تالعات كەڭەسباەۆ: نوبەل سىيلىعىن ءبىرىنشى بولىپ مەن الامىن
اdebiportal.kz پورتالىنا سۇحبات بەرگەن جازۋشى تالعات كەڭەسباەۆ ءوزىنىڭ سوڭىنان وتىز جىل بويى ەرگەن وسەككە جاۋاپ بەردى. سونداي-اق ول 70 جاسىندا ايگىلى نوبەل سىيلىعىن الۋى مۇمكىن ەكەندىگىنە بولجام جاسادى.
– 1988 جىلى الماتىدا جاستار اراسىندا وتكەن «جىگەر» فەستيۆالىنىڭ پروزا نوميناتسياسى بويىنشا لاۋرەاتى اتانىپسىز. ول كەزدەگى «جىگەردىڭ» لاۋرەاتى بولۋ، ادەبي ورتاعا مويىندالۋمەن بىردەي عوي. ودان كەيىنگى قارقىنىڭىز نە ءۇشىن باسەڭدەپ قالدى؟
- مەن ءوزىمدى جازۋشىمىن دەپ ەسەپتەمەيمىن. بىراق، ءبىرىنشى كىتابىم شىققانشا وتە اتاققۇمار بولدىم. ونىڭ الدىندا مەنىڭ ومىرىمدە ۇلكەن ءبىر سوققى بولدى. 1988 جىلى پروزا نوميناتسياسى بويىنشا «جىگەر» فەستيۆالىندە «فرانتسۋز ءاتىرىنىڭ ءيىسى» دەگەن شىعارمام ارقىلى لاۋرەات اتاندىم. نەگىزىندە ول فەستيۆالگە مەنى تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلى ءوز اقشاسىنا الىپ بارعان. «بىرگە بارايىق، كورىنەيىك»، - دەدى. پوەزيا بويىنشا تىنىشتىقبەك ورىن الا الماي قالدى دا، ماعان رەنجىدى. «سەن بۇل جۇلدەنى ساتىپ الدىڭ، الاياقسىڭ. سەنىڭ كەسىرىڭنەن مەن ورىن الا الماي قالدىم»، - دەدى. سودان جەرلەستەرىمىز، ياعني سەمەيدىڭ وسەكشىلەرى اڭگىمەنى ءىلىپ الىپ، ۋشىقتىردى. «بۇل ەكىجۇزدى، بالەن-تۇگەن»، - دەپ مەنى ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستادى. العاشقى شىعارماشىلىق جولىمدا وسى وقيعا جۇرەگىمە قاتتى ءتيدى. سوسىن «بۇدان بىلاي ەشقانداي سايىسقا قاتىسپايمىن، اۋلاق جۇرەمىن»، - دەگەن شەشىمگە كەلدىم.
ۋاقىت وتە كەلە بەس جىل باسپانىڭ سورەسى مەن تسەنزۋراسىندا جاتقان كىتابىم جارىق كوردى. ول كەزدە مەملەكەتتىك تاپسىرىس بويىنشا ءار وبلىستىڭ باسشىلارى ۇسىنعان كىتاپتار باسپاعا جىبەرىلەتىن ەدى. سەمەيدەگى ءبىر اعام مەنىڭ كىتابىمدى 50 دانامەن شىعارۋعا تاپسىرىس بەرىپتى. قانداي پراۆوسى بار دەيسىڭ؟
– «فرانتسۋز ءاتىرىنىڭ ءيىسى» اتتى دەبيۋتتىق شىعارماڭىزدىڭ جازىلۋ تاريحىن ايتىپ بەرسەڭىز. تاقىرىبى ادەمى ەكەن...
- تۇرسىن جۇرتباي مەنى ءبىر كۇنى مۇحتار ماعاۋينگە الىپ كىردى. ونىڭ الدىندا ءبىر قىزىق جاعداي بولعان. «فرانتسۋز ءاتىرىنىڭ ءيىسى» دەگەن شىعارما وزىنىكى ەمەس، ونى تالعات كەڭەسباەۆقا روللان سەيسەنباەۆ جازىپ بەرگەن»، - دەگەن وسەك شىقتى. ول وسەكتىڭ بەتىن قايتارۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ويتكەنى، مەن ول كەزدە بار-جوعى 24 جاستا بولدىم. قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى، شوقتىعى بيىك قالامگەرى ابۋباكىر قايران وسى قاۋەسەتتەن مەنى قۇتقارىپ قالدى. نەگىزى قازاقتىڭ ءتىلىن ول سياقتى بىلەتىن، كوركەم ويناتاتىن اقىندار نەكەن-ساياق. ابۋباكىر اعام اقىن-جازۋشىلارعا، جالپى جۇرتتىڭ الدىنا ەفيرگە شىعىپ، مەنىڭ دەبيۋتتىك شىعارمامنىڭ قالاي جازىلعانىن ايتىپ بەردى. ءسوز بولىپ وتىرعان شىعارمانىڭ العاشقى اتاۋى «قارا تاڭبالى قۇس» ەدى. ونى تۇرسىن جۇرتباي وزگەرتتى. ول شىعارمانىڭ جازىلۋ تاريحى قالاي بولدى دەيسىڭ عوي؟
ءبىر كۇنى جۇمىستارىممەن سەمەيدەن الماتىعا ۇشۋىم كەرەك بولدى. ارمان قۋىپ جۇرگەن كەزىمىز بولاتىن. ول كەزدە سەمەيدىڭ اەروپورتى قايناپ جاتقان ءومىر، قۇجىناعان حالىققا تولى ەدى. مەن ۇشاتىن ۇشاقتىڭ ۇشۋ ۋاقىتى ءۇش ساعات كەيىنگە شەگەرىلدى. اۋا رايىنا بايلانىستى تاعى دا ءۇش ساعاتقا سوزىلدى. سول ماڭدا ءبىر ايەل وكسىپ-وكسىپ جىلاپ وتىردى. مەن باردىم دا: «سىزگە نە بولدى؟» - دەپ سۇرادىم. «كوزىمە كورىنبەي كەت، جوعال!»، - دەدى ول ماعان. سودان نە كەرەك، ايەلدى جۇباتىپ، رەستورانعا اپارىپ شاي بەردىم. ول جىلاپ، باسىنان وتكەن دۇنيەنى ايتتى. ماعان كەرەمەت اسەر ەتتى. الماتىعا تاڭ اتا ءبىر-اق ۇشتىق. قار دەگەن جاپالاقتاپ، ادەمى سۋرەت سالىپ جاۋىپ تۇردى. دەمالىس كۇنى بولاتىن. ابۋباكىر اعام مەن كۇلزيا اپاي تۇيەنىڭ وركەشىنەن قۋىرداق جاساپ، مەنى كۇتىپ الدى. تاماق ءىشىپ وتىرعان كەزدە مەن تەرەڭ ويدا وتىردىم. اعام ءمان-جايدى سۇراپ، مەندە ءبىر مۇڭ بار ەكەنىن سەزدى. تاماق ءىشىپ العاننان كەيىن: «مەنى مازالاماڭىزدار!»، - دەپ ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ، كۇلزيا اپايدىڭ ءشالىسىن بەلىمە بايلاپ الىپ، ءبىر بولمەگە قامالىپ، كۇندىز-ءتۇنى جازۋمەن اينالىستىم. ونى ەڭ ءبىرىنشى ابۋباكىر قايران وقىدى. سودان كەيىن تۇرسىن جۇرتباي اعاما اپاردىم. ول كىسى قۋانىپ، «مىنانى ءوزىڭ جازدىڭ با؟» - دەپ جاتىر. سودان ۇلكەن مارافون باستالدى. «بۇل شىعارما وزىنىكى ەمەس، بىرەۋ جازىپ بەرگەن» - دەگەن اقپارات ەلدى كەزىپ كەتتى. ارادا بەس جىل ۋاقىت وتكەننەن كەيىن مۇحتار ماعاۋين اڭگىمەمدى «جۇلدىز» جۋرنالىنا جاريالادى. العاشىندا بەكەجان تىلەگەنوۆ اعام بۇل شىعارمانىڭ جۋرنالعا باسىلمايتىنىن ايتقان بولاتىن. «مىنا ۇكىمەت تۇرعاندا بۇنى جاريالاۋ قيىن، ءبىراز جەرلەرىن قىسقارت» - دەدى.
ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن قاتاڭ سيستەمانىڭ توڭى ءجىبي باستادى. «جۇلدىز» جۋرنالىنا مۇحتار ماعاۋين كەلدى. باعىما قاراي تۇرسىن اعا مەنى تىكەلەي مۇحتار ماعاۋيننىڭ الدىنا الىپ كىردى. مۇحاڭ وتە جىلى قابىلدادى. «مەن وقىپ شىعايىن، ءوزى شاعىن ەكەن»، - دەدى دە ساعاتىنا قاراپ، «سەندەر تۇسكى ۇزىلىستە كەلىڭدەر، ەكەۋىڭە تاماق اپەرەيىن»، - دەپ قالجىڭدادى. مۇحاڭ تۇستە «قالامگەر» كافەسىنە كەلدى، سونداي ماڭعاز. تۇرسىن اعا: «وقىدىڭ با؟» - دەپ سۇراۋعا باتا المايدى، مەنىڭ باتىلىم ونسىز دا جەتپەيدى. ۇلى مۇحاڭ ءبىراز ءۇنسىز وتىرىپ تاماقتاندى، مەنىڭ «جەگەنىم جەلىم» بولدى. شىعارمانىڭ جازىلعانىنا 5 جىلدان اسىپ كەتكەن. مۇحاڭ ءبىزدى كابينەتىنە اپارىپ، تارتپانى اشتى دا مەنىڭ شىعارمامدى كورسەتتى. ءبىراز جەرىن سىزىپ، وزگەرتۋ ەنگىزىپتى. انىق بايقادىم. ماعان ول كەزدە شىعارمانىڭ جارتىسىن الىپ تاستاسا دا، ءبارىبىر ەدى. «بۇنى ءبىز باسپاعا جالعىز جىبەرە المايمىز» - دەدى ول. ۇستىمە ءبىر شەلەك تاستاي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى. سوسىن مەن: «تىنىشتىقبەكتىڭ ولەڭدەرىن بىرگە باسايىق»، - دەدىم. جانىم شىعىپ بارادى. ءبىر جاعىنان ارتىمنان ەرگەن انا وسەكتەن قۇتىلۋ كەرەك بولدى. ول كىسى تەرەزەگە قاراپ ءبىراز ويلانىپ تۇردى دا: ء«بىز بىلاي قىلايىق، ارنايى جاستارعا ءبىر نومەر ارنايىق» - دەدى. تۇرسىن جۇرتبايعا قاراپ: «سەن انا جولى وسىنداي ءبىر يدەيانى ايتىپ ەدىڭ»، - دەدى. تۇرسىن اعام بالاشا قۋانىپ كەتتى. سودان كابينەتكە تۇرسىنجان شاپايدى شاقىرتىپ الىپ، ءمان-جايدى ءتۇسىندىردى. تۇرسىنجان: «بۇل ۇلكەن شەشىم بولدى»، - دەپ قاتتى قۋاندى.
سول جەردە ايت پەن توي باستالىپ كەتتى. جازۋشىلار وداعىنىڭ ول كەزدەگى جۇمىسى وتە كەرەمەت ەدى. باس-اياعى 2 ساعاتتىڭ ىشىندە تۇرسىن مەن تۇرسىنجان شاپاي بۇكىل جاستاردىڭ شىعارمالارىن جيناپ الدى. 1990 جىلعى اتاقتى 5-نومەر جاستاردىڭ شىعارماسىمەن جارق ەتە قالدى. ءوزىم شىعاتىنىمدى ءبىلدىم. بىراق، قۇدايدان تىلەپ ءجۇردىم، "تىنىشتىقبەك شىقسا ەكەن", - دەپ. ول شىقپاي قالسا تاعى دا وسەككە قالامىن عوي. سودان «جۇلدىز» جۋرنالىنا شىعارمالارىمىز شىققان كۇنى «ەندى ەشقاشان سايىسقا قاتىسپايمىن»، - دەپ ەرتىستىڭ جاعاسىندا وزىمە-ءوزىم سەرت بەردىم. ارادا 20 جىل وتكەننەن كەيىن تىنىشتىقبەك: «سول كەزدە فاريزا اپايعا امانداسپاي ءوتىپ كەتىپپىن. سايىستا جۇلدەدەن قاعىلۋىم سودان بولىپتى. سەن كەشىر مەنى»، - دەدى. ول جولى «جىگەر» فەستيۆالىن پوەزيا نوميناتسياسى بويىنشا بۇگىندە مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى گۇلنار سالىقباي يەلەندى. بۇل ءادىل باعا بولعانىن ۋاقىتتىڭ ءوزى دالەلدەپ بەردى. امال قانشا، قازىر سول كەزدە تۋماعان بالالار وسى وقيعاعا بايلانىستى مەنى وسەكتەپ ءجۇر. جاقىندا ءبىر وتىرىستا ءبىر كەلىنشەك: «سەن سول كەزدە تىنىشتىقبەكتىڭ جولىن كەسىپسىڭ، افەريسسىڭ!»، - دەپ بەتىمە بوكال تولى شاراپتى شاشىپ جىبەردى. ارينە، كوپشىلىك الدىندا بۇل ىڭعايسىز بولدى. قاتىنمەن قاتىن بولام با، ۇندەمەي كەتىپ قالدىم. قان قىسىمىم 230-عا دەيىن كوتەرىلدى. ەرتەڭىنە كەلىپ جاڭاعى كەلىنشەك كەشىرىم سۇرادى. مەن كۇلدىم. «سەن ول كەزدە گورشوكتا وتىرعان بالاسىڭ عوي، پوەزيا مەن پروزانى ايىراسىڭ با ءوزىڭ، مۇنى قايدان ەستىدىڭ؟»، - دەدىم. «سەمەيدىڭ ايتىسكەر اقىندارى ايتتى»، - دەدى ول. وسىنداي قىزىق وقيعالار بولعان. مەن بىراق تىنىشتىقبەك اعامدى كىنالامايمىن، مەن بىلەتىن اقىن اعام بولسا، ول ونداي «قاتىن وسەكتى» ءولىپ كەتسە دە ايتپايدى. دەگەنمەن مەنىڭ وتىز جىلعى وسەكە وسىلاي ءبىر جاۋاپ بەرۋگە قۇقىعىم بار شىعار. قازاق ايتادى عوي: «مەشكەي دەگەن جامان ات»، - دەپ. ارعى جاعى تۇسىنىكتى بولار...
– ءسىزدى ورالحان بوكەيدىڭ مەكتەبىن كورگەن جازۋشى، - دەپ جاتادى. ول كىسى كوركەم شىعارمالارىڭىزدى قالاي باعالادى؟
- ورالحان بوكەيدىڭ قول استىندا بىرنەشە جىل قىزمەت اتقاردىم. «اققۇس» دەگەن رەسپۋبليكالىق قاۋىمداستىقتىڭ سەمەي وبلىسىنداعى بولىمشەسىن باسقاردىم. ول كىسى ومىردەن وتكەندە قاتتى قايعىردىم. ورالحان اعا كەتكەننەن كەيىن 11 جىل جازۋ جازا الماي قالدىم. ەشتەڭە جازبادىم. مەن ورالحان اعا تۋرالى كوپ نارسە ايتا الامىن، بىراق ەشتەڭە جازا المايمىن. ومىرىمدە وسىنداي ەكى ادام بار. ونىڭ ەكىنشىسى – اقىن ءارى تالانتتى رەجيسسەر رۇستەم ەسداۋلەت. قالام ۇستاعان ازاماتتار بىلەدى، ەركىڭنەن تىس جازىلماي قالاتىن تاقىرىپتار بولادى. رۇستەم ەرەكشە قۇبىلىس بولاتىن. ەكى وبلىس قوسىلىپ «شىعىس» اتانعان كەزدە ول ونەر مەن ادەبيەتكە جاڭا مەنتاليتەت اكەلدى. اتتەڭ، ماڭدايىمىزعا سىيمادى عوي. رۇستەم تۋرالى اڭگىمە كوپ. قازىر دە ەپتەپ ءوزىم جازىپ ءجۇرمىن. ال، ورالحان اعانى ەسكە العاندا ءبىر ۇلكەن وكىنىش ويعا ورالادى. ول كىسى ۇلى ايحاندى ماعان قاتتى تاپسىراتىن. «كوزىڭنىڭ قيىعىن سالىپ، بىرگە ارالاسىڭدار»، - دەپ قايتا-قايتا ايتاتىن. قازىر ايحانمەن بايلانىس جوق. سوعان ىشتەي قينالامىن.
ورالحان بوكەي ماعان: «سەن جازۋشى بولاسىڭ، سەنەن بىردەڭە شىعادى»، - دەپ ەشقاشان ايتقان ەمەس. ۇندەمەيتىن. ءبىر كۇنى انۋاربەك اۋەلبەك، تالاپتان احمەتجان ۇشەۋمىز بيليارد ويناپ جۇرگەنبىز، ورالحان اعا كەلىپ: ء«جۇر، ءاي، بالا، مىنالار بايدىڭ بالالارى. سەنىڭ قارنىڭ اشىپ جۇرگەن شىعار. تاماق ىشەيىك»، - دەپ كۇلدى. سويتسەم ءوزىنىڭ وڭاشا اڭگىمەسى بار ەكەن. داستارحان باسىندا ماعان: «سەن كەلەسى نومەرگە ءبىر اڭگىمەڭدى دايىندا. مەن العىسوزىن جازايىن»، - دەدى. ءوزىڭ بىلەسىڭ، مەن قانداي وسەكتىڭ كولونياسىنان شىقتىم. سوسىن مەن: «اعا، ءسىزدىڭ جانىڭىزدا ءجۇرىپ، ادەيى جازدىرعانداي بولامىن عوي»، - دەدىم. ء«وي، وتتاپسىڭ. ەل ايتا بەرەدى. ءسوزدى قۋساڭ ءسوز شىعادى، سيىردى قۋساڭ بوق شىعادى»، - دەپ ۇرسىپ-ۇرسىپ، جەپ وتقان تاماعىنا قاسىعىن تارس لاقتىرىپ كەتىپ قالدى. قاتتى رەنجىدى.
ورالحان ءومىرىنىڭ سوڭىندا جۇمىس بابىمەن سەمەيگە كەلدى. تەرەششەنكو باستاعان 50 لاۋازىمدى ادامنىڭ اراسىندا بولدى. مەن كۇتىپ الدىم. «اعا، ءسۇيىنشى، ءۇشىنشى قىزىم تۋدى!»، - دەپ الدىندا تەلەفونمەن ايتقام. تۇسە سالىسىمەن: «كىشكەنتاي قالاي؟»، - دەپ سۇرادى. مەن: «ەندى قىزىل شاقا، بۇگىن اۋرۋحانادان شىعارىپ اكەلدىك»، - دەپ جاتىرمىن. مەنىڭ اكەم جارىقتىقتى «كارى جەزدە» دەيتىن. قوناقۇيگە كەلىپ ورنالاسقاننان كەيىن ورالحان اعا ايتتى: «تەرەششەنكو بانكەت بەرەدى ەكەن، مەن ول بانكەتكە بارمايمىن، تالعاتتىڭ ۇيىنە بارام»، - دەدى. جولدان گۇل الىپ، شوكولادىن الىپ ءبىزدىڭ ۇيگە كەلدىك. تۇنىمەن اڭگىمەلەسىپ وتىردىق. سودان اكەمە: «كارى جەزدە، ءسىز رۇقسات ەتىڭىز، مەن مىنا جامان ۇلىڭدى بيىلعى كۇزدە الماتىعا كوشىرىپ الامىن»، - دەدى. اكەم: ء«وي، ول ۇلكەن الماتىدا قالاي تۇرادى، ءۇي-كۇيى جوق قوي؟»، - دەدى. ء«بىزدىڭ رەداكتسيا لەنين كوشەسىنىڭ بويىنان ەكى بولمەلى ءبىر ءۇي، ءۇش بولمەلى ءبىر ءۇي الاتىن بولدى. سونىڭ بىرەۋىن ۇلىڭىزعا بەرەمىن. ءوز جانىما الىپ، تاربيەلەيمىن. ماعان سەنىڭىز»، - دەدى. اكەي ءبىراز قينالىپ: «ەندى ويلانايىق»، - دەپ ەدى: «نەمەنە ويلاناتىنى بار، ەمشەك ەمىپ وتىرعان بالا ەمەس، وتىزدان اسقان جىگىت، جىبەر!»، - دەدى وراعاڭ. اكەمە كىشكەنە باتىلداۋ سويلەدى. ودان كەيىن كوپ ۇزاماي الىس ساپارعا اتتانىپ كەتتى. قازىر ويلايمىن، ەگەردە ورالحان اعام بولسا، قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقتىرماۋشى ما ەدى. سولاي ارماندايمىن. ول كىسىنىڭ قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە، دراماتۋرگياسىنا بەرەتىنى كوپ بولاتىن. ورالحان بوكەي ءتىرى بولسا مۇلدە باسقا ادەبيەت بولار ما ەدى، كىم ءبىلسىن؟
– جازۋشىلار وداعىنان ءوز ەركىڭىزبەن كەتىپ قالعانىڭىزدى ءبارى بىلەدى ەكەن. قارا شاڭىراقتان نە ماقساتپەن كەتتىڭىز، الدە وزگەلەردەن سولاي ەرەكشەلەنگىڭىز كەلدى مە؟
- ادەبي ورتا مەن باسەكەلەستىكتەن اۋلاق جۇرەم دەگەن ءپرينتسيپتى بەرىك ۇستانىپ جۇرگەن كەزىم ەدى. ءبىر كۇنى پاۆلودار ينستيتۋتىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ءبىر توپ اقىن-جازۋشىلار كەلدى. ولاردىڭ اراسىندا جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى نۇرلان ورازالين بار ەدى. مەن جالپى ول كىسىنى قورعانسىز ادام دەپ باعالايمىن. بىرەۋ ايتۋى مۇمكىن: «ول ساياساتكەر، قولىندا بيلىگى بار»، - دەپ. مەن ساعان ايتايىن، مەنىڭ باعام بويىنشا ونىڭ قولىندا تۇكتە جوق. سول كەزدەسۋدە نۇرلان ورازالين مەنى وداققا ءوز قولىمەن وتكىزدى. مەن قاجەتتى قۇجاتتاردىڭ بىردە-بىرەۋىن تولتىرعان ەمەسپىن. ءوتىنىش تە جازىلعان جوق. بىراق، سول كەزدە نۇرلان اعايعا ريزا بولدىم.
