سوندا، بالكىم، ۇستىڭىزگە قالىڭ ءجۇن ءوسىپ شىعىپ، كەيبىرەۋلەر سول جۇنىڭىزدەن بالالارىڭىزعا كيىم توقىپ بەرەر؟..

وسى بىزدە اۋدارما ىسىمەن كاسىبي اۋدار­ماشىلاردان (جانە ءتىل ماماندارىنان) باسقانىڭ ءبارى اينالىسۋعا كوشكەن سەكىلدى. قايدا قاراساڭىز دا، قاتەگە جولىعاسىز. اسىرەسە، جارناما ماتىندەرىنە كوزىڭىز تۇسسە-اق، كوڭىلىڭىز قوسا ءتۇسىپ، زىعىردانىڭىز قايناپ شىعا كەلەدى.

كوشەگە ىلىنەتىن، قانداي دا ءبىر زاتتىڭ، بۇيىمنىڭ، تاۋاردىڭ سىرتىنا جازىلاتىن، عيمارات قابىرعالارىنىڭ ءىشى-سىرتىنا جاپسىرىلاتىن، سول ارقىلى اينالاداعى ادامدارعا ءارتۇرلى اقپارات بەرەتىن جارناما ماتىندەرىن كىم دايىندايدى ەكەن وسى؟ الدە ءار مەكەمە، ءار فيرما، ءار ءوندىرۋشى ءوز كۇشىنە سۇيەنىپ، ءوز قالاۋىمەن جازا بەرە مە؟ سولاي بولعاننىڭ وزىندە، سول «جازعىشبەكتەردىڭ» شيمايىن قاداعالاپ، قاتەسى بولسا قايتا جاساتىپ، تۇزەپ وتىراتىن، جارىمجان جارنا­مانىڭ كوشەگە شىعىپ كەتىپ، جۇرتتىڭ جۇيكەسىنە تيمەۋىن باقىلاپ وتىراتىن ورىن بار شىعار؟

«باقىلاپ» دەمەكشى، بۇل ءسوزدى باسقا سوزبەن شاتاستىرىپ قولدانىپ، «بەينە­باقىلاۋ» («ۆيدەونابليۋدەنيە») دەگەندى «بەينە بايقاۋى» دەپ جازىپ قويعاندار دا بار. ياعني، ول جەردە بەينەباقىلاۋ جۇرگى­زىلمەيدى، تەك بەينە اتاۋلىنىڭ بايقاۋى («ۆيدەوكونكۋرس») وتەدى دەگەن ءسوز. كۇلۋ كەرەك پە؟ قايدام، كۇلكىمىز كەپ تۇرعان جوق.

بىرەۋ سۇيىق استىڭ ءبىرى – «ايراندى» («كەفير») ادامنىڭ سول سۋسىندى قىلقىل­داتا جۇتار جەرى – «ارانمەن» (ورىسشا سىپايىلاپ «روت» دەسەڭىز دە، اشۋعا بەرىلىپ «پاست» دەسەڭىز دە بولادى) اۋىستىرىپ، «جاڭالىق» اشىپ جاتسا، ەندى بىرەۋ جاڭا ۇلت جاساۋمەن اۋرە بوپ ءجۇر («دونگەن»). شاماسى، ەشقاشان ايران ءىشىپ وتىرىپ، ءشامشىنىڭ «دۇڭگەن قىزى» ءانىن تىڭداماعان بايعۇستار بولسا كەرەك.

ەندى مىنا ءبىر تىزىمگە ۇڭىلەيىك: «عالامتور» دەيدى، «باسىپ شىعارۋ» دەيدى، ءسىرا، قاعازعا بولار… «كسەروكوشىرمەسى» دە تۇسىنىكتى… ءتا-اك… ال ء«سۇزىپ شىعۋى» قالاي؟ ە-ە، «سكانيروۆانيە» دەگەننىڭ قازاقشاسى ەكەن عوي. وندا «سكانەر» نە بولماقشى؟ «سيىر» ما؟ حالىقارالىق تەرمين بولعا­سىن، «سكانەرلەۋ» دەپ، قولدانا بەرسەك بول­ماي ما؟ («تۋپتەۋ»، «…كاعازبەن…»، ء«موتىن­دى…» دەگەن سوزدەردەگى ءارىپ قاتەلەرىنە توقتال­ماي-اق قويالىق، ۇساق-تۇيەككە مويىن بۇرۋعا مۇرشا جوق).

قوسالقى بولشەكتەردى ءبارىمىز دە بىلەمىز عوي، بىراق كىم ولاردىڭ ءتۇپ-تامىرىن انىقتاپ، شەجىرەسىن تاراتىپ كوردى دەيسىز. بىلمەسەڭىز، ءبىلىپ الىڭىز: ولاردى KAMAZ تۋعان ەكەن.

ورىس اس مازىرىندە «تسىپلەنوك تاباكا» دەگەن تاعام بار. كادىمگى تەمىر تابادا (ورىسشا «سكوۆورودا») تۇتاستاي پىسىرىلەتىن تاۋىق ەتى عوي. «تسىپلەنوگى» تۇسىنىكتى، «تاباكاسى» نەسى» دەيسىز بە؟ بۇل اتاۋدى ولار گرۋزيندەردەن العان ەكەن. گرۋزين تىلىندە بۇل تاعام «تسيتسيلا تاپاكا» دەپ اتالادى، سوزبە-ءسوز اۋدارماسى – «تاباداعى بالاپان». ورىس­تار ماعىناسىنا قاراماي شالا-شار­پى ەستىگەنى بويىنشا الا بەرگەن سياقتى. «تاپاكا» (كاۆكازداعى كەي حالىقتاردا «تاپحا») – ءتۇپ-توركىنى تۇركىنىڭ (دەمەك، قازاقتىڭ) «تابا» نەمەسە «تاباق» سوزىنەن الىنعان گرۋزينشە ىدىس اتاۋى.

ال وسى ورىستار «تسىپلەنوك تاباكا» دەيتىن تاعامدى ءبىزدىڭ تاۋىق ەتىن ازىرلەيتىن «قىزىلجار-قۇس» مەكەمەسى قازاقشاعا قالاي اۋدارادى؟ «تەمەكى تاۋىق» دەيدى! نەگە؟ ويتكەنى، «تاباك» دەپ ورىستار تەمەكىنى ايتادى. بولدى – ودان ارى ويلانۋ، ىزدەنۋ، انىقتاۋ جوق. «اپىر-اي، بۇ تاۋىعى تۇسكىرگە تەمەكىنىڭ قانداي قاتىسى بار؟ بۇل ءوزى تەمەكىدەن ەزىپ جاسالاتىن تاۋىق ەتى مە، الدە مىنا قىت-قىتتاعان بالە قاراپ جۇرمەي، قورا ارتىنا شىعىپ، تەمەكى تارتا ما؟ سوندا نە سەبەپتى «تاباكا» دەدى ەكەن؟» دەپ باس قاتىرساشى. جوق.

الدە «تەمەكى تاۋىق» دەگەن ءبىز بىلمەيتىن باسقا تاعام بار ما ەكەن؟ بالكىم، سونى جەپ، ارتىنان «اران» ىشكەن ادامنىڭ ۇستىنە قاپ­تاپ قالىڭ ءجۇن شىعاتىن شىعار؟ ايتپەسە قابىرعاعا مىناداي جارناما جاپسىرىلار ما ەدى: «ۋۆاجاەمىە كليەنتى! ۆياجەم نا زاكاز دەتسكيە ۆەششي يز شەرستي روديتەلەي!». ءدال استىندا قازاقشاسى تۇر: «ساتىۆا­لۋشىلار! تاپسىرىسپەن اكە-شەشەسى جۇنىنەن بالالارعا كيىم توقيمىز!».

كۇلۋ كەرەك پە، جىلايسىز با – ءوزىڭىز ءبىلىڭىز.

 (سۋرەتتەر قيسىق قىڭىر فب پاراقشاسىنان الىندى)

ساكەن سىبانباي

دەرەككوزى: "الماتى اقشامى" گازەتى