تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن-اق حالقىمىزدىڭ رۋحاني مادەنيەتىنە، سونىڭ ىشىندە ونىڭ ەڭ باستى سالالارىنىڭ ءبىرى دىنگە مەملەكەتتىك تۇرعىدان ۇلكەن كوڭىل ءبولىنىپ كەلەدى. ەڭ الدىمەن، ار-وجدان جانە ءدىني سەنىم بوستاندىعىنىڭ جاريا ەتىلۋى قازاقستان حالقىنىڭ ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتى بەلسەندى تۇردە قولداۋىنا ءوز ىقپالىن تيگىزدى. قازاقستان حالقىن قۇرايتىن بارلىق ەتنوستار وزدەرىنىڭ ءداستۇرلى دىندەرىنە بەت بۇرۋىنا مول مۇمكىنشىلىككە يە بولدى. بۇگىندە جۇزدەن استام ەتنوس ءومىر سۇرەتىن ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا 18 كونفەسسيا وكىلدەرى ءوزارا كەلىسىم نەگىزىندە ءومىر سۇرۋدە. ەلىمىزدىڭ زايىرلىلىق قاعيداتتارىنىڭ نىعايۋى ارقىلى ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىم قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى ساقتالىپ كەلەدى. بۇل ورايدا ەڭ باستىسى − ءدىننىڭ مەملەكەتتەن ءبولىنۋ قاعيداتى، ءدىني فاناتيزمگە جول بەرىلمەۋى ەكەندىگىن ەسكەرۋىمىز قاجەت.

ءدىن وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ادامگەرشىلىك پەن رۋحاني دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋعا ەرەكشە ىقپال ەتەدى. قازىرگى تاڭدا قازاقستان قوعامىن ەرەكشە الاڭداتىپ وتىرعان وزەكتى ماسەلەلەر بارشىلىق. بۇل ماسەلەلەر كوبىنە تەرىس پيعىلدى جات ءدىني اعىمداردىڭ قوعامدىق تۇتاستىقتى بۇزۋعا باعىتتالعان بەلسەندىلىگىنە بايلانىستى بولىپ وتىر. ولاردىڭ ىشىندە اسىرەسە سالافيزم اعىمىنىڭ حالىق تىنىشتىعىن بۇزىپ جاتقاندىعى بەلگىلى. اتالمىش راديكالدى اعىم ارەكەتتەرىنىڭ سالدارىنان ءدىندارلار اراسىندا الاۋىزدىق تۋىنداپ، وتباسىلىق-تۋىستىق قاتىناستار ۇزىلۋدە. سالافيزم يدەولوگياسى ادامدى زايىرلى نەمەسە يسلامي ەمەس كەز-كەلگەن قوعامنان، مەملەكەتتەن وقشاۋلاۋ ءۇشىن استىرتىن ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلەدى. سالافيزم يدەولوگياسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بىرلىگىنە، قوعامدىق سانا تۇتاستىعىنا نۇقسان كەلتىرەتىن قاۋىپتى راديكالدىق زالال.

سالافيزم يدەولوگتارى مۋحامماد بين ابدۋل ۋاھھابتىڭ ەڭبەكتەرىن پايدالانا وتىرىپ، ونداعى يدەيالاردى وزدەرىنىڭ تۇسىنىكتەرىنە سايكەستەندىرىپ قابىلداۋدا. مۇنىڭ ايقىن مىسالى م.ابدۋل ۋاھھابتىڭ ء«ۇش نەگىز جانە ونىڭ دالەلدەرى» اتتى ەڭبەگىندە جاسالعان تۇسىندىرمە كىتاپتارىنان ناقتى بايقالادى. سالافيتتىك يدەولوگ ساليح ءالى شەيحتىڭ ء«ۇش نەگىزگە» جاساعان تۇسىندىرمە كىتابى ءدىني توزىمدىلىك پەن تاتۋلىقتى جويۋدى، سونداي-اق ءدىن نەگىزىندە وتباسىلىق-تۋىستىق، دوستىق قارىم-قاتىناستاردى ءۇزۋدى ۇندەيتىن يدەيالاردى بەلسەندى تۇردە ناسيحاتتايدى. مىسالى، اتالمىش كىتاپتا: «كىم اللانى جالعىز دەپ تانىپ، پايعامبارىنىڭ ارتىنان ەرەتىن بولسا، اللاعا جانە پايعامبارىنا بويسۇنباعاندى دوس تۇتۋىنا بولمايدى. ءتىپتى، ول ونىڭ ەڭ جاقىن تۋىسى – اكەسى، اناسى، باۋىرى، اپكە-قارىنداسى، تۋىسقانى بولسا دا ونىمەن دوس بولۋعا بولمايدى» دەگەن ءماتىن جولدارى ورىن العان.

