قازىرگى كەزەڭدەگى ءدۇبىرلى دۇنيەدە الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ بولمىسى مەن كەلبەتى، ادامزات بالاسىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگى مەن ءىس-ارەكەتى، مىنەز-قۇلقى جىل ساناپ، ول از دەسەڭىز، ءتىپتى اي مەن كۇن سايىن كۇرت وزگەرىپ جاتقاندىعىنا قاپىسىز كوز جەتۋدە. اتتەگەن-ايى، جاراتىلعالى بەرى قۇت مەكەنىنە اينالىپ ورتاق ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جۇمىر جەر بەتىندەگى حالىقتاردىڭ، ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ ىنتىماق ارقىلى ىرىسقا، بەيبىتشىلىك مۇراتىمەن بەرەكەگە باستاۋى ەمەس، كەرىسىنشە، جاعا جىرتىسقان جانجالعا، ماعىناسىز تالاس-تارتىسقا، ەڭ اۋىرى، ەشبىر جازىعى جوق بەيبىت ادامداردىڭ قۇرباندىققا شالىنىپ، قيساپسىز جاپا شەگۋىنە الىپ كەلۋى ۇلعايىپ بارادى.

تاۋەلسىز دامۋىنىڭ شيرەك عاسىرىندا ءبىزدىڭ جاس مەملەكەتىمىز دۇنيەجۇزىلىك قوعامداستىقتىڭ اجىراعىسىز مۇشەسى رەتىندە جاھاندىق قۇبىلىستاردان ەشقاشان تىس قالماعاندىعى انىق ءھام زاڭدىلىق.

وسى ورايدا، قازاقستان پارلامەنتى سەناتىنىڭ توراعاسى، حالىقارالىق اۋقىمداعى تانىمال ساياساتكەر، ديپلومات قاسىم-جومارت توقاەۆ تاياۋدا بەيجىڭ قالاسىنداعى قىتاي حالىقارالىق پروبلەمالار ينستيتۋتىندا سويلەگەن كولەمدى دە بىرەگەي سوزىندە الەمدىك دامۋدىڭ بۇگىنگى احۋالىنا كەڭ اۋقىمدا جان-جاقتى تالداۋ جاساعان بولاتىن. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، وتانىمىز تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25-جىلدىعىنا ۇشتاستىرا وتىرىپ، جالپى دۇنيەجۇزىلىك قوعامداستىقتىڭ نازارىنا ۇسىنىلعان بايانداماسىن قازاقستاندىق ساياساتكەر، ءسوزىنىڭ بارىسىندا ارنايى اتاپ وتكەنىندەي، سوڭعى ونجىلدىقتاردا ەۋروپالىق وداقتىڭ قۇرىلۋىمەن بىرگە، وسى مەرزىمدە ەرەن ەكپىنمەن كوتەرىلۋىنىڭ ناتيجەسىندە الەمدىك ساياسي جانە ەكونوميكالىق ولشەمدەر جۇيەسىنىڭ وزگەرۋىنە ەلەۋلى ىقپال ەتىپ وتىرعان تاپ وسى قىتاي ەلىندە جاساۋى تەگىن بولماسا كەرەك.

الەمدىك ۇردىستەردىڭ قازىرگى كەلبەتىن تياناقتى تالداي وتىرىپ، الاقانعا سالعانداي ايقارا اشىپ بەرەتىن، سونىمەن بىرگە الداعى زامانداردا ادامزات قوعامىنىڭ قانداي باعىتتا العا جىلجىپ، نەندەي كەدەرگى-اپاتتارعا جولىعۋى ىقتيمالدىعىن دا باتىل بايانداعان وسىناۋ تەرەڭ ماعىنالى ەڭبەكتىڭ جالپى وقىرمان قاۋىمعا، ماماندارعا، البەتتە ءبىلىم جولىنداعى تالاپتى قازاق  جاستارىنا تيگىزەر پايداسى زور، بەرەر ماعلۇماتى مول دەپ بىلەمىز.     

ق.توقاەۆ بۇدان 25 جىل بۇرىن قىرعي-قاباق سوعىس اقتالعاندا، حالىقارالىق قاتىناستاردا ۇيلەسىمدىلىك ورنايتىنداي كورىنگەندىگىن ەسكە سالىپ، الايدا جانجالداسۋ بۇرىنعىدان دا ۇدەپ، بۇعان دەيىن ەكى ساياسي جۇيە مەن يدەولوگيانىڭ جاۋلىعىنان تۇرسا، ەندىگى نەگىزگى مەملەكەتتەردىڭ ۇلتتىق-ستراتەگيالىق مۇددەلەرى جەلىسىندە ۇدەپ بارا جاتقانىن العا تارتادى. ال، مۇنداي مۇددەلەردى قورعاۋدا كۇش قولدانۋشىلىقتىڭ باسىم سيپات الۋى، اسكەري قاقتىعىستار قاتەرى جوعارى بولا تۇسۋدە.

جانجالدار اۋقىمىنىڭ ارتۋىنان ەكونوميكالاردىڭ كۇيرەۋى، تۇرعىنداردىڭ جاعدايىنىڭ تومەندەۋى، جاپپاي ميگراتسياعا ۇشىراۋىنا اكەلىپ سوعۋدا. بۇۇ باعالاۋى بويىنشا «اراب كوكتەمىنەن» تاياۋ شىعىس ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق زاردابى 614 ملرد دوللاردى قۇراپ، بوسقىندار سانى 65 ملن ادامنان اسقان.

ەۋروپانىڭ بوسقىندار ماسەلەسىن شەشۋگە دايىن بولماۋى – ۇلتشىلدىقتى جاڭعىرتىپ، مۇنىڭ ءوزى ەۋروپالىق وداقتىڭ ءوز ىشىندە داعدارىس تۋعىزدى.

قازىرگى الەمدە كوپپوليارلىلىق ءۇردىس بەرىك قالىپتاسۋدا. بۇگىندە ايماقتىق قۇرىلىمداردىڭ ۇستانىمىمەن ساناسپاۋعا بولمايدى. ماسەلەن، بريكس، شىۇ، اسەان ءتارىزدى ۇيىمداردىڭ ءىس-قيمىلى بارشاعا مويىندالدى.     

سپيكەر بۇدان 25 جىلداي بۇرىن حالىقارالىق تەرروريزم ەندى عانا باس كوتەرگەن بولسا، بۇگىندە بۇل قاتەرلى قۇبىلىس عالامدىق قاۋىپسىزدىكتىڭ باستى قاۋپىنە اينالعاندىعىن اتادى.

سيريا، ليبيا، يەمەن، ءتىپتى يراقتىڭ ءوزى 25 جىل بۇرىن ورنىقتى، ءوز يگىلىگى وزىنە جەتەتىن ەلدەر-تۇعىن. ەندىگى بۇل ەلدەر حالىقارالىق شيەلەنىستىڭ قىزعان وشاعىنا اينالدى.  بۇل جاعدايلاردا رەسەيدىڭ گەوساياسي ءرولى ەلەۋلى ارتا ءتۇستى، سيرياعا اسكەرىن ەنگىزۋ ارقىلى ستراتەگيالىق باستامانى وزىنە الدى. ايماققا ءوز ىقپالىن يران دا كۇشەيتۋگە تىرىسۋدا.

اقىرى رەسەيمەن تايتالاسۋعا الىپ كەلگەن ۋكراينادا بولىپ جاتقان جاعدايدىڭ تۇسكە كىرۋى دە قيىن ەدى.

«وركەنيەتتەر قاقتىعىسى» شىندىققا اينالدى. نەگىزگى دىندەر اراسىندا عانا ەمەس، كونفەسسيالاردىڭ ىشىندە: شەيىتتەر مەن سۇننيتتەر، پراۆوسلاۆ پەن كاتوليكتەر اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتار مەن جانجالدار ۋشىعىپ بارادى.

يادرولىق قارۋسىزدانۋ ەڭ ءبىر وزەكتى ماسەلە رەتىندە قالۋدا. قر پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ يادرولىق قاتەردى ازايتۋدى ۇدايى جاقتاپ كەلەدى. جاپپاي قىرىپ جوياتىن قارۋدىڭ تارالۋىنا جول بەرمەۋ ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساۋ لازىم. بەتىن، ارى قىلسىن مۇنداي جويقىن قارۋ يليم، «بوكو حارام»، ء«ال-قايدا» ءتارىزدى تەررورلىق ۇيىمداردىڭ قولىنا تۇسسسە نە بولماق.

قازىرگى الەمدىك قۇرىلىستا ورتالىق ازيانىڭ ءرولى كوتەرىلۋدە. ايماقتاعى تۇراقتىلىققا اينالاداعى مەملەكەتتەردىڭ، سونىڭ ىشىندە ءتورت بىردەي يادرولىق قارۋى بار ەلدەردىڭ قاۋىپسىزدىگى تاۋەلدى. ولاي بولسا، ورتالىق ازياعا، اسىرەسە اۋعان جايتىنا الەمدىك دەرجاۆالاردىڭ ايرىقشا نازار اۋدارۋى مۇقتاجدىق. بۇگىندە ورتالىقازيالىق مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىنىڭ كۇش-جىگەرى ايماقتاعى تازا اۋىز سۋى، ەسىرتكى تاسىمالى، ادام ساۋداسى، ترانسشەكارالىق وزەندەر تۇيىندەرىن شەشۋگە باعىتتالۋى ابزال.

دۇنيەجۇزىن قارجىلىق، ەكونوميكالىق داعدارىستار سىلكىلەۋدە. سوندىقتان ەكونوميكالىق پروبلەمالاردى شەشۋگە ساياساتتان تىس تۇراتىن، مۇلدە جاڭا، شىن مانىندەگى يننوۆاتسيالىق ۇستانىمدار قاجەت.

وتكەن جىلدىڭ باستى ساياسي وقيعاسى اقش-تاعى پرەزيدەنت سايلاۋى دەسەك، د.ترامپتىڭ جەڭىسكە جەتۋى ۇلتشىلدىق - مەملەكەتتەردىڭ ىشكى ساياساتىنداعى دومينانتتى قۇبىلىس رەتىندە حالىقارالىق قاتىناستار اۋقىمىنا كوتەرىلدى. البەتتە، اقش-تاعى وقيعالار الەمدىك ساياساتقا، بىرقاتار ەلدەردىڭ ىشكى ومىرىنە تىكەلەي اسەر ەتپەك.

عىلىمي-تەحنيكالىق جارىلىستىڭ سالدارى ءالى جەتكىلىكتى ۇعىلىپ بولعان جوق. بايلانىستاردىڭ جاڭا قۇرالى، الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ تارالۋى كوز اشپاس جىلدامدىقپەن دامۋدا. «اراب كوكتەمىنەن» كەيىن «ينتەرنەت-رەۆوليۋتسيا» ۇعىمى پايدا بولدى.

الداعى ون جىلدىقتاردا تەحنولوگيالىق ەڭ دامىعان مەملەكەتتەر شوعىرى عانا العا وزىپ كەتەدى. ولاردىڭ سوڭىنان عىلىمي-تەحنيكالىق جەتىستىكتەردى يگەرگەن ورتاشا دامىعان ەلدەر قاتارى ۇمتىلادى. الايدا مەملەكەتتەردىڭ نەگىزگى بولىگى دامۋدان تىس قالىپ، ونىڭ سالدارى الەمدىك قاۋىپسىزدىككە كەرى اسەر ەتەرلىگى كۇمانسىز. جۇمىسسىزدىق 200 ملن-نان اسىپ 1 ملرد ادامعا جەتەدى، مۇنىڭ ءوزىنىڭ عالامنىڭ يگىلىكتى ءارى قاۋىپسىز دامۋىنا تيگىزەتىن سالدارى تىم اۋىر.  

ء بىز حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدە بۇۇ-نىڭ بارىنشا بەلسەندى ارەكەتىن كۇتەمىز. قازاقستان الداعى ەكى جىلدا اتالعان ۇيىمنىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەسى بولادى.

بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى قىتايدىڭ بۇگىندە الەمدىك ەكونوميكالىق دەرجاۆا عانا ەمەس، قازىرگى زاماننىڭ كىندىكتى ماسەلەلەرىن شەشۋدە ونىڭ پىكىرىمەن ساناسادى.

سپيكەر ءوز سوزىندە مەملەكەت باسشىسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ قىتايدىڭ بۇرىنعى جانە قازىرگى جەتەكشىلەرىمەن قول قويعان بىرنەشە ماڭىزدى ستراتەگيالىق كەلىسىم-شارتتارى نەگىزىندە قازاقستاننىڭ قحر-مەن تاتۋكورشىلىك، دوستىق قارىم-قاتىناستارى قالىپتاسقىندىعىن العا تارتا وتىرىپ، ءوزارا مۇددەلەستىكتى ىلگەرىلەتۋ بويىنشا ءىرى جوبالاردىڭ جۇزەگە اسىرىلا باستاعاندىعىن اتاپ كورسەتتى.

ەۋرازيا كەڭىستىگىندە قىتايلىق جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى جوباسىنىڭ ساۋدا-ەكونوميكالىق ءمانى زور. قازاقستان ۇلتتىق دامۋ ستراتەگياسىمەن جانە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ ىقپالداستىق باعدارلامالارىمەن ۇشتاستىرا وتىرىپ بۇل مەگاجوبانىڭ ءوز اۋماعىندا ءتيىمدى نەگىزدە جۇزەگە اسىرىلۋىن كوزدەيدى.

جالپى، قىتايدىڭ قازاقستان ءۇشىن باسىمدىق سيپاتتاعى ارىپتەس ەكەندىگىن ايتا كەلە، سەنات توراعاسى ەكى ەلدىڭ ءوزارا ءتيىمدى، تۇسىنىستىك پەن قۇرمەتكە نەگىزدەلگەن عىلىمي، مادەني بايلانىستارىن نىعايتۋدى، بۇل ورايدا «ويلاۋ ورتالىقتارىنىڭ» دا ىقپالداستىقتىعىن ارتتىرا وتىرىپ، ولاردىڭ تاراپىنان ەكى ەلدىڭ تاتۋكورشىلىك قارىم-قاتىناستارىن ودان ارى جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان ۇسىنىس-كەڭەستەرى مەملەكەتتەردىڭ ءتيىستى مەكەمەلەرىنىڭ ناقتى جۇمىستارى ءۇشىن پايدالى بولاتىندىعىنا كوڭىل بۇردى.

جوعارىدا ايتىلعانداي، قازىرگى الەمنىڭ ءىرى دەرجاۆاسىنا اينالعان قىتاي ەلىنىڭ تورىندە تۇرىپ دۇنيەجۇزىلىك قوعامداستىق نازارىنا ۇسىنىلعان ساليقالى ءسوزىن قاسىم-جومارت كەمەلۇلى بايتاق وتانىمىز – قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىنا ارنادى. وسى ورايدا، وتكەن كەزەڭدەگى حالىقارالىق اۋاننىڭ كۇنگەي مەن كولەڭكە تۇستارىن سىندارلى سارالاي وتىرىپ، ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ سارابدال ساياساتىنىڭ باستاۋىمەن، اينالامىزداعى تۋىسقان كورشى ەلدەردە، اسىرەسە ىرگەلى وزبەكستانداعى ەلەۋلى ساياسي وڭ وزگەرىستەر، تاجىكستانداعى تۇراقتىلىق پەن ۇمتىلىس رايىندا باۋىرلاس ۇلىستارمەن تىعىز ىنتىماقتاستىقتا الدىمىزداعى شيرەك عاسىرلاردا بۇگىنگى تولايىم تابىستاردى ودان سايىن ەسەلەپ، بىرلىك پەن بەرەكەگە، ىنتىماق پەن ىرىسقا نەگىزدەلگەن كەمەل كەلەشەككە سەنىمدى قادام باسا بەرەتىندىگىمىز كامىل.

مۇحتار كارىباي  

Abai.kz