تۇرسىن جۇرتباي. «كوز جاسىڭ ورتەپ بارادى» (جالعاسى)
جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «بەسىگىڭدى تۇزە!..» كىتابىنىڭ جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:
http://abai.kz/post/view?id=7271
http://abai.kz/post/view?id=7292
http://abai.kz/post/view?id=7363
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7819
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7963
http://abai.kz/post/view?id=8004
http://abai.kz/post/view?id=8164
http://abai.kz/post/view?id=8190
http://abai.kz/post/view?id=8438
http://abai.kz/post/view?id=8635
http://abai.kz/post/view?id=8747
http://abai.kz/post/view?id=8925
http://abai.kz/post/view?id=8955
http://abai.kz/post/view?id=9050
http://abai.kz/post/view?id=9536
http://abai.kz/post/view?id=9857
http://abai.kz/post/view?id=10194
http://abai.kz/post/view?id=10277
http://abai.kz/post/view?id=10532
http://abai.kz/post/view?id=10740
http://abai.kz/post/view?id=10973
http://abai.kz/post/view?id=11107
http://abai.kz/post/view?id=11260
http://abai.kz/post/view?id=11485
http://abai.kz/post/view?id=11583
http://abai.kz/post/view?id=12512
http://abai.kz/post/view?id=12602
IV
مەن ءۇشiن تۋعان جەردiڭ بوساعاسى وسى كۇشiكباي اسۋىنان باستالادى. بiراق شىڭعىستىڭ سامالىن ساعىنعان وقۋداعى اباي مەن وسكەن ورتادان جىراقتاۋ جۇرگەن مۇحتار سالعان جول، اباي مەن مۇحتار اتتىڭ بەلiن سۋىتىپ، سۋ iشكەن، جان راحاتىن شاقىرعان قاسيەتتi باستاۋ عوي بۇل. كiمدەر ءدام تاتپادى دەيسiز. شوقان ءۋاليحانوۆ، فەدور ميحايلوۆيچ دوستوەۆسكي، سەمەنوۆ-تيان-شانسكي، گريگوري پوتانين، اعىلشىن دجوردج كەننان، پولياك ادولف يانۋشكەۆيچ، اباي، اسەت، كەمپiرباي، سۇلتانماحمۇت، شاكەرىم، ءسابيت دونەنتاەۆ، مۇحتار، عابيت، ءسابيت، عابيدەن، قاليبەك، جۇسىپبەك سۋسىنىن قاندىرعان بۇلاق. ابايتانۋدىڭ، اۋەزوۆتانۋدىڭ العاشقى بەتi وسى كۇشiكباي اسۋىنان اشىلدى.
«قورعانسىزدىڭ كۇنi» سول باستاۋعا ماڭگiلiككە ورناتىلعان كوركەم ەسكەرتكiش سياقتى. سولاي بولىپ تا وتىر.
ول كەزدە مىناۋ باۋىرى جەرگە جابىسقان ەسكi قىستاۋدىڭ مۇرجاسىنان ءتۇتiن سوزىلا شىعىپ، جاناي وتكەن جولاۋشىنى شاقىراتىن. جۇدەۋ تiرلiگiمەن دە جىلى ۇشىرايتىن.
قازiر يەسiز. يەسiز ەمەس-اۋ، ەلەۋسiز.
بۇل باستاۋدىڭ رۋحاني ومiرiمiزدەگi قادiرiن مۇحتار شىعارمالارىن باسىنان باستاپ اياعىنا دەيiن قاز-قاتار، كوز سۋىتپاي وقىپ شىققاندا عانا تولىق تۇسiنەسiز. تۇڭعىش اڭگىمەسiن دە، «اباي جولى» ەپوپەياسىن دا وسى اسۋدى سۋرەتتەۋدەن باستاۋى تەگiن ەمەس. جوتانىڭ ارعى بەتi... اۋىل. بەلەڭگە شىعىسىمەن قارسى الدىڭنان سامال ەسەدi. سان رەت تاعدىر تالقىسىنان ورالىپ، ەلگە قايتقاندا، كۇشiكباي اسۋىنان شىعا كەلگەندە، ساحارانىڭ كوگiلدiر شىمىلدىعى ءتارiزدi مۇنارلانا سوزىلىپ شىڭعىستىڭ سiلەمi كورنەدi. كولiگiن توقتاتىپ قويىپ، كەۋدەسiن سامالعا توسىپ، جاس تۇنعان جانارىمەن سارى دالانى ىستىق ساعىنىشپەن قۇمارتا قاراپ تۇرادى ەكەن. كەرi ورالعاندا دا سول كورiنiسكە ۇزاق قاراپ، ءۇنسiز قوشتاسىپ بارىپ، ويعا تۇسەدi ەكەن. سوڭعى رەت كۇشiكباي اسۋىنا مۇحتار 1957 جىلى 22 قىركۇيەك كۇنi شىقتى. 24 قىركۇيەك كۇشiكباي اسۋىندا تۇرىپ، سوڭعى رەت شىڭعىسقا بۇرىلىپ قارادى.
ويتكەنi, سەمەيدەن شىڭعىس كورiنبەيدi, الماتىدان شىڭعىس كورiنبەيدi, ماسكەۋدەن دە كورiنبەيدi. ول ءۇشiن تەك كۇشiكباي اسۋىنا شىعۋ كەرەك.
بiز دە سول كۇشiكباي كەزەڭiنە شىعار جولداعى بۇلاقتىڭ باسىندا تۇرمىز. تاسپەن قيىلىپ ورiلگەن تۇما سۋى مولدiرەي اعادى. بiر كەزدە جاس ارۋ عازيزانىڭ مۇڭلى-مۇڭسىز كۇندەرiنiڭ بەلگiسiن iزدەگەندەيسiن. تال شىبىقتاي بەلi قايىسىپ وسى بۇلاقتان سۋ الۋعا كەلiپ، تۇنىق تۇمادان ءجۇزiن كورiپ، ۇزاق-ۇزاق سۇزiلە قاراعان شىعار. بەتiن جۋىپ، سەرگiگەن شىعار. سول بەينە، سول بiر سۋرەت جەتپەي تۇرعانداي. شiركiن، ءار بۇلاقتىڭ باسىنا تاسقا ولەڭ قاشاپ جازعان ارميان اعايىنداردىڭ پەيiلi-اي! مىنا بۇلاقتىڭ جانىندا شاشى كوزiنە تۇسكەن، اۋىر مۇڭدى دا سەرگiتiپ تاستاعىسى كەلگەندەي قيمىلى سەزiلiپ، قولىمەن بەدەرi, تاس قابىرعاعا ويىلىپ سالىنعان بەينەسi ەلەستەيدi. كۇندەردiڭ كۇنiندە سولاي بولار-اۋ، بولار.
ەندiگi باعىت – شىڭعىس. مۇحتاردىڭ ءوزi كەيiپكەرلەرiنiڭ بەتiن شىڭعىستاۋعا بۇرىپ قويىپ باستايتىن عادەتiن سۇيەككە سiڭiرگiمiز كەلەدi.
«قورعانسىزدىڭ كۇنi» اڭگiمەسi دە جولاۋشى ادامدى ءۇنسiز تەربەتكەن وي تولعاۋىنىڭ اسەرiنەن، قالادان شىڭعىسقا قايتىپ كەلە جاتقاندا تۋعان ەدi عوي.
«كوز جاسىڭ ورتەپ بارادى»
«مەن ارقاشان ءوزiمنiڭ باسىمنان كەشكەن جايلاردى عانا بەينەلەدiم; جالاڭ قيالعا جارماسۋ ماعان جات ەدi ءومiردiڭ مەنەن دە گورi ۇلى ەكەندiگiن ۇنەمi ەسiمدە ۇستادىم».
گەتە.
«مەن ەڭبەك سiڭiرە... المادىم. ەندi مiنە!.. ءوزiم دە ەكi تالايدىڭ ۇستiندە جاتىرمىن!–دەپ مەيiرحانعا قولىن سوزىپ، بۇنىڭ قولىنان ۇستاپ: – مەنi سوكپەيسiڭدەرمە؟.. مەندە جازىق جوق قوي» – دەدi... ازدان سوڭ باسىن قايتا بۇرىپ الىپ، شەشەسiنە قاراپ: «وزگەنiكi – وزگە-اۋ، سەنiڭ كۇنiڭ نە بولادى؟ سەنi كiمگە تاستايمىن؟.. الدىمدا ولمەدiڭ-اۋ!» – دەپ، باسىن شايقاپ جىلاعانداي بولىپ، كەمسەڭدەپ تاعى تەرiس قاراپ كەتتi...»
مۇحتار اۋەزوۆ.
«وقىعان ازامات».
I.
ادام ومiرگە كەلەدi. ۇمiتپەن كۇن كەشەدi. جارىق دۇنيەمەن قوشتاسىپ، كوز جۇمادى. تابيعات زاڭى سولاي. كەز كەلگەن ءولiم – قاسiرەت ەمەس. بiراق تا. سونىڭ iشiندە «جۇرەگەڭدi كوزدiڭ جاسى ورتەپ كەتەتiن»، كوكەيiڭدەگi ارمان كوگەرiپ كەلە جاتىپ، كومiلiپ كەتكەن قىرشىن جاستىڭ قازاسى – نيەت-پەيiلi ورتاق، جانى-قانى تۋىس جاقىندارىنىڭ كوڭiلiن جارالاپ-اق كەتەدi. ەگەر دە مارقۇمنىڭ سوڭىندا قالعانداردىڭ قياناتى ءوتiپ، ارۋاقتى قورلاعانداي كۇيiنiشكە ۇلاسسا، وكسiك اششى زاپىرانعا، قىجىلعا اينالادى. مۇنداي كۇيكi ارەكەت، اسiرەسە، سول اداممەن جاستىق شاعىن، ماقسات جولىنداعى كۇرەستi كۇندەردi بiرگە وتكiزگەن سەرتتەسكەن دوسىن، تۆورچەستۆو ادامىن قاتتى كۇيزەلتەدi.
سونداي اۋىر كۇندi مۇحتار 1921 جىلدىڭ اقپان، ناۋرىز ايلارىندا باسىنان كەشتi. جانە سول ۋاقىتتا تۆورچەستۆونىڭ ءتاتتi ءدامiن تاتىپ، قۋانىشىن دا كورiپ ەدi. ءسوز ورايىندا، جازۋشى ومiرiندەگi توسىن جاعداي رەتiندە، ۇلكەن وزگەرiستەردiڭ نىشانى بايقالعان تۇستا، ەلەۋلi رەنiشتەردiڭ ۇشىراساتىنىنا نازار اۋدارعان ەدiك. بۇل جولى دا سولاي بولدى.
جاز ايىندا كوڭiلi قالاعان قاراقات كوزدi, قولان قارا شاشتى، تالدىرماش، اققۋبانىڭ ادەمiسi كاميلا ماعاۋيا قىزىمەن كوڭiل قوستى. كۇزدiڭ اياعىندا گۋبەرنيالىق قازاق ءبولiمiن باسقاردى. قىس كۇندەرi گۋبرەۆكومنىڭ توراعالىعىنا سايلاندى. جاقسىلىققا جاقسىلىق قوسىلدى. «ەس-ايماق» اتتى مادەني-اعارتۋ ۇيىمى اشىلىپ، قازiر ۇزىن-ىرعاسى عانا ءمالiم، iز-ءتۇزسiز جوعالىپ كەتكەن «ەل اعاسى» پەساسى ساحنادى قويىلىپ، بۇكiل سەمەي شاhارىن دۇرiلدەتiپ، تابىسپەن ءوتتi. فابريكا، زاۆود جۇمىسشىلارىنىڭ سۇراۋىمەن، بارلىق كاسiپورىندارىندا دەرلiكتەي قويىلىپ شىقتى. جان جادىراتار مۇنداي قۋانىشتى سىيلاعان – مۇحتاردىڭ ون ءۇش جاستاعى شاكiرتتiك كەزدەن تابىسقان 1917-1921 جىلداردىڭ اراسىنداعى الاساپىراندا تاعدىرىن بiر شۇبەرەككە تۇيگەن دوسى سەيت توقىمباەۆ ەدi. ەكەۋi «اباي» جۋرنالىنىڭ نەگiزiن قالعان جاستار ۇيىمىنىڭ «ۋاق-قارىز سەرiگiنiڭ» مۇشەسi بولدى. ەستەلiكتەردiڭ ىعىمەن ايتساق، بiر-بiرiمەن «توسكەيدە دە، توسەكتە دە» باستارى قوسىلعان، اجىراماس ازاماتتىق دوستىق تانىتىپتى. ادامدىق پارىزى، ماقساتى ورتاق جاندارلى اجال وقىستان ايىردى. زاتونداعى «سiبiر بۋرلاكتارى» كلۋبىندا «ەل اعاسى» سپەكتاكلiن قويعان سەيت ۇيiنە اۋىرىپ قايتادى دا، بiر اپتادان سوڭ دۇنيەدەن وتەدi. زامانا تولقىندارىندا قايىقتىڭ ەكi ەسكەگiن تەڭ ۇستاعان سىڭارىنان ايىرىلۋ مۇحتاردى قاتتى كۇيiنiشتە قالدىردى. ادال، iسكەر، ونەرلi جاستىڭ ءولiمi سەمەي جۇرتشىلىعىنىڭ دا جانىنا باتتى. مۇحتار ومiرiندە تۇڭعىش رەت «جوقتاۋ ماقالاسىن» (نەكرولوگ) جازدى. ول ءوزi رەداكتورلىق ەتكەن «قازاق تiلi» گازەتiندە «ەل اعاسىنىڭ» قويىلعانىنان تۋرا بiر اي وتكەن سوڭ، 21 ناۋرىز كۇنi باسىلدى. „كۇيiنiشتi ءولiم” دەپ بەرiلگەن جوقتاۋدا: «وسى جىلى 3 مارتتا... قازاق جاستارىنىڭ حالىق اعارتۋ «ەس-ايماق» ۇيىمىنىڭ باستاعى سەيتقازى توقىمبايۇلى مەرزiمسiز تاعدىرعا كەز بولىپ، باۋىرى سۋىق قارا جەرگە تاپسىرىلدى. سەيتقازى... سەمەي ۋەزi كوكەن ەلiنiڭ قازاعى جاسى 22-دە ەدi. اۋەلى مۇسىلمانشا، ودان كەيiن ورىسشا دۆۋحكلاسسنىي شكولگە ءتۇسiپ وقىپ، جiگەرلi, تالاپتى، قاتارلى جاستىڭ بiرi بولىپ كەلە جاتىر ەدi. 1918 جىلى... «ۋاق-قارىز سەرiگiنە» مۇشە بولىپ، شىن ىنتاسىمەن قىزمەت قىلىپ، كەدەيلەردiڭ باسىن بiرiكتiرiپ، سوڭعى دەكابر وزگەرiسiنە دەيiن ءونiمدi ۋاق-قارىزدا قىزمەت قالىپ تۇردى. جاس قازاق جاستارىنىڭ باسىن قوسىپ، باسشىلىق قىلىپ، «ەس-ايماق» ۇيىمىن باسقارىپ، نە قىلسا دا حالىقتى اعارتۋ جولىنا كiرiسiپ، اقىرعى دەمiنە شەيiن قىزمەت قىلىپ ءوتتi.