سول سەبەپتەن 2014 جىلعى 25 اقپاندا استانا قالاسى سارىارقا اۋداندىق سوتىنىڭ شەشىمىمەن ء«ۇش نەگىز» جانە ء«ۇش نەگىز كىتابىنا تۇسىندىرمە مەن انىقتامالىق» اتتى كىتاپتار ەكسترەميستىك دەپ تانىلىپ، ولاردى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىنا ەنگىزۋگە، باسپادان شىعارۋعا جانە تاراتۋعا تىيىم سالىندى.

يسلام تاريحىندا مۇحاممەد پايعامباردان كەيىن ءومىر سۇرگەن العاشقى ءۇش ۇرپاققا جاتاتىن مۇسىلمان «سالاف» دەپ اتالادى. «سالاف» ءسوزى تىلدىك جاعىنان يسلام عالىمدارىنىڭ پايىمداۋىنشا «الدىڭعى وتكەن حالىق» دەگەن ماعىنا بەرەدى. الايدا، سالافيزم اعىمىن ۇستانۋشىلار وزدەرىن اتالمىش «العاشقى ءۇش ۇرپاقتىڭ» جولىن قۋشىلار رەتىندە قاراستىرىپ، ءوز-ءوزىن «سالاف» دەپ اتاۋدى ءجون سانايدى.

قازىرگى تاڭدا «سالافيزم»، «ۋاھابيزم» اتاۋلارى «ەكسترەميزم» ءسوزىنىڭ سينونيمىنە اينالعانداي. ۋاھابشىلاردىڭ «سالافيزم» اتاۋىن دا كەيىننەن العانىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. ۋاھابشىلاردىڭ جەر-جەردە بۇلىك سالىپ، تاريحتا ەشقاشان جاقسى اتىنىڭ شىقپاۋىنا بايلانىستى «ۋاھابيزم» ءسوزىنىڭ جامان ماعىناسىنان قۇتىلۋ ءۇشىن ۋاقىت وتە كەلە وزدەرىن «العاشقى ساليقالىلاردىڭ جولىن ۇستاۋشىلار» رەتىندە «سالافيلەر» دەپ اتاي باستادى. عىلىمدا سالافيزم اعىمىن ۇستانۋشىلار سالافتاردان بولەك قاراستىرىلىپ، «سالافيتتەر» دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى.

قازاقستانداعى سالافيزم اعىمىنىڭ بىرنەشە باستى ەرەكشەلىكتەرى بار. سالافيتتەر قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بيلىگىنە، كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىمىنا قارسى شىعادى. تاعى ءبىر ماقساتى حالىقتى ءتول مادەنيەتىنەن ايىرۋ بولىپ تابىلادى. ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ يسلام دوگمالارىنا قايشى بارلىق سالت-داستۇرلەرىن جويۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيدى. ەل پاتريوتى ەمەس، ءدىن پاتريوتى بولۋعا ۇندەيتىن يدەيانى ۇگىتتەپ ناسيحاتتايدى. بۇل سالافيزم اعىمىن ۇستانۋشىلاردىڭ قوعام مەن مەملەكەت مۇددەسىنە قارسى ەكەندىگىن كورسەتەدى.