بىردە قىزىق بولدى. ۇلكەن رەسپۋبليكادان كەلگەن اقىن-جازۋشىلار قاراۋىلعا ەكى اۆتوبۋس بولىپ جيىنعا باراتىن بولدى. ويىمدا ەشتەڭە جوق، تاڭەرتەن بارسام: «وداقتىڭ تىزىمىندە جوقسىڭ!»، - دەپ مەنى اۆتوبۋستان ءتۇسىرىپ تاستادى. قانىم باسىما شاپتى. ءتىزىمدى وسكەمەننىڭ اكىمشىلىگىنەن كەلگەن ءبىر جاس جىگىت وقىپ تۇر. انا جاقتا جازۋشىلار: «ەي، مىناۋ ءبىزدىڭ تالعات قوي، سەن جىندىسىڭ با؟»، - دەيدى. اناۋ بوي بەرمەدى. تاكسي ۇستادىم دا ارتتارىنان ادەيى باردىم. كوپشىلىككە ەشتەڭە بىلدىرگەن جوقپىن، بىراق قانىم قايناپ كەتتى.
سودان جازۋشىلارمەن ىلە الماتىعا بارىپ، نۇرلان اعايدىڭ كابينەتىنە كىردىم. «اعا، مىناۋىڭىز ادىلەتسىزدىك قوي. جەتىم قوزىداي قىلىپ، جۇرتتىڭ كوزىنشە مەنى اۆتوبۋستان ءتۇسىرىپ كەتكەنى نەسى؟»، - دەدىم. «ويباي، اناۋ بولىپتى، مىناۋ بولىپتى. كىم ونى ىستەپ جۇرگەن؟ قىرام-جويام»، - دەپ اقتالىپ جاتتى. سودان ءبىر كۇنى جۇمىستارىممەن اياڭداپ وسكەمەنگە بارعان ەدىم. ىشكى ساياساتقا كىرىپ: «سەندەردىڭ وتكەندەگى ىستەرىڭ نە؟»، - دەسەم، ولار: «الماتىدان نۇرلان ورازاليننەن سەنى تىزىمگە كىرگىزبەسىن دەگەن حات كەلدى»، - دەدى. «ول - وپپوزيتسيونەر، ءبارىمىزدىڭ اتىمىزعا كىر كەلتىرەدى»، - دەپ جازىپتى. ەكى كوزىم اتىزداي بولدى. سول كۇنى وسكەمەننەن الماتىعا ۇشىپ كەتتىم. بىراق، نۇرلان ورازالين قابىلداماي قويدى. ماڭىندا جۇرگەن جىگىتتەر ارقىلى سالەمىمدى جەتكىزدىم. ءبىرىنشى كۇنى، ەكىنشى كۇنى قابىلدامادى. سودان سەمەيگە قايتىپ كەتتىم. ونى سەمەيدەگىلەر ەستىپ، اڭگىمەنى ودان سايىن قوزدىرتىپ، تەلەديدار مەن گازەتكە كەزەك-كەزەك سۇحباتتان سۇحبات بەردى. «بۇل القاش، ناشاقور»، - دەگەن جالا جابىلدى. مەنىڭ ءبىر اشۋلانسام توقتامايتىن ادەتىم بار. كتك كانالىنىڭ وفيسىنە كىرىپ: «ەي، بۇلارىڭ نە سەندەردىڭ؟»، - دەپ ءجۋرناليستى قۇلاقشەكەدەن وتىرعىزدىم. سودان ميليتسيانىڭ ناريادى كەلدى. ولار مەنى تانيدى ەكەن. اقىرى ەكى جاق مامىلەگە كەلىپ، مەن ولارعا ينتەرۆيۋ بەرەتىن بولدىم. سوسىن: «مەنى كەرەك قىلماعان وداقتان شىعامىن»، - دەدىم. باسقا امال جوق. نە ءولىنىڭ، نە ءتىرىنىڭ تىزىمىندە بولماسا ادام ءوزىن قالاي سەزىنەدى. الماتىعا بارىپ جازۋشىلار وداعىنان شىعۋ تۋرالى ارىز جازىپ، نۇرلان ورازالينگە ءبىر داناسىن، زاڭگەرىنە ءبىر داناسىن تاستاپ كەتتىم. سوسىن كۇتتىم. پەندەشىلىك قوي ەندى. اشۋ قايتقاننان كەيىن: «بۇل كىسى مەنى قايتادان شاقىرادى، اڭگىمەلەسەمىز»، - دەپ ويلادىم. سودان نە بولدى دەيسىز عوي. الماتىدان كۇنىنە ون زۆونوك كەلدى. ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ قوڭىراۋ شالىپ مەنىڭ «يت تەرىمدى باسىما قاپتادى». نەشە ءتۇرلى اۋىر-اۋىر سوزدەر ايتتى. نەگىزى مەنىڭ اعام عوي. «ۇلاعا، ارتىق كەتتىڭ عوي!»، - دەيمىن. «سەن ارتىق كەتتىڭ»، - دەيدى. «انا ارىزىڭدى ال»، - دەيدى. بىراق، ۇلىقبەكتىڭ ماعان ۇرىسۋعا پراۆوسى بار. سودان قۇرمەتتى توراعا ءيتىن-قۇسىن سالدى عوي. ءوزى جارتى ساعاتقا قابىلداسا، مەن ءبارىن ءتۇسىندىرىپ ايتىپ بەرەر ەدىم. نۇرلان اعايدىڭ ويىندا بار بولسا، وندا: ء«سىز باسقارىپ وتىرعان جازۋشىلار وداعىنان شىعامىن»، - دەگەن تەكست بار. ەگەر ەرتەڭ وداقتى ول باسقارمايتىن بولسا، مەن قايتىپ بارامىن.