21 فەۆرالدا زاتونداعى قازاق جۇمىسشىلارىنا ساۋىق قويىپ، سودان اۋىرىپ قايتتى، ءتاۋiر بولماي، بiر جۇمادان سوڭ قايتىس بولدى. ەسiل قىرشىن، جالىندى جاس جولداسىمىز، سەنiڭ ءولiمiڭ جۇرەككە كەتپەستەي اۋىر جارا سالىپ كەتتi. دەگەنiڭە جەتپەي، ارماندا جاس كەتتiڭ. سەنiڭ مەزگiلسiز تاعدىردىڭ كەرمەسiنە كەز بولعاننىڭا جولداستارىڭ بولىپ قاتتى قايعىرامىز قامىعامىز، كۇيiنەمiز...» دەلiنگەن.
جيىرما ەكi جاسىندا توسىن دەرتتەن قىرشىنىنان قيىلعان جاس جiگiتتiڭ ۇيىمداستىرعان «ەس-ايماق» ۇيىمى كەيiن سەمەي تەاترىنىڭ نەگiزiنە اينالدى. «جوقتاۋعا» قول قويعان ونەرلi جاستار ءۋالي، شاكiمەن، قۇسايىن، ءجۇنiس، ومار، كابiر، اجەن، كەنجەبەكتەر وكiنگەندەي، سەيتتiڭ بويىندا تالاي اسىل قاسيەتتەر اشىلماي كەتتi. العاشقى رەجيسسەردiڭ بiرi بولعان ازامات، ءوزiنiڭ تiرشiلiكتەگi يگiلiگiنiڭ جەمiسiن كورە الماي كوز جۇمدى. ءوز ولiمiنەن سوڭ دا ەسiمiنiڭ ەل-جۇرت ەسiندە قالار-قالماسىن تارازىلاي الدى ما جوق پا. كiم بiلسiن. بiراق ارتىندا قالعان كارi اناسىنىڭ، جالعىز قىزىنىڭ شەككەن قاسiرەتi ارقىلى دا ءجۇرت «جۇرەگiنiڭ كوز جاسىمەن ورتەنگەنiن» بولجادى دەيسiڭ بە؟
مۇحتاردىڭ دا جانىنا باتىپ، اشىندىرعان سول جونسiزدiك، مەيiرiمسiزدiك.
ءسويتiپ توپىراعى كەپپەي جاتىپ، ايەلi حاپيپا كۇيەۋiنە جاناشىر بوپ جۇرگەن سماعۇل امزەۇلىنا تۇرمىسقا شىعادى. جولداسىنىڭ كارi اناسىن بوزداتىپ كiشكەنە قىزدى قوسا الىپ كەتەدi. ارتىنان سەيتتiڭ ءۇيiن ءوز اتتارىنا اۋدارادى. كۇيiككە شىداماعان انا جىندانىپ ولەدi. وسى قاتىگەزدiككە بۇكiل سەمەي قالاسى نارازى بولىپ، شاشتارى تiك تۇرادى. بۇل ادام ەستiمەگەن سۇمدىق ەدi.
وسى بiر قايعىلى وقيعادان سوڭعى سەيتتiڭ ءۇي-iشiنiڭ تاعدىرىن «وقىعان ازامات» اتتى اڭگىمەسiندە كەشەگi اسىل ازاماتتىڭ رۋحىن قورلاعانداردىڭ قاسيەتسiزدiگiن كوكiرەك قىجىلىن توگە وتىرىپ جازادى. ەستiپ-بiلگەن، زەرتتەگەن جايدى ەمەس، ءوزi تiكەلەي ارالاسقان، كورگەن وقيعانى قاعازعا ءتۇسiردi.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