«جيھاد» ۇعىمىن تەرىس ءتۇسىندىرىپ، كاپىرلەرگە قارسى سوعىسۋ كەرەك دەپ ويلايدى. سالافيتتەردىڭ تۇسىنىگىندە كاپىرلەردىڭ قاتارىنا قازىرگى قازاقستان حالقىنىڭ باسىم بولىگى كىرەدى. سالافيتتەردىڭ وزگەلەردىڭ ءدىني سەنىم بوستاندىعىن مۇلدەم مويىندامايتىندىعى قازاقستاننىڭ زايىرلىلىق قاعيداتتارىنا تىكەلەي قايشى كەلەتىندىگىنىڭ ايقىن كورسەتكىشى. سالافيتتەردىڭ ارباۋىنا تۇسكەن ادامنىڭ راديكالدانىپ، زاڭدى بيلىككە، باسقا ءدىن وكىلدەرىنە، زايىرلى كوزقاراستاعى ازاماتتارعا وشتەسىپ، ساياسي ماقساتىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن كەز-كەلگەن امال-ءتاسىلدى قولدانىپ، قارۋلى قاقتىعىسقا دا ويلانباي باراۋدان تايىنبايدى.

يسلام عۇلامالارىنىڭ پىكىرىنشە «شىنايى جيھاد» دەگەنىمىز ول – ءوز ناپسىسىمەن كۇرەسۋى بولىپ تابىلادى. راديكالدى ءدىني اعىمداردىڭ وكىلدەرى يسلامداعى «جيھاد» ۇعىمىن قاتە تۇسىنەدى. ولار جيھادتى باسقالارعا قارۋلى سوعىس جۇرگىزۋ دەپ ۇعادى. ال شىندىعىنا كەلگەندە «جيھاد» ءسوزى اراب تىلىنەن اۋدارعاندا بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە، ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ادامنىڭ  قاجىر-قايرات جۇمساۋى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. شىنايى جيھاد دەگەنىمىز:

- اركىمنىڭ ءوز كەمشىلىكتەرىن تۇزەۋى;

- ءوزىڭنىڭ ىشكى دۇنيەڭ مەن جۇرەگىڭدى تازارتۋ;

- ءوز بويىڭداعى قىزعانشاقتىق، قاناعاتسىزدىق، جالقاۋلىق، تاكاپپارلىق سەكىلدى جامان قاسيەتتەردەن ارىلۋ;

- ءوز بويىڭداعى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى جەتىلدىرۋ;

- اركىمنىڭ ءوز ءناپسىسىن، ەلىكتەۋىن جانە السىزدىگىن جەڭۋى بولىپ تابىلادى.

بۇگىنگى تاڭدا ءدىني ساناسى تولىققاندى قالىپتاسپاعان جاستارىمىز سالافيزم اعىمىنىڭ ىقپالىنا اداسىپ ءتۇسىپ جاتقانى بەلگىلى. ءدىن قوعامنىڭ اجىراماس بولىگى بولعاندىقتان سالافيزم اعىمىنىڭ زالالى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. قازاقستان قوعامىنىڭ ءداستۇرلى ءومىر ءسۇرۋ سالتىنا جات ءدىني اعىمدارعا قارسى تۇرىپ، توتەپ بەرۋ ءۇشىن ءاربىر ادام سانالى تۇردە «ەلىم!» دەپ، اتا-باباسىنان قالعان ءتول مادەنيەتىن ساقتاپ قالۋى ءتيىس. عاسىرلار بويى ءوزىنىڭ ەرەكشە مادەنيەتىن قالىپتاستىرعان قازاق ەلى بەكەم بىرلىگى، وتانسۇيگىشتىگى مەن تولەرانتتىلىعىنىڭ ارقاسىندا تۇتاستىعىنا سىزات تۇسىرمەي، مەملەكەتتىلىگىن باياندى ەتۋى ءۇشىن زامان زالالى بولىپ تابىلاتىن سالافيزم اعىمىنىڭ تارالۋىنا جول بەرمەۋى ءتيىس.

ك.تۋلەگەنوۆا، قر دىاقم دىك ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعى حريستياندىق جانە قازاقستان ءۇشىن ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمداردى زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz