قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، جازۋشى تولەن ابدىكۇلىنىڭ قاي شىعارماسى بولسىن – ويلاندىرادى، تولعاندىرادى، جۇرەگىڭدى قوزعايدى، جانىڭدى تازارتادى، رۋحىڭدى شىڭدايدى. ء«ولىارا» رومانى، «اكە»، «قىز ءباتىش پەن ەرسەيىت»، «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى»، «پاراسات مايدانى»، «تۇعىر مەن عۇمىر»، «ورالۋ»، «اقيقات» حيكاياتتارى، «وڭ قول»، «قوناقتار»،  «قايىرسىز جۇما»، ت.ب. اڭگىمەلەرى – قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن قورىنان ويىپ ورىن الار كەسەك تۋىندىلار. ىزگىلىككە ىڭكار جۇرەكتەردىڭ گيمنىندەي ء«بىز ۇشەۋ ەدىك» اتتى پەساسى قانداي كەرەمەت!

بيىل 75 جاسقا تولاتىن جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىق الەمىنە بىرگە ساياحات جاساپ، ەل، ءتىل، ادەبيەت جونىندە پىكىرلەسكەن ەدىك.

بىزدە مەملەكەتتىك سىيلىقتى تالانتتى جازۋشى دا، تالانتسىز جازۋشى داالا بەرەدى

– «ادەبيەت ءوزىنىڭ قۇنىن جوعالتسا، ۇلتتىق سيپات تا ءوز ەرەكشەلىگىنەن ايرىلا باستايدى» دەپسىز ءبىر سۇحباتىڭىزدا. قالاي ويلايسىز، قازىر قازاق ءوزىنىڭ ۇلتتىق سيپاتىنان اجىراپ بارا جاتقان جوق پا؟ جانە بۇعان ادەبيەتتىڭ قۇنسىزدانۋىنىڭ قانشالىقتى ىقپالى بار؟

– كەڭەس داۋىرىندە قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى وتە قيىن حالگە جەتىپ قالعانى راس-تى. ورىستاندىرۋ ساياساتى تانىڭدەگى دەرتتىڭ اۋىرعانىن ۋاقىتشا باسىپ، سەزدىرمەيتىن ءدارى سەكىلدى اقىرىن اسەر ەتىپ، ۇلتتىق جانىن جان القىمعا تىرەپ قويعان بولاتىن. بىراق قۇداي كوز جاسىمىزدى كورىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدى الدىق. ەلدەگى قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەس سالماعى ەداۋىر ارتتى، قازاق مەكتەپتەرى كوبەيدى، قاي مەكەمەگە بارساڭ دا، الدىڭنان قازاقشا سويلەپ، كۇلىمدەپ قازاق جاستارى شىعاتىن بولدى. بالكىم، پروتسەسس ءبىز قالاعاننان گورى باياۋلاۋ ءجۇرىپ جاتقان شىعار، بىراق تاريح دوڭعالاعى ەندى ءبارىبىر كەرى اينالمايدى. ون جىلدان سوڭ با، جيىرما جىلدا ما، قازاق ءتىلى قالايدا ءوز تۇعىرىنا قونادى. بىراق بيلىكتەگىلەردىڭ كوبىنىڭ كوزقاراسى ءالى باياعىشا، تىلگە بايلانىستى باتىل قادامعا بارايىن دەسە، ورىسشا وقىعان ءوز ۇرپاعىن ويلاپ، كىبىرتىكتەيدى. دامۋعا سول كەدەرگى بولىپ جاتقانداي. ەگەر قازاق ءتىلى ءوزىنىڭ لايىقتى تۇعىرىنا قونسا، ءارى قارايعى ساياساتتى سول ءتىلدىڭ ءوزى-اق جاسار ەدى.

مۇنداعى ماڭىزدى نارسەنىڭ ءبىرى – سانا. سانانى وزگەرتۋ، ونىمەن كۇرەسۋ وتە قيىن. قۇلدىق-بوداندىق سانادان تۇبەگەيلى ارىلا الماي جۇرگەنىمىز راس. 2010-جىلداردىڭ توڭىرەگىندە عوي دەيمىن، «حح عاسىرداعى ەڭ ۇلىقازاق كىم؟» دەگەن ساۋالناما جۇرگىزىلدى. سوندا قازاقتىڭ ساياسي كوسەمى ءاليحان بوكەيحانۇلى نۇربولات ماسانوۆتان كەيىنگى 7-ورىندا تۇردى! ارينە، جۇرتتىڭ ءبارى ولاي ويلامايتىن شىعار، بىراق بۇل – كىمنىڭ كىم ەكەنىن ايىرا المايتىن سونداي سانا قوعامىمىزدا بار دەگەن ءسوز.

قازاقتىڭ بۇگىنگى اسقىنعان اۋرۋىنىڭ ءبىرى – رۋشىلدىق. ءبىزدىڭ بۋىندى قويا بەر، شال-شاۋقاندى ءبارىبىر تۇزەي المايسىڭ. مەنىڭ تاڭ قالاتىنىم: رۋشىلدىق جاستاردىڭ اراسىندا دا بار دەيدى. رۋىنا قاتىستى ايتىلعان سىن ءسوزدى كەشىرە المايتىندار ءالى دە كوپ. قازاقتى بالاعاتتاساڭ، ولاي شامدانباۋى مۇمكىن. رۋلىق ەمەس، ءبىرتۇتاس ۇلتتىق سانا ۇستەم بولعاندا عانا ناعىز ەل بولاتىنىمىزدى قالاي ۇقپايدى؟ وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن گرەكيادا ون بەس جاسار بالانى ءبىر پوليتسەي اتىپ ءولتىرىپ قويدى. سوندا بۇكىل گرەكتەر كوشەگە شىعىپ، جاستارى كولىكتەردى ورتەپ، ەلدى توڭكەرىپ جىبەرە جازداعان. ارينە، ءتارتىپ بۇزعاندار زاڭعا ساي جازالانعان دا شىعار. بىراق بۇل ارادا ءبىر زاتتى بايقاۋعا بولادى. ۇلتتىق ساناعا قول جەتكىزگەن حالىق ورتاق نامىستىڭ توڭىرەگىنە باس قوسىپ، بىرىگە الادى. مۇنداي حالىقتىڭ پىكىرىمەن، تالاپ-تىلەگىمەن بيلىك تە ساناسپاي وتىرا المايدى. ال بىزدە قالاي؟ جاڭاوزەندەگى بەلگىلى جاعدايدى الايىق – راس، ۇلكەن تراگەديا بولدى. سوندا «بيلىكتىڭ ارەكەتى قاتە! بۇل دۇرىس ەمەس!» دەپ جاپپاي باس كوتەرىپ، كوزقاراسىن بىلدىرگەن حالىق بولدى ما؟ جوق. ءتىپتى وقيعا باسقا ءبىر ەلدە بولىپ جاتقان سەكىلدى. كەيبىر جۋرناليستەر جاڭاوزەندىكتەردى «ادايلار» دەپ جازادى! جاڭاوزەن – ادايلاردىڭ عانا ماسەلەسى مە؟ «قازاقتار» دەسە قايتەدى؟ ءححى عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز عوي! قايسىبىر بەلگىلى ادامداردىڭ ءوزى ۇلتتان بۇرىن رۋىن ويلاپ تۇراتىن دا كورىنەدى ماعان. رۋ-تايپالىق قۇرىلىم الەم حالىقتارىنىڭ بارىندە – ءتىپتى ەۋروپادا دا بولعان. ولار بۇل كەزەڭنەن الدەقاشان ءوتىپ كەتكەن، بىرىگىپ، ءبىرتۇتاس ۇلتتىق ساناعا جەتكەن. ال ءبىز وسى قالپىمىزدا قالا بەرگىمىز كەلەدى. وركەنيەت – جۇيرىك پويىز سەكىلدى، «مىنالار ابدەن جينالىپ بولعانشا كۇتە تۇرايىن» دەمەيدى، العا قاراي زاۋلاي بەرەدى. ءبىز كۇيبەڭدەپ كىدىرگەن سايىن ول ۇزاي تۇسەدى. بىراق قالاي بولعاندا دا، «جاس ۇرپاقتىڭ ساناسى وزگەرەر، ءسويتىپ، زامان دا دۇرىستالار» دەپ سەنگىم كەلەدى.

ادەبيەت پەن ۇلت – ءبىر-بىرىنە وتە جاقىن ۇعىمدار عوي. ءبىر ەسەپتەن، ادەبيەت – ۇلتتىق كوركەم ويدىڭ جەمىسى بولسا، ەكىنشى جاعىنان، ۇلتتىڭ ءوزى – بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ادەبيەت بەرەتىن تاربيەنىڭ جەمىسى. بىزدە سوناۋ كونە جىراۋلاردان باستالىپ، اباي، ماحامبەت، ماعجان، مۇحتارلارمەن جالعاسىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇزىلمەي كەلە جاتقان كەرەمەت ادەبيەت بار. ويلى وقىرمان، ءسوز قادىرىن بىلەر قازاق باردا ونىڭ قۇنى تۇسە قويماس. سول رۋحاني ناردەن سۋسىنداماي، ونى كەرەكسىنبەي، بەتىن ءارى بۇرسا عانا ۇلتتىڭ بولمىسى وزگەرىپ، بەت-بەينەسى بۇزىلار. ءوزىڭ سۇراقتا كەلتىرگەن الگى ويدى وسىنداي ماندە ايتسام كەرەك.

– «قازىر بۇرىنعىداي قالىڭ وقىرمان جوق، كىتاپ وقيتىن ادام ازايدى» دەگەن پىكىر باسىم بوپ تۇر. ەگەر بۇ ءسوز راس بولسا، بۇل – جازىلىپ جاتقان شىعارمالاردىڭ سولعىندىعىنان با، الدە كىتاپتى تاراتۋ-ساتۋ سالاسىنداعى كەمشىلىكتەردەن بە؟

– تاراتۋ جاعىنان كەمشىلىك كوپ ەكەنى راس. مەملەكەتتىك تاپسىرىس دەگەن بار، بىراق مەن ونى دۇرىس جۇيە دەي المايمىن، باسقا بالاما جولى جاسالعانشا، ازىرگە سونىمەن ءجۇرىپ كەلەمىز. «قالاماقى تولەيتىن بولدى» دەپ جاتىر عوي، ونىڭ قالاي جۇزەگە اساتىنىن مەن بىلمەيمىن. بىزگە باسپالار قاۋىمداستىعىن قۇرىپ، ءبىرتۇتاس ساۋدا جەلىسىن جاساۋ كەرەك، كىتاپ الىس اۋداندارعا دا تۇگەل جەتكىزىلەتىن جۇيە ويلاستىرعان ءجون. سوسىن اقىن-جازۋشى مەن وقىرمان اراسىن جاقىنداستىراتىن شارالار ءجيى ۇيىمداستىرىلۋى قاجەت. بىردە مۇحتار شاحانوۆپەن كەزدەسۋ بولىپ، اقىننىڭ كىتاپتارى سول جەردە لەزدە ساتىلىپ، تاراپ كەتتى. سونداي ءتاسىل دە كەرەك. شەتەلدە باسپالار تالعامدى وقىرماننىڭ تالابىنا ساي مىقتى كىتاپ شىعارۋعا ۇمتىلادى، ەگەر حالتۋرانى باسسا، ەشكىمنىڭ الماي قوياتىنىن بىلەدى. سول ارقىلى ادەبيەت تە تازارادى.

جاسىراتىنى جوق، بىزدە ناشار ادەبيەت تە بار. ءوز باسىم ادەبيەتتى ۇلتتىق دەپ بولمەيمىن، ول – ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىق. مىسالى،لەۆ تولستوي –  ورىس جازۋشىسى، بىراق ونى دۇنيەجۇزى وقيدى، ونىڭ شىعارمالارىنان الەم حالقى سۋسىندايدى، ول جالپى ادامزاتقا ءتان ماسەلەنى، ورتاق ۋايىمدى جازادى. مەنىڭ جازۋشى رەتىندە قالىپتاسۋىما، بۇگىنگى دەڭگەيىمە جەتۋىمە قازاق قالامگەرلەرىنەن گورى الەمدىك كلاسسيكا كوپ اسەر ەتتى. ويتكەنى، ادام ءاردايىم بيىككە ۇمتىلادى عوي. شىعارمانىڭ ءتىلى ارقالاي بولۋى مۇمكىن، بىراق ماحاببات پەن زۇلىمدىق، ادىلەت پەن الاياقتىق، دوستىق پەن ساتقىندىق، مەيىرىمدىلىك پەن قاتىگەزدىك، ءبارى – بۇكىل الەم ءۇشىن بىردەي ۇعىمدار. ۇلى شىعارمالار ۇلت الالامايدى، قاي تىلگە اۋدارىلسا دا، ءبارىنىڭ جان-دۇنيەسىن قوزعايدى.  كەيدە كىمنىڭ مىقتى ەكەنى شەت تىلىنە اۋدارىلعاندا ءبىلىنىپ جاتاتىنى بار.

وكىنىشتىسى، قازىر بىزدە ەڭ ۇزدىك شىعارمالار ەمەس، ورتاقول شىعارمالار اۋدارىلىپ جاتادى. ونى قاداعالاپ جاتقان ەشكىم جوق سەكىلدى. ورتاقول شىعارمالاردى وقىعان شەتەل وقىرمانى قازاق ادەبيەتى تۋرالى نە ويلاۋى مۇمكىن؟ سوندىقتان بۇل ماسەلەگە مەملەكەت ارالاسۋى كەرەك. ويتكەنى، شىن مانىندەگى ۇزدىك شىعارمالاردى وركەنيەتتى حالىقتاردىڭ نازارىنا ۇسىنۋ ارقىلى ءبىز ۇلتتىڭ بەدەلىن، ابىرويىن الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرە الامىز. قۇدايعا شۇكىر، تارجىمەلەۋ كەرەك دەسە، قازاقتا ۇزدىك تۋىندىلار بارشىلىق: ءابىشتىڭ «شىڭىراۋى»، ماعاۋيننىڭ «شاقان شەرىسى»، كەزىندە كادىمگىدەي ەلەۋلى وقيعا بولعان دۋلاتتىڭ «دەرمەنە»، «تىرشىلىك»، «سۇيەكشى» سەكىلدى حيكاياتتارى، تىنىمبايدىڭ اڭگىمەلەرى... ءتىزىم مۇنىمەن بىتپەيدى. بىزدەن كەيىنگى بۋىننان دا تالاي شىعارما تابىلاتىنى انىق.

قازىر دۇكەنگە بارساڭ، قازاق كىتاپتارى ءتىپتى از. استانادا ءبىر-ەكى جەردە عانا ساتىلادى. بۇرىن ساتۋ-تاراتۋ جۇيەسى جاقسى ەدى، كىتاپ سوناۋ تۇكپىردەگى اۋىلعا دەيىن جەتىپ جاتاتىن. سول جۇيەنى ءۇزىپ الدىق. كىتاپتارىمىزدىڭ تارالىمى ەڭ كەمى 40-50 مىڭ بولاتىن. ءالى ەسىمدە، مەنىڭ «اقيقات» دەگەن كىتابىم ورىس تىلىندە «يستينا» دەگەن اتپەن ەكى رەت باسىلدى (1978-1979 جىلدارى). ەكەۋىندە دە 100 مىڭ دانامەن شىقتى! تۇگەل تاراپ كەتتى. قازىر كىتاپ ارى كەتسە 2 مىڭ دانامەن شىعادى. قازاقستان بويىنشا 11 مىڭ كىتاپحانا بار ەكەن، تىم بولماسا سولارعا دا تولىق جەتپەيدى.

كىتاپتىڭ بۇرىنعىداي ەمەس، از وقىلاتىنى راس. ويتكەنى، وقىرماننىڭ قولىنا تيە بەرمەيدى. ونىڭ ۇستىنە، عالامتور دەگەن شىقتى. بىراق ادەبيەتتى عالامتوردان وقيتىندار دا از ەمەس دەسەدى. ەندى باياعىداي جاپپاي وقۋ قايدا، بىراق ءبارىبىر دامۋ كەرەك، ىلگەرىلەۋ كەرەك قوي. اقش-تا، فرانتسيادا تەحنيكا بىزدەن بۇرىن دامىپ كەتكەن، بىراق ولار سوندا دا ادەبيەتتى ىسىرىپ تاستاعان جوق، كىتاپ ساتىلادى، وقىلادى. سولاردىڭ جاقسى تاجىريبەلەرىن نەگە الماسقا؟ جاقسى كىتاپ جازايىق، جاقسى ادەبيەت جاسايىق. جاقسى كىتاپ پەن ناشار كىتاپتى اجىراتا الاتىن وقىرمان قالىپتاستىرايىق. بىزدە مەملەكەتتىك سىيلىقتى تالانتتى جازۋشى دا، تالانتسىز دا الا بەرەدى. بۇدان سوڭ حالىق جاقسى مەن جاماندى قالاي اجىراتادى؟ ءتىپتى بيلىكتە جۇرگەندەردىڭ ءوزى اجىراتا المايدى: «مىناۋ قانداي جازۋشى؟»، «مىناۋ جاقسى كىتاپ پا؟» دەپ سۇراپ جۇرگەندەرى...

كەيدە سولاردان گورى قاراپايىم ادامدار كوش ىلگەرى. بىردە جەكە شارۋاما بايلانىستى ءبىر قالالىق مەكەمەگە بارۋىما تۋرا كەلدى. ەسىك الدىنداعى كۇزەتشى جىگىت «باستىق قابىلدامايدى» دەپ كىرگىزبەيدى. «ارنايى جازىلىپ قويعام، ول مەنى كۇتىپ وتىر» دەسەم دە، وڭايلىقپەن جىبەرەر ءتۇرى جوق. «قۇجاتىڭىزدى كورسەتىڭىز» دەيدى. كورسەتتىم. اتى-ءجونىمدى وقىدى دا، ورنىنان اتىپ تۇرىپ: ء«سىز تولەن اعاسىز با؟ ويباي-اۋ، مەن ءسىزدىڭ «اكە» حيكاياتىڭىزدى بەس رەت وقىپ شىققام! كىرىڭىز!» – دەپ، جىك-جاپار بولدى دا قالدى. ال باستىعى كادىمگى سىرەسىپ قالعان شەنەۋنىك ەكەن، مەنىڭ ۇسىنعان ۆيزيتكاما كوز سالعانداي بولدى، بىراق ەشقانداي اسەر الماعان سەكىلدى. تانىماعان كۇيىندە قالدى. ادەبيەتتەن الىس ادام ەكەنى كورىنىپ تۇر.

جالپى كىتاپ ساۋداسى جولعا قويىلۋى كەرەك. زيالى قاۋىم وسى باعىتتا باتىل ارەكەتتەرگە بارۋى كەرەك. جاقسى كىتاپ شىقسا، باسپا دا، اۆتور دا پايدا تاباتىنداي مەحانيزمدەر ويلاستىرۋ كەرەك. ال ازىرگە «گوسزاكازبەن» وتىرمىز. ۇكىمەت ء«بىزدى ماقتاڭدار» دەيدى، «زامانىمىزدىڭ جارقىن بەينەسىن جاساڭدار» دەيدى. نەگە «جارقىن بەينەسى»؟ نەگە جاي «بەينەسى» ەمەس؟ بەينە تەك جارقىن بولمايدى عوي. زاماننىڭ بەينەسى الۋان ءتۇرلى بولۋى مۇمكىن. ەگەر بۇلاردىڭ تالابىنا سۇيەنسەك، ءبىزدىڭ گازەت-جۋرنالداردا گوگول دا، چەحوۆ تا جاريالانا الماس ەدى. ويتكەنى، ولار «زاماننىڭ جارقىن بەينەسىن» جاساعان جوق.

«اقيقاتتى» ەش جەر باسپاي قويدى

– «ادەبيەتتى ۇلتتىق دەپ بولمەيمىن» دەيتىن ۇستانىم ءسىزدىڭ شىعارمالارىڭىزدان دا بايقالادى. ماسەلەن، «اقيقات» حيكاياتى. ونداعى كەيىپكەر نەگە روبەرت؟ قازاق قوعامى ورتاسىندا ونداي ماسەلەلەردى كوتەرۋ، اشىق ايتقىزۋ ۇيلەسىمدى شىقپاس دەپ ويلادىڭىز با؟

– تاڭداپ العان ماتەريالىمنىڭ ءوزى تىم ەۋروپالىق بولدى دا، ونى قازاق توپىراعىنا سىيعىزا المادىم. فيلوسوفيالىق تولعانىستارعا بارعان العاشقى ەڭبەگىم عوي. سول باعىتتا كوپ ىزدەنىپ جۇرگەن كەزىم ەدى. بىردە پوليتسيانىڭ جوعالىپ كەتكەن قۇپيا قۇجاتتاردى تابۋىنا كومەكتەسكەن جەرار كرۋازە دەگەن گوللانديالىق تەلەپات، پاراپسيحولوگ، كورىپكەل تۋرالى وقىدىم. الگى قاعازداردىڭ قايدا جاسىرۋلى جاتقانىن بۇل بويىنداعى الدەبىر تىلسىم قاسيەتتىڭ كۇشىمەن كورە الادى: قاي قالادا ەكەنى، ءۇيدىڭ قانداي ەكەنى، تەرەزەسىنىڭ قانداي ەكەنى، قاي بولمەدە قانداي سەيفتە تۇرعانى... ءبارى كوز الدىنا اپ-ايقىن كەلىپ-اق تۇر. بىراق ناقتى قاي ءۇي ەكەنىن بىلمەيدى. پوليتسيا الگىنىڭ سۋرەتتەۋى ارقىلى ەكى جىل بويى ىزدەپ، اقىرى تابادى. وسى وقيعانى وقىپ، ويلاندىم: بويىڭدا وسىنداي كورىپكەلدىك قاسيەتتىڭ بولۋى، باسقالاردىڭ كورە المايتىن نارسەسىن كورە الۋ دەگەن كەرەمەت ارتىقشىلىق قوي! بىراق بۇل ارتىقشىلىق ادامعا باقىت اكەلە مە، جوق پا؟ ءبارىمىز مىنا دۇنيەگە پاك كۇيدە، ءسابي سانامەن كەلدىك. ەسەيە كەلە، ماڭدايىمىز تالاي رەت تاسقا سوعىلا كەلە نەبىر قياناتتى، ساتقىندىقتى، قاراۋلىقتى كورگەن كەزدە كوڭىلىمىز جابىرقادى، جانىمىز اۋىردى، جۇرەگىمىز سىر بەردى. ال ءبىز كورمەيتىندى كورە الاتىن، ءبىز سەزبەيتىندى سەزە الاتىن تەلەپاتتاردا نە جان قالدى سوندا؟ حيكاياتتا «تىرشىلىك – ۇلكەن اۋرۋحانا» دەگەن ءسوز بار. كەيىپكەر سول «اۋرۋحانادان» قاشىپ، جىندىحاناعا بارىپ جاتادى. كەيىن ءبىر جەردەن شوپەنگاۋەردىڭ تۋرا سولاي ايتقان ءسوزىن وقىپ، تاڭ قالدىم. ءومىردىڭ جاقسى جاعى دا بار عوي، بىراق ونىڭ تەرەڭىنە بويلاپ، ويعا بەرىلگەن سايىن الگىندەي اششى اقيقاتقا كەزىگەتىنىڭ راس.

وسى «اقيقاتتى» العاشىندا ەش جەر باسپادى. «لەنينشىل جاسقا» اپارىپ ەدىم، كىشكەنتاي عانا ءۇزىندىسىن بەرىپتى، ونى وقىعان وقىرمان تۇك تە تۇسىنبەيدى. ءتىپتى كەيبىر قالامداستارىم دا قابىلداعان جوق. بىزدە قازاق تەك قازاقتى جازۋى كەرەك، اۋىلدى جازۋى كەرەك دەگەن تۇسىنىك بار عوي. قاجىعالي دوسىم (مۇحانبەتقاليەۆ) وقيىن دەپ ۇيىنە الىپ كەتتى دە، كەلەسى كۇنى كەلىپ، قاسىمدا دۋلات تۇرعان، قولجازبانى ۇستەلگە اتىپ ۇردى: «اتەسىنە نالەت، ءىشى كۇيگەندەر تۇز جالاسىن، مىناۋ ناعىز گەنيالنىي دۇنيە!» – دەمەسى بار ما. سودان «قالامگەرگە» بارىپ، «جۋعانبىز» ابدەن. ۇيگە قالاي جەتكەنىم ەسىمدە جوق.

– ساۋ ادامداردىڭ ءوزى انشەيىندە بايىبىنا بارا بەرمەيتىن سالماقتى ساۋالداردى نە سەبەپتى جىندىحاناعا تۇسكەن، جۇيكەسى شارشاي باستاعان جاننىڭ اۋزىمەن ايتقىزۋدى، سولارعا جاۋاپ ىزدەتۋدى دۇرىس دەپ شەشتىڭىز؟ الدە، روبەرتتىڭ ءوزى ايتقانداي، «شىندىقتى بالا مەن جىندىلار ايتۋعا ءتيىستى» مە؟

– اينالاسى الدەقاشان «اقىلى اۋىسقاندار» قاتارىنا قوسىپ قويعان، بىراق ءوزىن «جىندىمىن» دەپ سانامايتىن روبەرتتىڭ تۇجىرىمى عوي بۇل (كۇلدى). بالا پاك پەرىشتە كوڭىلمەن، تابيعي تازالىقپەن ايتادى، ال ومىردەگى جالعاندىقتى، جاساندىلىقتى، ادىلەتسىزدىكتى كۇندە كورىپ جۇرگەن، «نەگە بۇلاي؟» دەپ كۇيزەلەتىن ويلى ادام كۇيىنگەننەن ايتادى شىندىقتى.

جالپى بۇل حيكاياتتىڭ يدەياسىندا ەكى باعىت بار. ءبىرىنشىسى – بۇكىل ادىلەتسىزدىككە – جاراتىلىس زاڭىنداعى، ادام بولمىسىنداعى كەمشىلىك (نەسوۆەرشەنستۆو) بولسىن، ادامنىڭ ءوز قولىمەن جاسالعان قياناتتار بولسىن – سولاردىڭ بارىنە قارسى نارازىلىق. نارازىلىق يدەياسى ادامزاتتىڭ اقىل-ويىنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتكەن كۇشتەردىڭ ءبىرى دەپ ايتۋعا بولادى. ادام قيىنشىلىققا، قياناتقا قارسى كۇرەسۋ ارقىلى، ياعني نارازىلىق يدەياسى ارقىلى  جەتىلگەن.

نارازىلىق يدەياسى سوناۋ كونە زامانداعى گرەك ادەبيەتىنەن – ەسحيلدىڭ «بۇعاۋداعى پرومەتەيىنەن» باستالاتىن شىعار. ادامدارعا بولىسىپ، قۇدايلارعا قارسى شىققان پرومەتەي بەينەسى وسى كۇنگە دەيىن كوكەيكەستىلىگىن جوعالتقان جوق. بۇل ارادا زەۆس – بيلىكتىڭ سيمۆولى. پرومەتەي ادامداردى بيلىكتەن قورعايدى. «اقيقاتتا» جىندىحانادا جاتقان روبەرت قۇدايعا قارسى ۇيىم اشپاق بولىپ، پالاتادا بىرگە جاتقان سۆياششەننيكتى ءوز ۇيىمىنا كىرۋگە ۇگىتتەيدى. بۇل – حيكاياتتىڭ ەڭ وزەكتى ەپيزودتارىنىڭ ءبىرى. مۇندا دا قۇداي – بيلىكتىڭ سيمۆولى. ەكىنشى باعىت – «اقىلدان ازاپ» شەگۋ. تىرشىلىكتىڭ تەرەڭدە جاتقان قۇپيا سىرى اسا جاقسى نارسە ەمەس. ونى بىلگەننەن تابارىڭ – ايىقپاس ۋايىم، جان ازابى. ەندەشە كەيىپكەردىڭ «اقىل-پاراسات – دەرت. ادامدار تۋادى دا، سول دەرتپەن اۋىرادى. سودان كەيىن بۇكىل ازاپتى كاتورگىنىڭ كەسىمدى جىلى تاۋسىلعانداي اياقتالىپ، ادام ماڭگى تىنىشتىققا كەتەدى» دەۋى سودان. «قاي ەل ەكەنى ەسىمدە جوق، ءبىر ەلدە بالا تۋعاندا «بەيشارا ەندى قاشان ولگەنشە ازاپ كورەتىن بولدى» دەپ ولىكتى جەرلەگەندەي، قايعىلى جورالعى جاسالادى ەكەن. ال ادام ولسە، «ازاپتان قۇتىلدى...»  دەپ قۋانىپ، توي جاسايدى ەكەن. توي جاساۋ كەرەك ولگەندە. مەن ولگەندە توي جاساڭدار، توي!» – دەيدى روبەرت كۇيىنىپ. بۇل دا – شىعارمانىڭ نەگىزگى يدەياسىنا قاتىستى ەپيزودتارىنىڭ ءبىرى.

– وسى «اقيقاتتاعى» تەرەڭ تولعانىستار اقىرى ءسىزدى «پاراسات مايدانىن» جازۋعا الىپ بارعانداي كورىنەدى ماعان. الدە قاتەلەسەم بە؟

– دۇرىس بايقاعانسىڭ. سوعان الىپ كەلدى. ادامنىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىنە ءۇڭىلۋدى، ونىڭ قالتارىس-قاتپارلارىنا بويلاۋدى ءارى قاراي تەرەڭدەتە ءتۇسۋدى قالادىم. راس، «اقيقات» ءبىرىنشى جازىلدى، ونداعى ويلار دا ساناعا سان الۋان استارلى ساۋال تاستايدى. دەگەنمەن، ءوز ۇعىمىمدا ءبارىبىر «پاراسات مايدانىنداعى» يدەيالار وزەكتىرەك كورىنەدى. بارلىق پالە-جالانى وزگەدەن، جاۋدان كورۋ، تەك وزگەنى كىنالاۋ – بۇل دا قوعامنىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيىن كورسەتەتىن قۇبىلىس قوي. ادامنىڭ پاراسات دارەجەسى كوتەرىلگەن سايىن ونىڭ ىشكى جان ارپالىسى، ءوز ىشىنە كوبىرەك ءۇڭىلۋى جيىلەيدى. كوپ نارسە ادام بالاسىنىڭ كىسىلىك دارەجەسىنىڭ كەمەلدەنبەگەنىنەن، جەتىلمەگەنىنەن بولىپ تۇرعانىن اڭعارادى.

«اقيقات» ورىسشاعا اۋدارىلعاندا كەي جەرلەرى قىسقارىپ كەتىپتى. سارافاننيكوۆ دەگەن جىگىت تارجىمەلەپ ەدى، اسا شەبەر اۋدارماشى ەمەس ەكەن. ال اناتولي كيم جاقسى اۋدارادى. «اكەنى»، «پاراسات مايدانىن»، ء«بىز ۇشەۋ ەدىكتى» ورىس تىلىنە اۋدارعان سول. ءوزى دە شەبەر جازۋشى عوي. بىردە پەن-كلۋبتا كەزدەسىپ قالدىق. «زناەش، ستاريك، – دەيدى مەنى وڭاشالاپ، دوسىم عوي، «ستاريك» دەپ سويلەيدى، – دەلو نە ۆ پسيحولوگي، ي داجە نە ۆ فيلوسوفي. ۆ «پاراسات مايدانى» ەست چتو-تو زاپرەدەلنوە، چتو نەت ني ۋ كوگو، كرومە تەبيا».

ويدىڭ دراماسى دەگەن – عاجاپ نارسە

– «پاراسات مايدانى» حيكاياتى وتە ۇزاق ۋاقىت جازىلدى دەپ ەستىدىم. جانە «بۇدان كەيىن مۇنداي فيلوسوفيالىق تاقىرىپتارعا بارماسپىن» دەپ تە ايتقانسىز. نە سەبەپتى؟

– ونشا ۇزاق جازىلعان جوق، ءۇش-اق ايدا جازىپ ءبىتتىم. ال باسىمدا ءپىسىپ-جەتىلۋى وتە ۇزاققا سوزىلعانى راس. ءاي، كەمىندە التى-جەتى جىل ءجۇردى-اۋ ىشىمدە (كۇلدى). الدىمەن بەلگىلى ءبىر جۇيە جاساپ الۋىم كەرەك بولدى: تارازىنىڭ ەكى باسىندا ەكى ءتۇرلى ۇستانىم تۇرادى – ومىردەگى قاستەرلى ۇعىمداردى، ادامي قۇندىلىقتاردى يدەال تۇتاتىن، ونىڭ كىرلەنۋىنە توزە المايتىن كىرشىكسىز تازا كوزقاراس پەن «بۇل ءومىر دەگەنىڭ و باستان-اق وپاسىز جالعان، دۇنيەدە ماڭگى قاسيەتتى ەشتەڭە جوق» دەيتىن، پوستمودەرنيزمنىڭ «ادام ءتۋابىتتى كۇناھار، ونى سول بار كەمشىلىك-كەمىستىگىمەن بىرگە قابىلداۋ كەرەك» دەگەنگە ساياتىن تۇجىرىمى. وسى ەكى وي بىرىنە-ءبىرى قارسى شىعىپ، ءوزارا ايقاسۋى كەرەك. كەيدە وسى كەيىنگى كوزقاراس دۇرىس سياقتى سەزىلەتىنى بار. بىراق ولاي دەيىن دەسەك، ومىردە ء«يا» نەمەسە «جوق» دەپ، ءبىر-اق اۋىز سوزبەن جاۋاپ بەرىلۋگە ءتيىس تازا ۇعىمدار بار. مىسالى، ماحاببات. بار ما؟ بار. جارتىلاي جاقسى كورۋ دەگەن بولمايدى، جارتىلاي بولسا، وندا ول – جاقسى كورۋ ەمەس، شىنايى ماحاببات ەمەس. ادالدىق تا سولاي. ءسال-ءپال ارامدىق ارالاس ادالدىق بولا ما؟ جوق. «پاراسات مايدانىنداعى» كەيىپكەر سونى قابىلداي المايدى. ءوزى تازا ادام. بىراق ونىڭ ىشكى دۇنيەسىندە دە تايتالاس بار، ونىڭ باسىندا ءوز ۇستانىمىنا كەرەعار ويلار دا ءجۇر. ونى ءوزى سەزبەيدى. دۇنيەنى بۇزاتىن سول قيامپۇرىس قيالدىڭ ءبارى سىرتتا ەمەس، ءوز ىشىندە، ءوز تابيعاتىندا ەكەنىن بىلگەن كەزدە، ول ومىردەن تۇڭىلەدى.

– حاتتاردى وقىپ وتىرعان كەزدە، ءبىر كوزقاراس ەكىنشى كوزقاراستان بۇكىل دالەل-دايەگىمەن ءباسىمتۇسىپ، «ەندى قارسى جاقتىڭ ءۇنى وشەتىن شىعار» دەي بەرگەنىمىزدە، ەكىنشىسى بۇدان دا اسىپ تۇسەر ۋاجبەن جاۋاپ قايتارادى عوي...

– سولاي بولۋى كەرەك قوي. ومىردە بىرىڭعاي اق نەمەسە بىرىڭعاي قارا ءتۇس بولمايدى. ادەبيەتتەگى ۇلكەن كەمشىلىك سول – جاعىمدى كەيىپكەردى كەمشىلىك اتۋالىدان ادا قىلىپ، جاعىمسىز كەيىپكەردى ءبىر انتۇرعان جاۋىز ەتەدى دە قويادى. ماقتاساق – اياق-قولىن جەرگە تيگىزبەي اسپانداتىپ جىبەرەمىز. جامانداساق – ءىلىپ الار ءبىر جاقسىلىعى جوقتاي ىسكە العىسىز عىپ، جەرمەن-جەكسەن ەتەمىز. دۇنيەدە كەمشىلىگى جوق جاقسى ادام نەمەسە مۇلدە ىزگى ءىسى جوق ناشار ادام بولمايدى.

مەنىڭ شىعارماشىلىعىمداعى كوزقاراس قاقتىعىسى، وي ايتىسى نەگىزىندە ء«بىز ۇشەۋ ەدىك» پەساسىنان باستالعان. وندا دا مۇرات پەن داريعانىڭ، مۇرات پەن ومىربەكتىڭ اراسىندا پىكىر قايشىلىعى، ۇستانىمدار ۇستاسۋى ۇزاققا كەتەدى، ءبىرىن-ءبىرى جەڭىسە المايدى. اناۋ ءوز ويىن ايتىپ بولعان كەزدە، زالداعى جۇرت ء«اي، ەندى مىناۋ جاۋاپ تابا الماس» دەگەنشە بولماي، بۇل الگىدەن دە اسىرىپ ءۋاج ايتادى. ءاسانالى ء(اشىمۇلى) ايتىپ كۇلدىرىپ ەدى: «ومىربەكتىڭ ءسوزى ءجون دەپ، سوعان جاقتاسىپ وتىرساق، ءبىر كەزدە مۇراتتىڭ دالەلى باسىپ كەتەدى، قالاي سونىڭ جاعىنا شىعىپ كەتكەنىمىزدى بايقاماي قالامىز» دەپ. مەن «پاراسات مايدانىنداعى» وي قاقتىعىسى سول دەڭگەيدەن دە اسىپ ءتۇسۋى كەرەك دەپ وزىمە شارت قويدىم. بۇل وڭاي شارۋا بولعان جوق. ويتكەنى، زۇلىمدىق تا – ۇلكەن كۇش. ەگەر ول ادالدىقتان تەز جەڭىلىپ قالاتىن ءالجۋاز بولسا، وسى كۇنگە دەيىن جەتپەس ەدى، ادىلدىكتەن الدەقاشان جەڭىلىپ تىنار ەدى. ەكى تاراپتىڭ، ەكى ءتۇرلى كۇشتىڭ «پاراسات مايدانىنداعى» ءبىرىن-ءبىرى جەڭە الماي، ارباسىپ-ايقاسۋى مەنىڭ رۋحاني كۇش-قۋاتىمدى سارقا سىعىپ العانداي شارشاتقانى راس. الگى «بۇدان كەيىن مۇنداي فيلوسوفيالىق تاقىرىپتارعا بارماسپىن» دەگەن ءسوزدى سونداي ءبىر شارشاۋ ۇستىندە ايتقان شىعارمىن (كۇلدى).

جازۋشى ۇلكەن فيلوسوفيالىق ويلارعا بارعاندا، جالپى ادام بالاسىنا ءتان، ادامزاتقا ورتاق ۋايىمداردى قوزعاعاندا، ەل، جەر، ءتىل اراسىنداعى شەكارا جويىلىپ، كەڭىستىك تۇتاستانىپ كەتەدى. فيلوسوفيالىق شىعارمالاردا وقيعا، ارەكەت كوپ بولمايدى، سوندىقتان ىشكى وي مەن سەزىمنىڭ وزىنەن دراما جاساۋعا تۋرا كەلەدى. ال شىندىعىندا ويدىڭ دراماسى دەگەن – عاجاپ نارسە! 

– «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى» – برازيلياداعى ءۇندىس تايپالارىنىڭ ايانىشتى تاعدىرىن ارقاۋ ەتكەنىمەن، استارىندا قازاق حالقىنىڭ باسىنداعى سونداي احۋالدى مەڭزەيتىن شىعارما. ءتىپتى كەيىپكەر ەسىمدەرىندەگى كەي ۇقساستىقتار دا تەگىن ەمەس شىعار دەپ توپشىلايمىن: «كاناتو» (قانات), «چورو» (شورا), «كياكۋ» (قياق), ت.ب.

– و باستا كەيىپكەر اتتارىن ويلاستىرعاندا، ولاردى قازاق ەسىمدەرىنە جاقىن ەتۋ ماقساتىمدا بولعان جوق. بىراق العاشىندا حيكاياتتى قازاق دالاسىنداعى وقيعا رەتىندە بەرگىم كەلگەنى راس. الايدا «قازاق حالقىنا قۇرىپ كەتۋ قاۋپى ءتونىپ تۇر، ول قاۋىپتى كەڭەس وكىمەتى قولدان جاساپ وتىر» دەپ قالاي اشىق جازاسىڭ؟ جازعانىڭمەن باسىلماسى انىق، ءتىپتى جولاتپايتىنى بەلگىلى. سوسىن ويلاندىم: تاعدىرى قازاقتىڭ تاعدىرىنا ۇقساس حالىقتار كوپ قوي جەر بەتىندە، نەگە سولاردىڭ ءبىرىن مىسالعا الا وتىرىپ، تۇسپالداپ جازباسقا؟ سودان برازيلياداعى ءۇندىس تايپالارىنىڭ تاعدىرىمەن ورايلاستىرماق بولدىم دا، ولاردى زەرتتەۋگە كىرىستىم.

– ول ۋاقىتتا عالامتور دەگەن بولعان جوق، ىزدەنۋ وتە قيىنعا سوققان شىعار؟

– قۇداي سالماسىن، زەرتتەۋگە ءبىر جارىم جىلداي ۋاقىتىم كەتتى. ورىس جۋرنالدارىنان كوپ دەرەك الدىم: «ۆوكرۋگ سۆەتا»، «ناۋكا ي جيزن»... اسىرەسە «ۆوكرۋگ سۆەتانىڭ» كوپ كومەگى ءتيدى، التى-جەتى جىلدىق (بالكىم، ودان دا كوپ) تىگىندىسىن الدىرىپ قارادىم. پالەتەللي دەگەن يتاليالىق ءجۋرناليستىڭ ماقالالارى «ۆوكرۋگ سۆەتاعا» ءجيى شىعىپ تۇراتىن جانە جازعاندارى وتە مىقتى دۇنيەلەر ەدى. ريزا بولعانىم سونشالىق، ونىڭ اتى-ءجونىن حيكاياتقا ەنگىزىپ جىبەردىم. ۇندىستەر تۋرالى تالاي كىتاپ وقىدىم. «اراكۋ» دەگەن تايپانى مەن ءوزىم ويلاپ تاپتىم، نەگىزىندە ونداي تايپا ومىردە جوق. ال الگى شاۆانتي، پاتاشو، تاپايۋنا، ت.ب. بار، امازونكا وزەنىنىڭ بويىن جايلاعان تايپالار عوي. برازيلياعا بارىپ كورگەنىم جوق، ول جەردىڭ تابيعاتىن، ماسەلەن، پاپوروتنيك وسىمدىگىنىڭ قالاي وسەتىنىن كورمەي-بىلمەي جازۋ وتە قيىن بولدى. «ەندى مۇنداي ۇزاق ارنايى ىزدەنىستى قاجەت ەتەتىن اۋىر تاقىرىپتاردى جازبايمىن» دەپ شەشتىم.

جاڭاعى كەيىپكەر ەسىمدەرىن قازاقىلاندىرىپ ايتىپ وتىرعانىڭ وتە دۇرىس. ءوزىم ءمان بەرمەپپىن، راسىندا دا، ۇقساستىقتار بار ەكەن. جالپى امەريكا ۇندىستەرى مەن تۇركىلەردىڭ ءتۇپ-تامىرى ءبىر، الىستان قوسىلاتىن اعايىن جۇرت دەگەن پىكىرلەر عىلىمدا بۇرىننان بار. ءبىر عانا مىسال: ءبىز «قايىق» دەسەك، ولار «كاياك» دەيدى ەكەن. باسقا دا تۇبىرلەس سوزدەر كوپ.

بۇل دا «اقيقات»، «پاراسات مايدانى» سەكىلدى ۇلتتىق شەڭبەردەن شىعىپ كەتكەن شىعارما بولعاندىقتان، باستاپقىدا ادەبي ورتانىڭ قابىلداۋى قيىن بولدى. جازعاندارىما جىلى لەبىزىن ءبىلدىرىپ جۇرەتىن ءازىلحان نۇرشايىقوۆتاي تىلەۋلەس اعانىڭ ءوزى كەزىندە: «ورالۋىڭ» جاقسى ەكەن، اڭگىمەلەرىڭ دە ادەمى، ال اناۋ «شەتەلىڭدى» وقىعام جوق» دەپ قايتارىپ بەرگەن (كۇلدى). ال قازىر، كەرىسىنشە، جۇرت وسى شىعارمالارىمدى كوپ سۇرايدى. وتكەندە ءبىر سايت «توزاق وتتارى جىمىڭدايدىنى» ءتىپتى ۇندىستەر تۋرالى جازىلعان الەمدىك ۇزدىك شىعارمالاردىڭ قاتارىنا قوسىپتى.

جاعىمپازدىقتان جيرەن، ال ءتىلدى ۇيرەن

– ء«بىز ۇشەۋ ەدىك» كەزىندە بىرنەشە تەاتردىڭ رەپەرتۋارىندا بولعان ەكەن، بىراق بىزگە كورۋدىڭ ءساتى تۇسپەپتى. قازىر وسى سپەكتاكلدى قويىپ جۇرگەن نەمەسە قويعالى جۇرگەن رەجيسسەرلەر بار ما؟

– پەسا كوپتەگەن تەاترلاردا قويىلدى: شىمكەنتتە، اتىراۋدا، تورعايدا، ت.ب. الماتىدا جاستار تەاترى قويدى. مينيسترلىك ول كەزدە قورجىنىنا تۇسكەن دراماتۋرگيالىق شىعارمالاردى ەڭ الدىمەن اۋەزوۆ تەاترىنا بەرەدى ەكەن. ءبىر كۇنى ءازىربايجان مامبەتوۆ شاقىردى. تالقىلاۋ وتكىزىلدى.«انا جەرىن ءويتۋ كەرەك، مىنا جەرىن ءبۇيتۋ كەرەك، قوسىمشا ءبىر اكتى قوسۋ كەرەك» دەپ، جۇرت جان-جاقتان انتالاعاندا، زارەم ۇشتى. «ەشتەڭە الىپ-قوسۋدىڭ قاجەتى جوق» دەپ شىعارمامدى اقتاپ سويلەدىم. مامبەتوۆ «اۆتوردىڭ دا ايتقانى دۇرىس شىعار، ەسكەرىڭدەر» دەدى. قىسقاسى، رەنجىڭكىرەپ شىقتىم. مۇنى رايىمبەك سەيتمەتوۆ ەستىپتى دە، تەاترعا كەلىپ: «بۇل مەنىڭ تاپسىرىسىم بويىنشا جازىلعان پەسا ەدى»، – دەپ وتىرىك ايتىپ، الىپ كەتىپتى. ەرتەڭىنە مامبەتوۆ قوڭىراۋ شالىپ، رەنجيدى: «رايىمبەككە ارناپ جازعان ەكەنسىڭ، ءبىزدى نەمەنەگە اۋرە قىلدىڭ؟» دەپ. «تاپسىرىس بەرمەك تۇگىلى، ول ەكەۋىمىز ءبىر-ءبىرىمىزدى ءجوندى  تانىمايمىز دا» دەپ، تۇككە تۇسىنبەيمىن. سويتسەم، رايىمبەك مارقۇم پەسانى وقىپ شىعىپ، بىردەن ۇناتقان ەكەن. سوزبەن جۇمىس ىستەي بىلەتىن اكتەر ەدى عوي ءوزى دە. اقىرى سول ساحنالادى. ءوزى مۇراتتى وينادى، داريعانى – روزا اشىربەكوۆا،  ومىربەكتى – ءپىرىمجانوۆ وينادى. ۇشەۋى كەرەمەت ۇيلەسىپ، ءبىرتۇتاس انسامبلگە اينالدى. 5-6 جىل بويى رەپەرتۋاردان تۇسكەن جوق. ءاردايىم انشلاگ. ءبىزدىڭ ءۇي جاستار تەاترىنىڭ جانىندا بولاتىن. ءبىر كۇنى كەشكە تامان ۇيگە كەلە جاتسام، كينورەجيسسەر تاۋەكەلوۆ سلامبەك ايەلى ەكەۋى تەاتردان شىققان بەتى ەكەن، قارسى ۇشىراسىپ قالدى. سول كۇنى ء«بىز ۇشەۋ ەدىك» قويىلىپتى. «توكە، ءسىزدىڭ پەساڭىزدى كورىپ، كىر جۋعىش ماشينادان شىققانداي تازارىپ كەلە جاتىرمىز» دەدى. جۇرەگىمە الگى ءسوز كادىمگىدەي اسەر ەتكەنى... ءبىراز ۋاقىت ەسىمنەن كەتپەي قويدى. ەگەر شىعارماڭ ادامدى «كىر جۋعىش ماشينادان شىققانداي» تازارتاتىن بولسا، اۆتورعا ودان ارتىق قانداي باقىت كەرەك! ادەبيەتتىڭ باستى مۇراتى دا – ادام جانىن تازارتۋ عوي!

كەيىن تاعى ءبىر رەجيسسەر پەسانى ساحناعا شىعاردى. ول شىعارمانىڭ تابيعاتىن ونشا قابىلداي المادى-اۋ دەيمىن. «مۇرات سياقتى تازا ادام جوق قوي ومىردە، ەپتەپ قازىرگى تۇسىنىككە جاقىنداتايىن، سوڭعى جاعىنا بىردەمەلەر قوسايىن» دەدى. «قوي، شىراعىم، – دەدىم،– وندا ءوزىڭ باسقا ستسەناري جاز دا، شىعارا بەر. مەنىڭ جازعانىما تيمەي-اق قوي. ومىردە مۇراتتاي ادال ادامنىڭ بارىنا سەنبەسەڭ، بۇل پەساعا كىرىسىپ قايتەسىڭ؟». بىراق ول اقىرى ساحنالادى. ارينە، رايىمبەكتىڭ قويىلىمى ەرەكشە بولاتىن. ويتكەنى، ول ومىردە مۇراتتاي ادامداردىڭ بارىنا سەنەتىن. مىسالى، قۇدايعا سەنەتىن ادام ءۇشىن قۇداي بار دا، سەنبەيتىن ادام ءۇشىن قۇداي جوق. سول سياقتى، تازالىق، ادالدىق دەگەن ۇعىمدار دا سەنەتىندەرگە – بار، سەنبەيتىندەرگە – جوق. ءومىردى ۇستاپ تۇرعان – وسى ىزگى قاسيەتتەرگە سەنەتىن ادامدار. سولاردى ساقتاۋ كەرەك.

جالپى دراماتۋرگ پەن رەجيسسەردىڭ اراسىندا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قايشىلىقتىڭ بولۋى دا – زاڭدىلىق. ويتكەنى، رەجيسسەر سپەكتاكلگە ءوزىنىڭ ويىندا جۇرگەن يدەيالاردى قوسقىسى كەلەدى. ال جازۋشى ءوز يدەياسىنىڭ ساقتالعانىن قالايدى. كەيدە ءبارىن جيىپ قويىپ، ءوزىم رەجيسسەر بولعىم كەلىپ كەتەتىن كەزدەر بار. جاس كەزدە اكتەر بولۋعا تالپىنىپ كورگەم، ساحنا ونەرىنىڭ قىر-سىرىنان ءبىرشاما حابارىم بار. سپەكتاكل قويۋ قولىمنان كەلەر ەدى دەپ تە ويلايمىن. بىراق ەندى وعان ۋاقىت تا جوق، دەنساۋلىقتى دا ويلاۋ كەرەك.

– «قىز ءباتىش پەن ەرسەيىت» حيكاياتىنىڭ جەلىسىمەن «وتەلمەگەن پارىز» اتتى كينو ءتۇسىرىلدى. كينودا ءبىراز وزگەرتىلگەن، قوسىلعان، الىنعان تۇستار بار. وعان قالاي قارادىڭىز؟

– ءيا، سوڭعى جاعىن وزگەرتكەن. ستسەناريگە ارالاسقانىم جوق، ەگەر ماعان سالسا، حيكاياتتان اسا الشاق كەتپەس ەدىم. بىراق ريزا بولعانىم: باستى رولدەگى اكتەر – اينالايىن ءانۋار مولدابەكوۆ وتە مىقتى وينايدى. تۋىندىنىڭ ايتار ويى – سول زامانداعى ازاماتتارىمىزدىڭ ادامدىق سيقىنىڭ ايانىشتى ەكەنى تۋرالى عوي. سۋرەتى «قۇرمەت تاقتاسىندا» ءىلۋلى تۇراتىن ەرلەرىمىز شىن مانىندە قۇرمەت تۇتۋعا لايىق پا؟ ءبىز ادامدى ەڭ اۋەلى ادامگەرشىلىگى تۇرعىسىنان باعالاۋىمىز كەرەك قوي. باياعى «قاراڭعى» زاماننىڭ عاشىقتارى قىز ءباتىش پەن ەرسەيىت – سەرتتەرىنە بەرىك، سەزىمدەرىنە ادال كۇيدە ءبىرى ءۇشىن ءبىرى جان قيدى، ەسىمدەرى ەل جادىنان شىقپاستاي اڭىز بولىپ تارادى. ال «جاڭا ءداۋىردىڭ سانالى باتىشتەرى مەن ەرسەيىتتەرىنىڭ» سيقى مىناۋ. نە بوپ كەتتى، كىم بوپ كەتتى بۇلار؟ شالدىڭ قالادان قايتىپ كەلە جاتىپ، قۇلپىتاستى قۇشاقتاپ جىلايتىنى سول. ونىكى – جاي پەرزەنتىن جوقتاپ جىلاۋ ەمەس، ايىپتاۋ. شىنداپ كەلگەندە، بۇل – ۇلكەن قاسىرەت.

– قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا قالارلىق تالاي تاماشا تۋىندىلارىڭىز بار. سوندا دا سىزگە بايلانىستى «از جازاتىن جازۋشى» دەگەن سيپاتتاما دا ءجيى ايتىلادى...

– ەڭ باستىسى – جازۋشىنىڭ ايتارى بولۋى كەرەك. ەل ەسىندە قالارلىق، وي سالارلىق كەسەك دۇنيەلەر بەرۋى قاجەت. ال بۇرقىراتىپ ايتەۋىر جازا بەرسە، بىراق ودان ەشكىم ءىلىپ الار ەشتەڭە تاپپاسا، پالەنباي تومنان نە پايدا؟ از بولسا دا، ساز بولعانى جاقسى. ءبىر شىعارما جازساڭ دا جاقسى شىعارما جازۋ كەرەك. بىراق ءوز باسىم از جازدىم دەپ ويلامايمىن.

– ءسىزدىڭ شابىتىڭىز جاعداي، ورىن، مەزگىل تاڭداي ما؟ نەگىزىنەن تاۋلىكتىڭ قاي ۋاقىتىندا كوبىرەك جازاسىز؟ قاعازعا جازاسىز با، الدە كەيىنگى بۋىن قالامگەرلەر سەكىلدى، بىردەن كومپيۋتەرگە تەرەسىز بە؟

– كومپيۋتەرگە تەرەم. بۇل تۇزەگەنگە، الىپ-قوسقانعا جاقسى ەكەن. قاعازعا جازساڭ، قانشا رەت شيمايلاپ اۋرەگە تۇسەر ەدىڭ. ال مىنادا ۇناماعان تۇسىن وشىرە سالاسىڭ – قايتادان اپپاق پاراقتاي جارقىراپ شىعا كەلەدى. نەگىزىندە، كۇندىز جازعان دۇرىس دەيدى، بىراق مەن وعان داعدىلانا المادىم. باياعى قىزمەتتە جۇرگەن كەزدە كۇندىز جۇمىستان قول بوساماي، جازۋعا ۇنەمى تۇندە وتىراتىنمىن. سولاي قالىپتاسىپ كەتتىم. قازىر نەگىزىنەن ۇيدەمىن عوي، سوندا دا ادەت بويىنشا تۇندە جازامىن.

– قازاق ادەبيەتى ەندى قانداي سيپاتتا دامۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟ جاستار اعا بۋىننان نەنى ۇيرەنىپ، نەندەي كەمشىلىكتەرىنەن جيرەنگەنى ءجون دەپ بىلەسىز؟

– جاعىمپازدىقتان جيرەنسىنشى، سونى ۇيرەنبەسىنشى ايتەۋىر. ال ءتىلدى ۇيرەنۋ كەرەك. بايقايمىن، قايسىبىر جاستاردىڭ تىلىندە جۇتاڭدىق بايقالىپ تۇرادى، پۋبليتسيستيكا ەلەمەنتتەرى كوپ. بىراق جازعاندا بار ماڭىز تىلگە كەتىپ قالماۋى كەرەك. ورىستا ەڭ كوركەم ءتىلدى جازۋشى – بۋنين، بىراق ونى رەسەيدىڭ ەڭ ۇلى جازۋشىسى دەي المايسىڭ. ءتىلى كەدىر-بۇدىرلاۋى – دوستوەۆسكي، بىراق ول سيۋجەتتى قالاي قۇرادى، وقيعانى قالاي قۇبىلتادى، كەيىپكەردىڭ ىشكى الەمىن قالاي قوپارادى؟!

ەڭ باستىسى – ادامدى ءسۇي، ادامي قۇندىلىقتاردى ۇستان. جازۋعا وتىرعاندا ءوزىڭدى اللانىڭ الدىندا جاۋاپ بەرگەلى وتىرعانداي سەزىن. اقيقاتىن ايت، بارىنشا شىنشىل بول. «بىرەۋگە ۇنايىن، بىرەۋدى ريزا قىلايىن، بىرەۋدىڭ كوڭىلىنەن شىعايىن» دەگەن نيەتكە ۇرىنباۋ كەرەك. «بىرەۋگە ۇناماي قالادى ەكەم» دەپ قورقۋدىڭ قاجەتى جوق. ادەبيەتتە دە، ونەردە دە ءارتۇرلى تالعام بارلىق كەزدە دە بولعان، بولا دا بەرەدى.

سۇحباتتاسقان ساكەن سىبانباي

Abai.kz