ونىڭ الدىندا ءبىر نۇرلان ورازالينگە قاتتى وكپەلەپ قالدىم. ءسوزىمدى تۇسپالداماي، اشىق ايتايىن. نۇرلان ماۋكەنۇلى دەگەن قازاقتىڭ تالانتتى اقىنى بولدى. سول سەمەيدە جاتقان جەرىمنەن زۆونداپ، شۇعىل الماتىعا شاقىرتتى. بارسام، نۇرلان دوسىم: «تالعات، سەن ماعان كومەكتەس. ءبىز دايىندالايىق، نۇرلان ورازالين شاقىرىپ، ماعان سەنى وداققا حاتشى قىلامىن دەدى»، - دەگەنى.
مەن قۋانىپ كەتتىم. سودان ەكەۋمىز جۇمىسىمىزدى بەيرەسمي باستاپ، وداققا كەلگەن قۇرمەتتى قوناقتارىمىزدى ساناتوريگە اپارىپ، كۇتىپ الىپ جۇردىك. الماتىنىڭ كوشەسىندە جۇرگەن ەلدىڭ ءبارىن "سۋاردىق". بىزگە ەشكىم ەشتەڭە ايتپاسا دا، وزىمىزشە داۋىس جيناپ ءجۇرمىز. سايلاۋ باستالدى. بىراق، نۇرلان ورازالين اۆتوماتتى تۇردە نۇرلان ماۋكەنۇلىنىڭ كانديداتتىعىن جويىپ، ورنىنا تالاپتان احمەتجانوۆتى قويدى. سول جولى قاتتى رەنجىدىم. نۇرلان ءورازاليندى سول كەزدە كورسەم، ايتاتىنىمدى ايتىپ كەتەتىن ەدىم. نۇرلان ماۋكەنۇلى جىبەرمەدى، ول ومىردەن وتكەننەن كەيىن جۇرەگىم مۇز بوپ قالدى. سونىڭ ءبارى جينالىپ مەنىڭ وداقتان كەتۋىمە سەبەپ بولدى. ءبىر بەلگىلى اقىن مەن ايەلى سىرتىمنان كۇلىپتى: «تالعات كەڭەسباەۆتىڭ قولىنان تۇك كەلمەسە دە، جازۋشىلار وداعىنان شىعىپ، شۋلاتىپ ايدى اسپاننان ءبىر-اق شىعاردى»، - دەپ. ول – نادان تۇسىنىك. سول كەزدە نۇرلان ورازالين مەنى 5 مينۋتقا قابىلداي سالعان كەزدە ءبارى باسقاشا بولار ما ەدى. وداقتان شىعۋ ماقتانىش ەمەس، ونىڭ ىرگەتاسىن ءىلياس جانسۇگىروۆ قالاپ كەتكەن. مەن ول وداقتىڭ بىلىق-شىلىعىنان قاشتىم. قازىر ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسىمىن.
«الاش» سىيلىعىنا ۇسىنىلعان كەزدەرىم بولدى. جانە ونى الۋعا دا مۇمكىندىگىم بولعان. ءبىر كۇنى رايحان ماجەنوۆا دەگەن شىعارماشىلىقتىڭ جاناشىر ادامىنا حابارلاسىپ ەدىم، ول كىسى: «ساعات اشىمباەۆتىڭ ۇيىندەگى اپايىڭ قاتار ءتۇسىپ جاتىر»، - دەدى. «ويباي-اۋ، اپايدان ۇيات بولادى عوي»، - دەپ كانديداتۋرامدى الىپ تاستادىم. ول كىسى بىلە مە، بىلمەي مە، ونى بىلمەيمىن. بىراق، رايحان انىق بىلەدى. راسىندا اپايدىڭ ەڭبەگىن بىلاي قويعاندا، ساعات اشىمباەۆ دەگەن ەسىمدى ءبارىمىز سىيلاۋىمىز كەرەك. جانە ول كىسى «الاش» سىيلىعى تۇگىل، «مەملەكەتتىك سىيلىققا» جانە حالىقارالىق سىيلىقتارعا لايىقتى ادام دەپ باعالايمىن.
– جازۋشى قوعامنىڭ مۇڭىن ءبىرىنشى بولىپ كورەدى عوي. تۋعان جەرىڭىز سەمەيدە بولعان پوليگون قانشالىقتى جۇرەگىڭىزدى اۋىرتتى؟ كوركەم شىعارمالارىڭىزدا پوليگوننىڭ قاسىرەتىن جازا الدىڭىز با؟
- نەۆادا سەمەي باستالماي تۇرىپ، سەمەي پوليگونى تۋرالى ەڭ ءبىرىنشى مەن ايتقانمىن. وندا مەن جازۋشىلار وداعىنىڭ ەركەسى بولىپ جۇرەتىنمىن. سايىن مۇراتبەكوۆ، قاليحان ىسقاق، اكىم تارازي سياقتى اعالار مەنى قاتتى ەركەلەتتى. ءبىر كۇنى اكىم اعا ماعان: ء«اي، بالا، ءجۇر، ساعان تاماق الىپ بەرەيىن. قازىر سەنىڭ جەتىم اعاڭ كەلەدى»، - دەدى. جەتىم اعام – قاليحان ىسقاق ەكەن. سودان ۇشەۋمىز ءبىراز اڭگىمەلەستىك. «ەلىڭدە نە جاڭالىق؟»، - دەدى. «اكىم اعا، ءۇيدىڭ جانىنا كەلىپ اقبوكەندەر قىرىلىپ جاتىر. پوليگوننىڭ اسەرىنەن بولدى»، - دەدىم. «سەن وسىنى جازىپ، ايتساڭشى. ءبىز تۇرعاندا ەش نارسەدەن قورىقپا»، - دەدى. سودان 1989 جىلى جىل قورىتىندىسىندا مەن قولىمدى كوتەرىپ، ورتاعا شىعىپ پوليگون تۋرالى اششى شىندىقتى جايىپ سالدىم. مەدەۋ سارسەكە دەگەن جازۋشى ءومىر بويى سەمەيدەگى جازۋشىلار وداعىنىڭ بولىمشەسىن باسقاردى، بىراق شي باسىن سىندىرعان جوق. ونى سىنادىم. ۇكىمەت بار، كگب بار. ء«اي ءدا، كەڭەسباەۆتى قۇرتۋ كەرەك»-دەپ ەكپىندەپ باستادى. مەنىڭ ەڭ ءبىر كەشىرمەيتىن نارسەم، مەدەۋ سارسەكە كابينەتىنە شاقىرىپ الىپ: «سەنىڭ سەمەيدە اقبوكەن قىرىلعان دەپ ايتىپ جۇرگەنىڭ وتىرىك. مەن «نيۆامەن» بارىپ بۇكىل دەگەلەڭ دالاسىن ەكى كۇن ارالادىم. بىردە ءبىر ءولىپ جاتقان اقبوكەننىڭ ولەكسەسىن كورمەدىم. بالەن-تۇگەن»، - دەپ مەنى سىلكىلەدى.
وتە قيىن جاعدايعا تاپ بولدىم. ءبارىن كوردىك. ءوتتى-كەتتى. قازىر مەدەۋ سارسەكە پوليگون تۋرالى ۇلكەن-ۇلكەن كىتاپتار جازىپ ءجۇر. شۇكىر، ونىسى مەنى مويىنداعانى دەپ ەسەپتەيمىن. قانشا رەنجىسەم دە مەدەۋ اعايدىڭ ەڭبەكشىلدىگىن، سوۆەت داۋىرىندە قانىش ساتباەۆ ءۇشىن ادىلەتسىزدىك كورىپ، سوعان قاراماستان ماسكەۋدەن «جزل» سەرياسى بويىنشا كىتاپ شىعاردى. ەندى تاۋەلسىزدىك تۇسىندا بۇل كىسىنىڭ ەڭبەگىن ەلەپ «مەملەكەتتىك سىيلىقتى» بەرۋگە بولادى عوي.
ءوزىم پوليگوننىڭ اراسىندا وسكەندىكتەن، ول تۋرالى كوپ اڭگىمە ايتىپ بەرە الامىن. ەرتەرەكتە 1984 جىلى «قارا شەڭگەل» دەگەن پوۆەست جازعانمىن. سودان اكەم جارىقتىق: «بالام، وسىنى جاريالاماي-اق قويشى»، - دەپ الدى دا، وتقا ورتەپ جىبەردى. بىراق، ەكىنشى داناسى، ءۇشىنشى داناسى بار. مەنىڭ يكە دەگەن اتام شاكارىم قۇدايبەردىۇلىمەن تۋعان قۇدا بولعان. سول كىسى الاشورداعا دەمەۋشىلىك جاساپ وتىرعان ەكەن. سول ءۇشىن ول كىسىنى سوۆەت ۇكىمەتى قۋدالاپ، قىتايعا قاشىپ كەتكەن. ۇستازىم قايىم مۇحامەدحانوۆ «ساعان سول تۋرالى ماتەريالدار بەرەيىن، سەن جازشى»، - دەدى. مەن بالا كەزىمدە اكەمدى تىڭداماي ءوستىم. مەنىڭ ومىرگە كەلۋىمنىڭ ءوزى ۇلكەن تراگەديا. پوليگوننىڭ كەسىرىنەن مەنىڭ الدىمداعى 4 اعام شەتىنەپ كەتكەن. سول ءۇشىن اتام مەنى ەركە قىلىپ ءوسىردى. يكە اتام تۋرالى ءبىراز دەرەكتەر جيناپ جۇرگەن كەزىمدە اكەم: «سەن بۇل تاقىرىپقا بارما. قىز-قىرقىنىڭدى جازىپ جۇرە بەر. مىنا ۇكىمەت تۇبىڭە جەتەدى. مەن سەنەن ايىرىلعىم كەلمەيدى»، - دەپ وتىنگەننەن كەيىن ول تۋرالى جازۋدان باس تارتتىم.
مەنى اۋىلدا «جىندى بالا» دەپ اتادى. «جىندى» دەگەن اتاققا قالاي يە بولدىڭ، - دەيسىڭ عوي؟ اۋىلداعى اكەمنىڭ قۇرداسى توقاي دەگەن اعام قاراباس دەگەن جەردە ماعان مىلتىق اتۋدى ۇيرەتتى. سودان مەن مەرگەن بالا اتاندىم. سونداي مىقتى اتاتىن ەدىم. ءبىزدىڭ اۋىلدا ءار جۇما سايىن تاڭەرتەگى توعىزعا ون بەس مينۋت قالعان كەزدە پوليگوننىڭ ۆەرتولەتى كەلىپ، جارىلىس جاسايدى. ونى وزدەرى «چەرنايا پياتنيتسا» دەپ ايتادى. ءبىر كۇنى جەر قاتتى سىلكىندى، جىلقىلارعا دەيىن جەردە اۋناپ جاتتى. ستولبىنىڭ باسىنداعى قارلىعاشتار ءبىر ساتتە جەرگە قۇلاپ ءتۇستى. مىسىقتار ولاردى تىستەپ الىپ، قاشىپ ءجۇر. گازدىڭ ءيىسى الىپ كەتتى. ەل پوليگونعا لاعىنەت ايتىپ جاتتى. كەلەسى جۇما كۇنى «مەلكاشكا» مىلتىقتى وقتاپ الىپ، جارىلىس جاسايتىنداردى توسىپ وتىردىم. سودان ۆەرتولەتتى تارسىلداتىپ اتتىم. ءتاپ-ءتاۋىر اتۋشى ەدىم، ۆەرتولەت قۇلاماي قالدى (كۇلدى). اتقاننان كەيىن اۋىلدىڭ كىسىلەرى جۇگىرىپ كەلىپ، قولىمداعىنى اتىلماعان ءبىر مىلتىققا اۋىستىرىپ الدى. سودان سولداتتار قاۋمالاپ كەلىپ ءبىزدىڭ ءۇيدى قورشادى. مەنى ۇستاپ الىپ، قۇلاقشەكەدەن وتىرعىزدى. اۋىلدىڭ كىسىلەرى جىلاپ، مەنى قۇتقارىپ قالدى. مەكتەپتە وقيتىن كەزىم عوي.
– وزىڭىزدەن كەيىنگى قالامگەرلەردىڭ اياق-الىسىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- قازىر جاستار ادەبيەتى ءوسىپ كەلە جاتىر. ءبىر اعامىز جاس اقىندارعا «تسۋنامي» دەپ كوپشىك قويىپتى. تسۋنامي دەگەن نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ ول بۇكىل دالاداعى ءناجىستى، جامان زاتتاردى اكەلىپ ءبىر قالانى جويىپ جىبەرەتىن كەساپاتتى نارسە. ەسى دۇرىس ادام جاستار ادەبيەتىن تسۋناميگە تەڭەي مە؟ اباي اتامىز ايتقان «تولقىن» دەگەن ءسوز دە ادەمى عوي. ونى اسەرلەپ، ءوزى ەلپىلدەپ تۇرعان بالاعا «تسۋنامي» بول دەۋدىڭ نە كەرەگى بار؟ ادامدى ماقتاپ-ماقتاپ اعاش اتقا تەرىس مىڭگىزىپ قۇرتۋعا بولادى. «تسۋنامي» دەگەنىڭىزدىڭ اتىنىڭ ءوزى جامانشىلىقتى شاقىرىپ تۇر. ونى قاسيەتتى قازاق ادەبيەتىنە اكەلىپ تەڭەۋگە بولمايدى. بۇل ۇلتىنا جانى اشيتىن ادامنىڭ ءسوزى ەمەس. ەسى دۇرىس ادام بۇل سوزىمە داۋ ايتپاس. ءجون-جوسىقسىز ماقتاۋ قاۋىپتى دەرت. قازىر ءبارى مودەرنيزم دەپ شۋلاپ كەتتى. تۇسىنىكسىز تىلدە جازۋ بەلەڭ الدى. ارتى نە بولارىن ەشكىم بىلمەيدى.
– جازۋشى رەتىندە قانداي جەتىستىككە قول جەتكىزەمىن دەپ ويلايسىز؟
- ءوزىڭ كورىپ وتىرسىڭ، مەنىڭ قولىم ينسۋلت العاننان كەيىن قالام ۇستاۋعا جاراماي قالدى. مەن جازۋ جازار الدىندا حالىقتىڭ اراسىنا بازارعا بارىپ بەس-التى ساعات ويلانىپ، ءارلى-بەرلى جۇرە بەرەمىن. ادامدارمەن سويلەسەمىن. ابدەن دايىن بولعان سوڭ ۇيگە قايتامىن. سودان كەيىن ۇيدەگى جۇبايىما اۋىزشا ايتىپ وتىرامىن، ول كىسى جازادى. قازىر ءوز اتىمدى جازاتىن دارەجەدەن دە قالىپ قويدىم.
مەنىڭ تاعدىرىما ىلعي ءبىرىنشى بولۋ جازىلعان. پوليگوندى ولجاس سۇلەيمەنوۆتان بۇرىن مەن ايتقانمىن. مۇمكىن بىرەۋ كۇلەر، بىراق شىندىعى وسى. نوبەل سىيلىعىن دا اقىن-جازۋشىلاردىڭ اراسىنان ءبىرىنشى بولىپ مەن الامىن. ول 70-كە كەلگەن كەزىمدە بولۋى مۇمكىن. ءالى ۋاقىت بار. جاقسىلاپ دايىندالامىن.
– سوندا قاي شىعارماڭىز ءۇشىن الاسىز؟
- ءبىر شىعارمانى شيمايلاپ جۇرگەنىمە 17 جىل بولدى. بىراق، ايىنا 2-3 بەتىن جىرتىپ وتىرامىن. اباي اتامنىڭ ارۋاعى قولداسا، نوبەل سىيلىعىن الامىن. بىراق ول شىعارمانىڭ باسىندا تالعات كەڭەسباەۆ دەگەن اۆتور بولمايدى. بالكىم تايماس دەپ قول قويارمىن. ەگەر نوبەل سىيلىعىن الىپ جاتسام، وزىمە ۆەلوسيپەد ساتىپ الامىن.
– ءسىزدى كىم ۇسىنادى؟ ونىڭ ۇستىنە جازۋشىلار وداعىنا مۇشە ەمەسسىز...
- مەنى ۇيعىر دياسپوراسى ۇسىناتىن شىعار دەپ ويلايمىن. سولاردان ءبىر جاقسىلىق كەلەتىنىن سەزەمىن. ولار ءبىراز اڭگىمەمدى اۋداردى. ءبىر كۇنى بازار ارالاپ جۇرگەنمىن. ورىك ساتىپ تۇرعان ۇيعىردىڭ شالى مەنەن كوزىن الماي، قاراپ تۇردى.
- شال، نە بولدى، سىزگە قارىزبىن با؟ - دەدىم.
- ءسىزدى قايدان كوردىم؟-دەيدى.
- تەلەديداردان كورگەن شىعارسىڭ دەدىم ءازىل-شىنى ارالاس.
- ا، دۇرىس ايتاسىڭ، - دەدى.
- سەنىڭ «ۇيعىر اۆازي» جۋرنالىنا «قولشاتىرسىز جىگىت» دەگەن اڭگىمەڭ شىقتى عوي. سۋرەتىڭدى سول جەردەن كورگەم، - دەدى.
ۇيعىر حالقىنىڭ ادەبيەتتى جاقسى كورەتىنىن سوندا ءبىلدىم. ودان كەيىن تاعى ءبىر كۇنى ءانشى ەركىن شۇكىمان ەكەۋمىز كافەگە بارىپ تاماقتاندىق. ماقتانىش بولماسىن. ۇيعىردىڭ ۇلكەن ايەلى لاعمان دايىنداپ جاتىر ەكەن. ەركىن ورىسشانى تازا سويلەيدى. الگى ايەلگە: «مىناۋ كلاسسيك جازۋشى»، - دەپ مەنى ماقتاي جونەلدى. تاماق ءىشىپ بولىپ، قولىمدى جۋىپ تۇرسام انا ايەل ارتىمنان جەتىپ كەلىپ، مەنىڭ شىققان اڭگىمەلەرىمدى مازمۇنداپ ايتىپ بەردى. شىنىمدى ايتسام سول ۇيعىرلاردان دامەتىپ قالدىم. نوبەلگە ۇسىنسا، سولار ۇسىنادى دەپ ويلايمىن. قازاقتاردان قايىر جوق. بۇل ءسوزىمدى وقىماق تۇگىل، بىرەۋ ۇزىنقۇلاقتان ەستىسە، «مىناۋ جىندى ما؟»، - دەپ ايتاتىن شىعار.
– جۋىردا قىرعىز تىلىنە كىتابىڭىز اۋدارىلىپ، تۇساۋىن كەسىپ كەلدىڭىز. قىرعىزدىڭ قازىرگى ادەبي پروتسەسى قالاي ءجۇرىپ جاتىر ەكەن؟
- داۋرەن قۋات دەگەن قالامگەر بار. مەن اۋىرىپ جاتقان كەزىمدە كوڭىلىمدى سۇراپ ۇيگە كەلدى. جۇبايىمنان مەنىڭ جازعاندارىمنىڭ بارلىعىن سۇراپ الىپ، قىرعىزستانداعى ايداربەك سارمانبەك دەگەن اۋدارماشىعا زۆونداپ، ءمان-جايدى ءتۇسىندىردى. سودان ول مەنىڭ شىعارمامدى اۋدارىپ، قىرعىز تىلىندە شىعاردى. قىرعىزستانعا بارۋىمنىڭ اۆتورى داۋرەن قۋات بولدى. قازىر ەندى تۇرىك، تاتار، ءازىربايجان تىلدەرىندە كىتاپتارىم شىعايىن دەپ جاتىر. قىرعىزدار شىعارمامدى «شوڭ-شوڭ» دەپ قويادى. بايعازى دەپ قولىما 200 كىتاپ بەردى.
قىرعىزدىڭ ادەبيەتى بىزگە قاراعاندا كوش ىلگەرى. ولار توپقا، ءبىز سياقتى رۋعا بولىنبەيدى. ۇلتتىق دۇنيە جاسايدى. ولار ادەبيەتتى تالقىلاعان كەزدە ءبىرىن-ءبىرى شايناپ جەيدى. ءوز كوزىممەن كورگەنىمدى ايتىپ وتىرمىن. قازىر سىرتقا شىققاننان كەيىن ءبىر-بىرىمەن اتىسا ما، شابىسا ما، -دەپ ويلاپ قالاسىڭ. جوق، سىرتقا شىققان سوڭ - دوس. ولاردا ءوز-وزدەرىن وتىرىك ماقتاتىپ، سىيلىققا ۇمتىلۋ دەگەن جوق. ولارعا ەڭ باستىسى - ۇلتتىق ادەبيەت كەرەك.
– كىتاپ وقۋعا ۋاقىتىڭىز بار ما؟ قازىر قانداي قالامگەرلەردى وقىپ ءجۇرسىز؟
- مۇحتار اۋەزوۆ، ورالحان بوكەي، راحىمجان وتارباەۆ سىندى قالامگەرلەردى ءجيى وقيمىن. الەم ادەبيەتىن وقىمايمىن. ونىڭ ماعان تۇككە كەرەگى جوق. ماعان كەزىندە ورالحان بوكەي: «سەنىڭ ءتىلىڭ وتە جۇتاڭ، سوندىقتان قازاقتىڭ فولكلورىن وقى»، - دەپ ايتقان. مەن سول كىسىنىڭ ايتقانىن ورىنداماي ءجۇرمىن. ماعان تولستويدى وقىعانشا، بەيىمبەتتى وقىعان جاقسى اسەر ەتەدى. ماعان تۇسىنىكتى. سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ «قىلاۋ» دەگەن اڭگىمەسىن وقىساڭ، انتون چەحوۆتىڭ بەس تومدىعىن وقىعىڭ كەلمەي قالادى. مەن وقىرمان ەمەسپىن، جازۋشىمىن. سوسىن كوپىرتىپ سويلەيتىن ادامداردى جەك كورەمىن. مىنبەگە شىعىپ الىپ تولستوي، شيللەر، گەتە، حەمينگۋەي دەپ بوسەدى. ول – دارىنسىز ادامداردىڭ قارۋى. بەيىمبەتتىڭ «قارا شەلەگىنىڭ» قاسىندا ولاردىڭ شىعارماسى تۇككە تۇرمايدى. قازاق ادەبيەتىنىڭ ءوزى قازىر ەۋروپالىق ادەبيەت بولىپ كەتتى. بىزگە فولكلوردى وقۋ كەرەك. ءبىلىمدى كوتەرەتىن يىق بولادى، كوتەرمەيتىن يىق بولادى. ومىردەن وتكەن تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ يىعى كەڭ ەدى، سۇمدىق ءبىلىمدى بولاتىن. اتتەڭ، مارقۇمنىڭ «مەملەكەتتىك سىيلىقتى» الماي قالعانى قىنجىلتادى.
– ادەبيەتتى نەدەن قۇتقارۋ كەرەك؟
- ادەبيەتتى شوۋدان قۇتقارۋ كەرەك. ويتكەنى، شوۋ بار جەردە اتاق-داڭق، اقشا بولادى. داقپىرت بولادى. داقپىرتتىڭ ءتۇبى نە بولاتىنىن بىلەسىڭ. ارينە، ونەردىڭ باسقا سالاسىنا شوۋ كەرەك. ادەبيەت سابىرلىقتى ۇناتادى. اۋەزوۆ «كىنامشىل بويجەتكەندى» جازعان كەزدە شوۋ بولدى دەپ ويلايمىن. ودان كەيىن مۇحاڭ «اباي جولى» مەن «قاراش-قاراش وقيعاسىن» جازدى. مۇلدەم باسقا ارناعا بۇرىلىپ كەتتى.
– ەرتەرەكتە جازىلعان، بىراق جارىققا شىقپاي قالعان شىعارمالارىڭىز بار ما؟ بار بولسا، نە ءۇشىن شىقپاي ءجۇر؟
- اقىن ەسەنقۇل جاقىپپەن كوپ ارالاسا المادىم. ابۋباكىر قايران مەنى ۇزىناعاشقا ەرتىپ اپاردى. ءبىر جۇماداي سول ۇيدە اتقا ءمىنىپ، تاۋ-تاستى ارالاپ، جۇردىك. سوندا ءوزىنىڭ اناسىنىڭ باسقا ۇلت ەكەنىن كوزىممەن كوردىم. وسى تۋرالى «سارى الا قازدىڭ كوز جاسى» دەگەن اڭگىمە جازدىم. سول جازبامدى الماتىعا كەلە جاتىپ، اۆتوبۋستا ۇمىتىپ كەتىپپىن. ەندى قاي جەردەن شىعادى ەكەن دەپ كۇتىپ ءجۇرمىن.
– جازۋشى رەتىندە قوعامنان قانداي قۇرمەت كوردىڭىز؟ وسى كۇنى جازۋشىنىڭ جاعدايىن ويلايتىن ادامدار بار ما؟
- مەن 11 جىل ۇيدە جۇمىسسىز وتىردىم. 11 جىلدا رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تەگىن باردىم. ول سەمەيدىڭ جىگىتتەرىنىڭ ارقاسى. سەمەيدىڭ ءمارت جىگىتتەرى مەنى قاتتى قولدادى. سوندا ولاردىڭ ماعان قويعان ءبىر-اق تالابى بولدى. مەنىڭ ادەبيەتتەن كەتپەۋىم ەدى. وتباسىم استانادا بولدى دا، 3 جىل سەمەيدە جالعىز تۇردىم. ءبىر كۇن ۇيدەن تاماق ىستەپ كورمەپپىن. بارلىق شىعىنىمدى سولار كوتەردى. سەمەيلىك جىگىتتەردىڭ الاقانىندا بولدىم. مەن ءوزىمدى ازىرگە جازۋشى سەزىنبەيمىن. ەندى بەس جىلدان كەيىن امان بولسام، جازۋشى بولاتىن شىعارمىن.
سەمەيدىڭ جىگىتتەرى سالىپ بەرگەن ەرتىستىڭ جاعاسىندا ۇلكەن ساياجايىم بولدى. سونىڭ ىشىندە ۇلكەن كىتاپحانام بار ەدى. استاناعا كەتەردە سەمەيدىڭ جاستارىنا كىتاپتارىمدى سىيلىققا بەرىپ كەتتىم.
اۋىرعاننان بەرى مارقۇم اتامنىڭ ايتىپ كەتكەن وسيەتىن كوپ ويلايمىن. «بالام، جاقسىنىڭ جولىن كەسپە، ودان جاماننىڭ جولى ۇزارمايدى»، -دەپ ەدى اتام..
- اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت!
سۇحباتتاسقان باعلان ورازالى
تۇپنۇسواداعى تاقىرىپ:
