماعان، سولاقايلاندىرا جۇرگىزگەن رەفورمالارىنا  سوزاق، سارىسۋ، باتپاققارا، بوستاندىق، ابىرالى، ىرعىز، قارماقشى، شۇبارتاۋ ايماقتارىندا قارسىلىقتار كورسەتىلگەنى بەلگىلى، ولار ازاتتىق ءۇشىن قوزعالىسقا، قارۋلى كوتەرىلىسكە ۇلاستى. ءبارى دە اسكەر كۇشىمەن باسىپ-جانشىلدى. جازالاۋشى قىزىل قوسىندار قانعا بوياعان كوتەرىلىسشىلەر قاتارىندا كەم دەگەندە 80 مىڭنان استام ادام بولعان دەپ ايتىلادى. الاششىلدار دەم بەرگەن كوتەرىلىستەر، «بايلار باسقارعان كونتررەۆوليۋتسيالىق باسكوتەرۋلەر» دەپ باعالانعان بۇل قارسىلىقتاردىڭ تابيعاتىن ابىرالى كوتەرىلىسىنىڭ جەتەكشىسى ىسقاق كەمپىرباەۆ ءسوزى ايقىن تانىتادى. ونى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى زەرتتەۋشى-عالىم قايدار الداجۇمانوۆ قۇپيا مۇراعاتتان تاۋىپ، عىلىمي اينالىمعا قوسقان ەدى.

سول قۇجاتقا قاراعاندا، 1931 جىلى 32 جاسار ىسقاق كەمپىرباەۆ كوتەرىلىسشىلەر الدىندا: ء«بىزدىڭ الدىمىزدا قيىن دا قاسيەتتى پارىز تۇر، ول – توناۋشىلاردىڭ ءبىرى ستالين باسقارىپ وتىرعان كەڭەس ەزگىسىن... قۇلاتۋ، – دەگەن كورىنەدى.  – قازاقستانداعى كەڭەس وكىمەتىنىڭ توناۋشىلىق ساياساتىنىڭ ءمانى مەن مىندەتىن سىزدەرگە ايتىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق، – دەپتى ول ودان ءارى. – بۇل ساياساتىنىڭ شىنايى بەت-ءجۇزىن كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءوزى ءسوز جۇزىندە ەمەس، ىسپەن دالەلدەپ بەردى. كۇنى كەشەگى وتكەنىمىزگە كوز سالسا دا جەتەدى: 1928 جىلى بۇل ساياساتىن ءىس جۇزىنە اسىرۋدىڭ العاشقى قادامى جاسالدى، ونى كەڭەس وكىمەتى، وعان دەيىن اسا نىعايا قويماعاندىقتان، ەرتەرەكتە باستاي الماعان ەدى. ء«ىرى باي شارۋاشىلىقتارى» دەيتىندەردى 1928 جىلى تاركىلەۋ ارقىلى قازاقستان ەكونوميكاسىنا العاشقى ەلەۋلى سوققى بەرىلدى، ءبىزدىڭ وزىق ويلى كىسىلەرىمىز سودان كوپ بۇرىن بولجاعان توناۋشىلىقتارعا وسىلاي جول سالىندى. ءبارىڭىزدىڭ دە ەستەرىڭىزدە بولار، 1928 جىلدىڭ وزىندە ءبىزدىڭ عالىمدارىمىز ايتىپ ەدى عوي: «الدىمەن ء«ىرى بايلاردى» تاركىلەيدى، سوسىن «ۇساق بايلاردى» دا ىزدەپ تاۋىپ، شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرەدى، ودان «ورتاشالاردى» قولعا الادى، ءسويتىپ، اقىرى، «كەدەيلەرگە» دە جەتەدى»... كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىنىڭ ءمان-ماعىناسى وسىنداي، ول بۇدان وزگەشە بولا دا المايدى، ويتكەنى ول جەكە مەنشىكتى جويۋدا. جەكە مەنشىكتىڭ تامىرىنا بالتا شابۋ ارقىلى ول جۇمىس ىستەمەي-اق، باسقالاردىڭ تاپقان-تايانعانى ەسەبىنەن كۇن كورۋ مۇمكىندىگىن تۋعىزۋدا. مۇنداي ساياساتپەن الىسقا بارا المايتىنىڭ – تابيعي نارسە، سولاي بولدى دا... كەڭەس وكىمەتى ورتاشا جانە كەدەي شارۋاشىلىقتاردى تاركىلەدى دە، ورنىنا بىرقاتار ساياسي-شارۋاشىلىق ناۋقاندار، دايىنداۋلار دەلىنەتىندەرىن ەنگىزدى، ولارى ءسوز جۇزىندە – سوتسياليزمگە، ءىس جۇزىندە – باس-باسىڭدى تۇك قالدىرماي توز-توز قىلۋعا باعىتتالدى. كۇللى كەدەي-كەپشىك، باتىراقتاردىڭ باس-باسىنا سالىق سالعان ەت دايىنداۋلار مۇنى جەتكىلىكتى تۇردە ايقىن اشىپ تۇرعان جوق پا. ءسال-ءپال نارازىلىق بىلدىرەر بولساڭ – تۇرمە، «كونتررەۆوليۋتسيا»، اتىپ تاستاۋ، تاعىسىن تاعىلار. ءبىز بۇدان ءارى باعىنىشتى، ارەكەتسىزدىك جاعدايدا وتىرا الامىز با؟ ونىڭ ۇستىنە، كوتەرىلىس ءورتى بۇتكىل كەڭەس وداعىن شارپىپ بارادى. بۇدان ءارى ارەكەتسىز وتىرا بەرۋ – قۇداي الدىندا دا، قازاق حالقى الدىندا دا قىلمىس. ءبىزدىڭ بورىشىمىز – جان اياماي، شەشىمدى تۇردە، سوڭىنا شەيىن كۇرەسۋ».

مىنە، 30-شى جىلدارعى سولاقاي رەفورما تۋىنداتقان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر باسشىلارىنىڭ ءبىرى كەڭەس بيلىگىنىڭ جوسىقسىزدىقتارى سالدارىنان سول كەزگى قازاق حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن جاعداي جونىندە وسىلاي پايىمدادى. الاش وقىعاندارىن ء«بىزدىڭ وزىق ويلى كىسىلەرىمىز»، ء«بىزدىڭ عالىمدارىمىز» دەپ ءىش تارتتى. بۇدان الاشوردالىقتاردىڭ كوتەرىلىستەرگە تىكەلەي اتسالىسۋى كورىنبەسە دە، ەل بولۋ حاقىنداعى الاش-وردا يدەياسىنىڭ بۇقارا جۇرەگىنە ۇيالاعانىن كورەمىز. جوسىقسىز تاركىلەۋ مەن زورلىقپەن ۇجىمداستىرۋ شارالارى سەبەپ بولىپ، جۇرت پاتشا زامانىنان كەيىن قايتادان وزبىر بيلىكتەن قۇتىلۋ ءۇشىن كوتەرىلدى. الايدا ۇلت ازاتتىعىن كوكسەگەن كوتەرىلىسشىلەردىڭ اياۋسىز جازالانعانى ءوز الدىنا، كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول باسكوتەرۋلەر لايىقتى ساياسي باعاسىن العان جوق. ال ۇلت زيالىلارىنا قارسى باعىتتالعان رەپرەسسيانىڭ العاشقى ەكى تولقىنىندا تۇتىلعاندار، ول جولى ىستەرى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە تىكەلەي بايلانىستىرىلماعانمەن، ەڭ اۋىر قىلمىستىق جازادان ءبارىبىر قۇتىلا المادى.  ولار وزدەرىنە 1930 جانە 1932 جىلدارى كەسىلگەن مەرزىمدەرىن وتەپ ورالعانمەن، وزدەرىن قۇرىقتاعان العاشقى قۋعىن-سۇرگىن ناۋقانىنان امان قالعان الاشتىقتارمەن، الاش يدەياسى جۇرەك تۇكپىرلەرىنە ۇيالاپ، سوۆەتتىك نەگىزدە ۇلت مۇددەسىن كۇيتتەپ جۇرگەن كوممۋنيست قايراتكەرلەرمەن جانە باسقا دا مىڭ-سان كەڭەستىك ادامدارمەن بىرگە 1937–1938 جىلدارى ۇلكەن تەررور ارانىنا جۇتىلدى.

ءبىز بۇگىن ەش كۇماندانبايمىز – پاتشالىق تاريح ساحناسىنان كەتكەننەن كەيىن ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ الدىندا قازاق مەملەكەتتىگىن جاڭعىرتۋ مىندەتى تۇردى. مۇنى ورىنداۋ ءۇشىن ولار  سول كەزدەگى ساياسي احۋال  سالعان ەكى جولمەن ءجۇردى. ءبىرى – ۇلت تۇتاستىعىن ساقتاي وتىرىپ، قازاقتىڭ  ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋدى، ەكىنشىسى – بۇرىنعى يمپەريا ورنىنا جۇمىسشى-شارۋا-سولدات دەپۋتاتتارى كەڭەستەرى بيلىگىن ورناتۋعا كەلگەن بولشەۆيكتەر ۇرانى اۋقىمىندا، مەملەكەتتىلىكتى تاپتىق نەگىزدە قۇرۋدى كوزدەيتىن جولدار. ەكى جولعا دا جوعارىدا اتالعان جىلدارعى قۋعىن-سۇرگىن ۇدەرىستەرى تىيىم سالدى. بىراق ازاتتىقتى اڭساۋ سەزىمىن ءبىرجولا جويا المادى. ادىلەتسىزدىكتەر جالعاسىپ جاتقاندا بۇل مۇمكىن ەمەس ەدى. مۇستافا شوقاي اتاپ كورسەتكەن «بولشەۆيكتەردىڭ اشتىق ساياساتى» ازامات سوعىسى مەن ودان كەيىنگى كەزەڭدەردە دە داۋىرلەپ تۇردى. اشارشىلىق 1917–1919 جىلدارى تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ءوڭىرىن عانا ەمەس، 1921–1923 جىلدارى قازاق رەسپۋبليكاسى وبلىستارىن، 1931–1933 جىلدارى ۇلكەن قازاقستان اۋماعىن قامتىدى. ميلليونداعان ادام ءومىرىن جالماعان اشارشىلىقتاردىڭ – ۇلتتىق اپاتتىڭ – قايعىلى سالدارلارى قاندى قىلىش اسىنعان كولگىر دەماگوگيامەن بۇركەمەلەنىپ كەلگەنى بۇگىندە بارشامىزعا ءمالىم.  ۇلكەن تەررور جىلدارى قازاق جەرىندە كونتسلاگەرلەر اشىلىپ، سوۆەت وداعىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن اكەلىنگەن «حالىق جاۋلارى» كازارمالىق سوتسياليزم وندىرىستەرىن جانداندىردى. بۇعان قوسىلىپ، سوعىسقا دەيىن كورەيلەردى، پولياكتاردى كۇشتەپ قونىس اۋدارتۋ، سوعىس جىلدارى نەمىستەردى، قالماقتاردى، چەشەندەردى، ينگۋشتاردى، بالقارلاردى، قاراشايلاردى، قىرىم تاتارلارىن، مەسحەت تۇرىكتەرىن كوشىرۋ، بارلىق ارنايى قونىستاندىرىلعانداردى اسكەري كومەنداتۋرا تاراپىنان تۇراقتى تۇردە قاداعالاپ، تەكسەرىپ تۇرۋ ارقىلى قازاقستان تەرريتورياسى ءىس جۇزىندە كەڭەس وداعى حالىقتارىنىڭ تۇرمەسىنە اينالدىرىلدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا تۇتقىنعا تۇسكەندەردى، تۇركىستان لەگيونىندا قىزمەت ەتتى دەپ ايىپتالاتىنداردى، سونداي-اق قازاق عالىمدارى مەن ادەبيەت، ونەر ادامدارىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتۋ 40-جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن 50-جىلداردىڭ باسىندا دا تولاسسىز ءجۇرىپ جاتتى. سوۆەت وداعىن قۇرايتىن تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى ساناتىنداعى قازاقستاندا ۇلت مۇددەسىنە كەرەعار  ادىلەتسىزدىكتەر ورىن الدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاڭا وتارشىلدىق ءىس-ارەكەتتەرى قازاقتاردى ءوز ەلىندە ۇلتتىق ازشىلىققا اينالدىردى، ولاردىڭ سانا-سەزىمدەرىن قىرناپ، ءبىر ارناعا ءتۇسىردى، بارشاسىنان كوممۋنيزم قۇرىپ جاتقان ءبىر عانا پىكىرلى سوۆەت ازاماتى قالىپتاستىرىلدى. بىراق سول ستاندارتتى زاماندا حالىق ساناسىنىڭ ويانۋ ۇدەرىسى دە بوي كوتەردى. ءبىرجولا تۇنشىقتىرىلعانداي بولعان الاشتىڭ ەلدىك يدەياسى ادەبيەت پەن ونەر تۋىندىلارى ارقىلى ساناعا جاڭا ءنار قۇيىپ جاتتى. جەرىمىزدىڭ يادرولىق سىناق الاڭىنا اينالدىرىلۋى، تابيعات بايلىقتارىن جىرتقىشتىقپەن توناۋ، سونىڭ سالدارىنان ەكولوگيالىق اپاتقا دۋشار بولۋ، قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىنىڭ شەكتەلۋى، ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسىنىڭ كۇرت تارىلۋى جۇرتتى ويلانتپاي قويمادى. اقىرى سونىڭ ءبارى جاستاردىڭ 1986 جىلعى 17–18 جەلتوقساندا ورىن العان ساياسي  كوتەرىلىسىنە الىپ كەلدى.

«ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى وسى كەزەڭدەردەگى تاريحي ادىلەتسىزدىكتەر سەبەبىن بيلىكتى جايلاعان نەوستالينيزمدە، دەموكراتيامەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن پارتيالىق ديكتاتۋرادا دەپ سانادى. رەپرەسسياعا ۇشىراعان الاش قايراتكەرلەرى مەن كەڭەس وكىمەتى پلاتفورماسىندا الاشتىق ەل بولۋ يدەياسىمەن ەڭبەك ەتكەن سوۆەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇرپاقتارى اتالعان ماسەلەلەردى قوعامدا الدەنەشە مارتە تالقىلادى. توتاليتاريزم قىلمىستارىن اشكەرەلەيتىن ماقالالار جازدى، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى سوۆەتتىك قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ قالاي اياق استى ەتكەنىن  جۇرتشىلىقپەن كەزدەسۋلەرىندە اڭگىمەلەپ ءجۇردى. سوڭعى ون شاقتى جىلداعى ىزدەنىستەر ناتيجەلەرى – الاش قوزعالىسى قۇجاتتارىنىڭ جيناقتالىپ شىعۋى، الاش-وردا جايىندا دەرەكتى فيلم جاسالۋى، ايگىلى قايراتكەردىڭ بۇرىن جۇرتشىلىققا، ءتىپتى زەرتتەۋشىلەردىڭ كوبىنە بەيمالىم بولىپ كەلگەن قۇپيا حاتتارىنىڭ تولىق ءماتىنى جاريا بولۋى «ادىلەت» مۇشەلەرىن قاتتى تولعاندىردى. 1924 جىلعى ساۋىردە ورتالىق كوميتەتتىڭ باس حاتشىسىنا، ورتالىق پارتيالىق باقىلاۋ كوميتەتىنە جانە گپۋ-گە (مەملەكەتتىك ساياسي باسقارماعا) بەرىلگەن، سالدارى قاسىرەتتى قۋعىن-سۇرگىنگە اكەلگەن وسى قۇپيا حابارلار بويىنشا ارنايى تىڭداۋلار وتكىزدى. الاش قايراتكەرلەرىنە جاسالعان رەپرەسسيالاردىڭ باستاۋى بولعان وسى ماسەلەنى تالقىعا سالعاندا، ىمىراعا كەلە وتىرىپ ءتۇسىنىسۋ جولدارىن قاراستىردى. اتاقتى قايراتكەر تۇرار رىسقۇلوۆ ستالينگە جانە تەرگەۋ مەكەمەلەرىنە بەرگەن «الاش-وردا» تۋرالى سول حاتتارىندا تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا قىزمەت اتقارعان جىلدارى ء«وزىنىڭ تۋرا ءبىر بۇيىرىندە ءۇش جىل جۇمىس ىستەگەن»، «وزدەرىنىڭ ويلارى مەن ناسيحاتىن ءتىپتى پارتيالىق قازاق ءباسپاسوزى ارقىلى جۇرگىزگەنىنە ۇيالماعان، ءوزىنىڭ يدەياسى بويىنشا ەكپىندى جانە سوۆەت بيلىگىنە قارسى»، «شەتەلمەن (شوقاەۆپەن) بايلانىس ورناتقان ۇيىم» بولعانىن اشكەرەلەپ، سول ۇيىمداعى «الاش-ورداشىلار» كونتررەۆوليۋتسيالىق جۇمىس جۇرگىزۋدە، ولاردى قوجانوۆ توبى قولدايدى» دەپ كورسەتتى. نەگىزگى بايانداما-حاتتارىنا قوسىمشا، «كونتررەۆوليۋتسيالىق جۇمىسپەن شۇعىلداناتىن» پارتيادا جوق ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن جانشا دوسمۇحامەدوۆ (الاش-وردانىڭ باسشىلارى) جانە پارتيادا بار سۇلتانبەك قوجانوۆ (تۇركىستان رەسپۋبليكاسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى) باستاعان كوپتەگەن قىزمەتكەرلەردىڭ اتى-ءجونىن ءتىزىپ، ولاردىڭ «كونتررەۆوليۋتسيالىق ىستەرىن» كورسەتەتىن مىنەزدەمە بەردى. 1924 جىلعى مامىر ايىندا تۇركىستانداعى ۇزەڭگىلەسى قابىلبەك سارمولداەۆقا جازعان حاتىندا ول ءوزىنىڭ گپۋ باسشىسى يان پەتەرستە بولعانىن، پەتەرستىڭ ءوز اۋدارماشىسىنا «اق جولدا» باسىلعان، باسقا دا بارلىق ماتەريالدى اۋدارۋعا تاپسىرعانىن، سودان ءتورت اي بۇرىن ماعجاننىڭ جيناعى  قازاندا باسىلعانىن، ونى گپۋ تاركىلەپ، تىيىم سالعانىن ايتىپ، سوعان قاراماستان ونىڭ قوجانوۆتىڭ العىسوزىمەن تۇركىستاندا شىعارىلعانىنان حاباردار ەتتى. سوسىن گپۋ-دە «قازىر بەلگىلى ءبىر ءىس قوزعالدى... پەتەرس قاتتى قىزىقتى»، ...«قازاق ماسەلەسىنەن كەيىن وزبەكتەر اراسىنداعى قوقان اۆتونومياشىلارى تۋرالى ماسەلە كەزەككە قويىلادى» دەگەن ماڭىزدى مالىمەتتى حابارلاي كەلە، ءوزى اشقان «كونتررەۆوليۋتسيالىق توپتى» اشكەرەلەيتىن قوسىمشا ماتەريالدار جيناپ، ءتيىستى ورىندارعا جونەلتىپ وتىرۋ جونىندە ناقتى تاپسىرمالار بەردى.

چەكيستەر ۇلت قايراتكەرلەرىن سوۆەت وكىمەتى ورناۋى بارىسىندا ۇنەمى قاداعالاپ، قادامدارىن اڭدىپ جۇرەتىن-ءدى. اتالمىش قۇپيا حابار ولاردىڭ ماقساتكەرلىكپەن تىمىسكىلەنىپ، ۇلت مۇددەسىن جوقتايتىن ۇيىم قۇرۋعا تىرىسقان الاش قايراتكەرلەرىنە قارسى بۇلتارتپاس ايىپ تۇجىرىمداۋىنا جاقسى ىلىك، جاڭا مازمۇن بەردى.  الايدا پاتشا زامانىندا يۋستيتسيا گەنەرالى دارەجەسىنە جەتكەن بىلىكتى زاڭگەر، باتىس الاش-وردا توراعاسى جانشا دوسمۇحامەدوۆ 1930 جىلعى 5 قاراشاداعى تەرگەۋدە «استىرتىن ۇيىم قۇردى» دەيتىن ونداي ارەكەتتى ءوزىنىڭ ء«مان-ماعىناسى جاعىنان قازاقتىڭ «ەرىككەن سارت ...ۋقالايدى» دەگەن ماقالىمەن سيپاتتاۋعا بولار ەدى» دەپ باعالايتىنىن ايان ەتتى. سوندىقتان دا العاشقى تەرگەۋلەردە ايتپاي، تەك بىرقاتار پسيحولوگيالىق، بالكىم فيزيكالىق قىسىم جاسالعاننان كەيىن عانا، سونداي ۇمتىلىستىڭ بولعانىن مويىندادى. «1922 جىلدىڭ كوكتەمىندە ...ۇيىمە قازاقتاردان 7-10 ادام كەلدى، ولاردىڭ ىشىندە حالەل دوسمۇحامەدوۆ، دۋلاتوۆ، جاڭىلىسپاسام، ءبىرىمجانوۆ بارى قازىر ەسىمدە... كەلگەندەر قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ ەسكى «الاش» باعدارلاماسى ەش جەردە قابىلدانباعان، ول كەزىندە ءتيىستى دارەجەدە تالقىلانىپ-جاسالماعان، بۇرىنعى الاشوردا قايراتكەرلەرىنىڭ ساياسي ماسەلەلەر حاقىندا قالىپتاسقان ساياسي پايىمى بولۋ ءۇشىن، سونى جەتىلدىرىپ جوندەۋ كەرەك دەگەندى ايتتى. مۇنداي قايتا جوندەۋ جۇرگىزۋگە مەن اشىق قارسى سويلەدىم. بىرىنشىدەن، ءبىز، الاشورداشىلار، ساياساتتىڭ جەكەلەگەن ماسەلەلەرى بويىنشا ءمان-ماڭىزى جاعىنان ءارتۇرلى ساياسي يلانىمدامىز دەدىم. ءبىزدى بۇرىن تەك قانا ۇلتتىق بەلگىمىز عانا بىرىكتىرەتىن، ال قازىر ءبىز ساياسي تۇرعىدان ءنولمىز، سوندىقتان دا ايتىپ وتىرعان ماقساتسىز باعدارلامانى قۇراستىرىپ جازۋ بىزگە توتەنشە ورگاندار تاراپىنان تەك قانا جاعىمسىز جايتتەر تيگىزۋى ىقتيمال ەكەنىنە نۇسقادىم. الايدا، ساياسي بەت-بەينەمىز بولعانى ءجون ەكەندىگى تۋرالى وتكەن قىزۋ ايتىس-تارتىستان كەيىن باعدارلاما جوباسى جاسالدى. ونى  «اق جول» ماڭىندا ىستەيتىندەردىڭ ءبىرى وزدەرىمەن الا كەتتى، ورىنبورعا «سوندا جۇرگەن بۇرىنعى الاش-وردانىڭ باسقا دا قايراتكەرلەرىنىڭ كەلىسىمىن الۋ ماقساتىمەن» جىبەرۋ ءۇشىن...» – دەدى كورسەتۋىندە. ۇلت ماسەلەسىنىڭ دۇرىس شەشىم تابۋىنا اتسالىسۋدى كوزدەگەن بۇل جۇمىس سودان ارىگە بارماعان. ۇيىم قۇرىلماعان. «مەن كسرو-دا سوۆەت وكىمەتىن قۇلاتا الاتىن كۇش بار دەپ ەشقاشان ويلاپ كورگەن ەمەسپىن، – دەدى جانشا، – قازىر دە ونداي ويدان اۋلاقپىن». الايدا ناقتى ىسكە اينالماسا دا، پارتيانىڭ نەگىزگى باعىتىنا كولەڭكە تۇسىرەرلىك الدەبىر ويدىڭ بولۋىنىڭ ءوزىن قىلمىس ساناۋ سوۆەتتىك باسشىلار ءۇشىن وتە قاجەت ەدى. سوندىقتان دا گپۋ رەپرەسسيانىڭ العاشقى ەكى تولقىنىندا ۇستالعان «قىلمىسكەرلەرگە» «كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم قۇرعاندارىن» «مويىنداتىپ»، ساياسي تاپسىرمانى مۇلتىكسىز ورىنداپ شىقتى. ۇلگى جاسالعاننان كەيىن، ۇلكەن تەرروردا ونى سول شاقتاعى تالاپقا ساي قايتالاۋ، ءسويتىپ، ءتىپتى، «حالىق جاۋلارىن» اشكەرەلەۋدە بەلسەندى ارەكەت ەتىپ، سوۆەت وكىمەتىنىڭ سەنىمىنە ابدەن كىرگەندەي بولعان قايراتكەرلەردىڭ ءوزىن «حالىق جاۋى» ەتۋ ەش قيىندىق تۋعىزعان جوق...

«ادىلەت» قوعامى وتكىزگەن تالقىلاۋدا ۇلت قايراتكەرلەرىن كۇستانالاعان قۇپيا حاتتارى ءۇشىن رىسقۇلوۆتى كىنالاعاندار دا، ماسەلەگە سول كەزگى تاريحي جاعدايمەن ساناسىپ قاراۋعا شاقىرعاندار دا بولدى. رەپرەسسيا قۇرباندارىنىڭ ءبىر ۇرپاعى، ەڭبەك ارداگەرى، سول جيىندا الاشورداشىلار ۇستىنەن قۇپيا اقپارات بەرۋشىنىڭ حاتتارى سەكسەن جىلدان استام ۋاقىت بويى جۇرتشىلىقتان جاسىرىن جاتقانىنا نازار اۋداردى. ونىڭ عىلىمدا بەلگىلى ورنى بولعان ءىرى ءتىلشى-عالىم اكەسىن باسەكەلەسى تاپ سونداي استىرتىن جالامەن ۇستاتقان دا، ءوزى-اق ارتىنشا گازەتكە ماقالا جازىپ، «حالىق جاۋىن» اشكەرەلەگەنى جايىندا ماقتانا حابارلاعان ەكەن. ءسويتىپ، كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا بارلىق قۇرمەتكە بولەنگەن، ءتىپتى ەسىمى جوعارى وقۋ ورنىنا بەرىلگەن. سول ءجايتتى تاراتىپ ايتا كەلە، مۇنداي ادىلەتسىزدىكتى قالاي باعالاۋعا بولادى دەپ كۇيىندى قوعامىمىزدىڭ مۇشەسى. تالقىلاۋعا قاتىسقانداردىڭ كوپشىلىگى 30-شى جىلدارى قازاق قايراتكەرلەرى ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى اشكەرە-حات جازۋدى ادەتكە اينالدىرعان دەگەندى تىلگە تيەك ەتتى. اقىرى، ءتۇرلى كوزقاراستى تىڭداي كەلە، تاريحي تۇلعالار جايىندا ەندى بەلگىلى بولىپ جاتقان اششى شىندىقتار ولاردىڭ ەل يگىلىگىنە سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن قايتا باعالاۋعا سىلتاۋ ەتىلمەگەنى ءجون دەگەن توقتامعا كەلىستى. ۇلتتىق ىمىرانىڭ جولى – تۇلعالار بەينەسىن جان-جاقتى تانۋ، ءسويتىپ، كۇردەلى زاماندا ءومىر سۇرگەن جانە كۇرەسكەن اعا ۇرپاقتىڭ جاقسى ونەگەلەرىنەن ۇيرەنىپ، كورسەتكەن ناشار قىلىقتارىنان جيرەنۋ، جالپى، شىندىققا تۋرا قاراي وتىرىپ، قوعامدىق احۋالدى تەرەڭ تۇسىنۋگە تىرىسۋ. بۇل ورايدا وسى ۋاقىتقا دەيىن كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ سوتتار ماتەريالدارىن ءۇستىرت قاراۋلارى سالدارىنان جەكەلەگەن تۇلعالارعا قاتىستى قالىپتاستىرىلعان تەرىس باعانى، كوزقاراستاعى بۇرمالاۋلاردى تۇزەتۋ، جالپى، رەپرەسسيا ۇدەرىستەرىنە ءادىل، ادال، عىلىمي تالداۋلار جاساۋدى جالعاستىرۋ ماڭىزدى بولماق. 

ءتورت عاسىر دەربەس ءومىر ءسۇرىپ، الىپ يمپەريا وتارىنا اينالعان ەلىمىزدىڭ قايتا تۇلەۋىنىڭ كورىنىسى بولعان الاش-وردانىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا وسىنداي پىكىردى دە ورتاعا سالعاندى قوش كوردىك. ويتكەنى ءبىز بۇگىن الاشتىڭ ورداسى حاقىنداعى العىستى سوزدەرىمىزدى ايتۋمەن بىرگە، ول تاريح ساحناسىنان كەتىپ، ۇلتتىق قايراتكەرلەر كەڭەس شارتىن قابىل العاننان كەيىنگى ساياسي تىرشىلىكتى دە، سودان بەرگى جوعالتقان مۇمكىندىكتەرىمىزدىڭ شىن سەبەپتەرىن دە سارالاي ءبىلۋىمىز كەرەك. مۇنداي ارەكەت، ءسوز جوق، ەلىمىزدىڭ باياندى بولاشاعىن قامتاماسىز ەتۋگە قىزمەت ەتەتىن بولادى. 

بەيبىت قويشىباەۆ، «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ت.ع.ك.، جازۋشى

Abai.kz