نەمەسە

قازاق تاۋەلسىزدىگىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى باستالدى

 بۇگىنگى كۇنى دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ەتنيكالىق فاكتورلار وزەكتىلەنە تۇسۋدە. بۇل ەڭ الدىمەن جاھاندانۋ ۇدەرىستەرىنە، الەم ەلدەرىنىڭ ينتەگراتسيالانۋىنا،  گەوساياسي مۇددەلەردەن تۋىنداعان ميگراتسيالىق ۇدەرىستەردىڭ كۇردەلى سيپات الۋىنا جانە ت.ب. ەتنيكالىق نەگىزدەگى ماسەلەلەرگە تىعىز بايلانىستى. ۇلتتىق سانانىڭ ءوسۋى ناقتى ءىس-ارەكەتتەرگە سەبەپ بولىپ، جاھاننىڭ گەوگرافيالىق كارتاسىنا وزگەرىستەر ەنگىزىلۋى توقتايتىن ەمەس. مۇنىڭ ءبارى ۇلتتىق ۇردىستەردىڭ ءاربىر مەملەكەت ءۇشىن ماڭىزدىلىعىن كورسەتەدى. ويتكەنى، كەزىندە ۇلتشىلدىق قاسيەتتەرىن جوعالتۋى، وعان قوسا ەليتانىڭ كوسموپوليتتىگى كەيبىر ۇلتتاردىڭ تاريح ساحناسىنان جويىلىپ كەتۋىنە اكەپ سوققانى ءمالىم. سوندىقتان ۇلتتىق ۇردىستەردى جانداندىرۋدىڭ باستى ماقساتى - ءبىرتۇتاس ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ ۇستىندارىن نىعايتۋ. قازاقستاننىڭ بۇگىنگى كۇنگى ناقتى جاعدايى دا ۇلتتىق ۇردىستەردى جاڭعىرتۋدى، ۇلتتىق بىرتەكتىلەنۋ ۇدەرىسىن ماقساتتى تۇردە جۇزەگە اسىرۋدى تالاپ ەتەدى. ۇلتتىق مەملەكەتتە بارلىق سالا ۇلتتىق مۇددەگە نەگىزدەلىپ جۇرگىزىلۋى ءتيىس. سوندا عانا زاماناۋي ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ ۇلگىسىنە قول جەتكىزۋگە بولادى جانە بۇل قازاقتىڭ قازاق بولىپ ساقتالىپ قالۋىنىڭ ءبىر شارتى. قازاقستانداعى ۇلتتاندىرۋ ۇدەرىسى، وزەكتى ماسەلەلەرى مەن ودان شىعۋ جولدارى جايىندا تانىمال قوعام قايراتكەرى، ساياساتتانۋشى، التىنبەك سارسەنبايۇلى قورىنىڭ پرەزيدەنتى ايدوس سارىم مىرزامەن سۇحباتتاسقان ەدىك.  

 - ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعى ۇللكەن مەرەيتويلىق داتا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، وزىمىزگە ءوزىمىز ەسەپ بەرەتىن، ۇتقان-ۇتىلعان تۇستارىمىزدى سارالايتىن مەجە. وسى رەتتە قازاقستانداعى قازاقتاندىرۋ ماسەلەسى بۇگىنگى كۇن تارتىبىندە تۇرعان وزەكتى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى ەكەنى ءسوزسىز. جالپى، رەەتنيزاتسيا ءۇردىسى الەم ەلدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنە ءتان بولىپ وتىر. ايتالىق، باتىس ەلدەرى مۋلتيكۋلتۋراليزمنەن باس تارتىپ، ۇلتتىق ۇردىستەرگە بەت بۇردى. وسىعان وراي قازاق ەلىندەگى ۇلتتاندىرۋ ۇدەرىسىن قالاي باعامدار ەدىڭىز؟      

- بۇل ەلدەر مۋلتيكۋلتۋراليزمنەن تولىقتاي باس تارتتى دەۋ ارتىق، بىراق ۇلتتىق دامۋدى، ۇلتتىق مۇددەنى ەسكەرمەي، الەمدىك دارەجەدەگى ماسەلەلەردى قاۋزاپ، جاھاندىق ساياساتتى جۇرگىزىپ كەتۋدىڭ ءوزى سول ەلدەردەگى بيلەۋشى ەليتانى سان سوقتىرىپ وتىرعانى انىق. ايتالىق، كەشەگى سايلاۋدا ترامپتىڭ جەڭىسكە جەتۋىنىڭ ءوزى امەريكانىڭ كوپتەگەن جىلدار بويى الەمدىك دارەجەدەگى ساياساتپەن اينالىسىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ، كىشكەنتاي قالا، شاعىن  ەلدى مەكەن تۇرعىندارىنىڭ، الەمدىك ەمەس، امەريكالىق كاسىپورىندا جۇمىس ىستەيتىن حالىقتىڭ جاعدايىن نازاردان تىس قالدىرعانىنىڭ سالدارى. مىنە، ترامپتىڭ جەڭىسىن قامتاماسىز ەتكەن وسىنداي جايتتار. ۇلىبريتانياداعى  «Brexit» ماسەلەسى دە كوپ نارسەنى اڭعارتادى. كەيبىر ورتا  عاسىرلىق دەڭگەيدە ويلايتىن ازاماتتاردىڭ «ۇلتتىق مەملەكەت دەگەن ۇعىم جويىلدى، بۇگىنگى كۇنى ەتنوس دەگەننىڭ قاجەتى جوق، مارشالل ماكليۋەننىڭ «الەمدىك دەرەۆنيا» دەگەنىندەي، ءبىز ءبارىمىز جاھاندانۋعا ءتيىسپىز» دەگەن پىكىرلەرى اينالىپ كەلگەندە ۇلكەن قاتەلىك بولىپ شىقتى. ءبىز ونداي دارەجەگە جەتۋ ءۇشىن كوپتەگەن ساتىدان ءوتىپ، كوپتەگەن ماسەلەنى شەشىپ الۋىمىز كەرەك. 

تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعى ء بىزدى ويلانۋعا، بولىپ جاتقان ۇدەرىستەردى ۇعىنۋعا يتەرمەلەيدى.  وسى شىنايى رەاليستىك، ءتىپتى اششى دەرلىك شىندىقپەن ءوزىمىزدىڭ بۇگىنگى جاعدايىمىزدى، بۇگىنگى الەمدەگى ورنىمىزدى باعامداپ، انىقتاپ الۋىمىز كەرەك سياقتى. شىنىن ايتساق،  قازاقستاننىڭ الەمدەگى الاتىن ورنى تىم ماردىمسىز، ءبىزدىڭ الەمدىك ەڭبەك نارىعىنا، ەكونوميكالىق بولىنىسكە قوسىپ جاتقان ۇلەسىمىز بولىمسىز عانا.  بۇل تۇرعىدان  الەمدى وزىمىزگە قاراتامىز دەۋدىڭ ءوزى ۇلكەن قاتەلىك.  مەنىڭشە، ەڭ الدىمەن ءوز حالقىمىزدىڭ جاعدايىن كوتەرىپ، ءوزىمىزدىڭ ىشكى ماسەلەلەرىمىزدى شەشىپ الۋىمىز كەرەك.  جانە دە وسى جيىرما بەس جىلدىقتا اتقارىلماعان ىستەردى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك.

وسى تۇرعىدا باستى قۇجاتتاردى اتايتىن بولساق، ولار  –  1990 جىلى 25 قازان كۇنى قابىلدانعان ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيا، 1991 جىلى 16  جەلتوقسان كۇنى قابىلدانعان مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭ جانە 1995 جىلى رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان اتا زاڭىمىز. مىنە، وسى ۇشەۋى ءبىزدىڭ تولقۇجاتىمىز بولىپ تابىلادى. الايدا، بۇگىنگى كۇنى ءبىر وعاش قۇبىلىستى  بايقايمىن –  ءبىزدىڭ ەلشىلىكتەردىڭ،  پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ،  ۇكىمەتتىڭ رەسمي سايتتارىندا ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيا جوق. قازاق ءوز جەرىندە  ازشىلىق، پارلامەنتتە ورىس تىلدىلەردىڭ سانى الدەقايدا كوپ كەزدە وسىنداي ماڭىزدى قۇجات قابىلداندى جانە وندا كوپتەگەن ماسەلە قامتىلدى. بۇل قازاق حالقىنىڭ ارمان-مۇراتىن ايقىندايتىن قۇجات. بۇل ەگەمەندىككە دەگەن العاشقى تالپىنىس، سول كەزدە بۇكىل حالىقتىڭ بويىندا ەداۋىر ەيفوريا تۋعىزعان قۇبىلىس، سونىڭ ناتيجەسىندە پرەزيدەنتىمىز بيلىككە كەلدى. بۇل قۇجاتتىڭ ەڭ باستى يدەياسى – قازاق ۇلتى دەگەن قاعيدانى ءبىرىنشى ورىنعا قويۋ، قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قالىپتاستىرۋ.  ونىڭ ىشندە ۇلتتىق ەكونوميكا دا،  ۇلتتىق بايلىق تا ايتىلعان. وسى دەكلاراتسيادا جانە تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭدا «بولاشاقتا قابىلداناتىن زاڭدار مەن كونستيتۋتسيا وسى قۇجاتتاردىڭ نەگىزىندە جاسالۋى ءتيىس،  وسى قۇجاتتاردا كورسەتىلگەن باستى ماسەلەلەردى شەشۋگە باعىتتالۋى كەرەك، ولاي بولماعان جاعدايدا ولاردىڭ كۇشى جوق» دەگەن تارماق بار. مىنە، بىزگە وسىنى ەسكەرۋ كەرەك. ەگەر وسى زاڭدى باسشىلىققا الاتىن بولساق، كەيىننەن قابىلدانعان تالاي زاڭ جارامسىز بوپ قالۋى مۇمكىن. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ وسى ءۇش قۇجات ءبىزدىڭ زاڭ شىعارۋشى توپتىڭ، زاڭگەرلەر، شەنەۋنىكتەر، دەپۋتاتتاردىڭ ۇستەلىندە جاتۋى ءتيىس بولاتىن.  ياعني،  كەز كەلگەن زاڭدى قابىلداماس بۇرىن وسى قۇجاتتاردى قاراپ شىعۋ، باسشىلىققا الۋ كەرەك. بىراق، ولار ونى قاراماق تۇگىلى سايتتارىنا سالماعان.  جالپى، 1990-جىلداردىڭ ورتاسىنان باستاپ باستى قاعيدالاردان تايقۋ، ولاردىڭ ورنىن باسقا قاعيدالارمەن اۋىستىرۋ تالپىنىسى بولعانىن سول كەزدە باستالعان  كوپتەگەن جوبالاردىڭ ءوزى-اق كورسەتىپ وتىر. بۇل ءالى جالعاسۋدا،  قازىرگى ۇشتىلدىلىك باعدارلاماسى، قازاق كوشىن توقتاتىپ قويۋ جانە ت.ب.، وسىنىڭ ءبارى كەزىندە قابىلدانعان، وسى مەملەكەتتى جاساقتاعان قاعيدالارعا رەۆيزيا جاساۋ، ولاردى وزگەرتۋگە دەگەن تالپىنىس بار ەكەنىن كورسەتەدى. ءتىپتى مىنا  ەۋرازيالىق وداق  سياقتى ۇيىمدارعا كىرۋىمىزدىڭ ءوزى كەزىندە قابىلدانعان پرينتسيپتەرگە قايشى كەلەدى. ويتكەنى، اتالعان  دەكلاراتسيا مەن تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭدا قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن جوعارى قويۋ قاجەتتىگىن ءدوپ باسىپ ايتقان.  وسى تۇرعىدان قارايتىن بولساق،  كوپتەگەن ماسەلەلەردى قايتا قاراۋعا تۋرا كەلەدى. بىراق، مىنا جايتتى دا ەسكەرۋ كەرەك، -  ەشبىر مەملەكەت، ەشبىر ەگەمەن  ەل تاۋەلسىزدىككە ءبىر ساتىمەن جەتپەگەن.  تاۋەلسىزدىكتى جاريالاۋ مىندەتتى تۇردە بۇل مەملەكەت سول كۇننەن باستاپ ەگەمەن ەل بولدى دەگەندى بىلدىرمەيدى.   مىسالى، ءۇندىستاننىڭ تاۋەلسىزدىك جاريالاۋى مەن شىن مانىندەگى تاۋەلسىز مەملەكەتكە اينالۋى ۇزاق مەرزىمدىك ۇدەرىس بولدى.  بۇل تۇرعىدان العاندا، بيىلعى 25 جىلدىق مەجەدەن قازاق تاۋەلسىزدىگىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى باستالدى.

«كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى»، بۇگىنگى كۇنى الەۋمەتتىك،  دەموگرافيالىق، ەكونوميكالىق سالا بولسىن، بارىندە  قازاق  ماسەلەسى ءبىرىنشى ورىنعا شىعىپ كەلەدى. ەكىنشى ماسەلە، 1991 جىلى پايدا بولعان 15 جاڭا مەملەكەتتىڭ ارقايسىسى وسى ۇلتتىق ماسەلەنى كۇن تارتىبىنە قويىپ وتىر. قازىر بىزدە  سيريا،  ليۆيا جانە باسقا مەملەكەتتەر تۋرالى الىپ-قاشپا اڭگىمەلەر كوپ.  ولاردى بىرەۋلەر سىرتتان كەلىپ بۇزىپتى دەگەن اڭگىمەلەر ايتىلادى. بىراق، شىن مانىندە، سيريانى بۇلدىرگەن  امەريكا دا، باسقا دا ەمەس.  كەزىندە وسى ەلدەردىڭ باسشىلارى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىپ، ۇلتتى بىرىكتىرەتىن يدەيالار ايتۋدىڭ ورنىنا ءوز حالقىن ءدىني، ەتنوستىق توپتارعا ءبولدى. جانە دە ولاردىڭ وسى ەرەكشەلىكتەرىن، ءوزارا قايشىلىقتارىن زاڭداستىرعان.  مىسالى، ليۆاندا پرەزيدەنت تەك قانا ءبىر ءدىننىڭ وكىلى، پرەمەر-ءمينيسترى مىنا توپتىڭ وكىلى بولۋى كەرەك دەگەن ۇستانىمدار بار. ليۆيادا ء ىرى 3-4 ەتنوستىق توپ ەكونوميكالىق بولىنىسكە ىقپال ەتەدى. مىنە، وسىنداي قايشىلىقتار، ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋ، قارسى قويۋ ارقىلى كەزىندە وزدەرىن بيلەگەن يمپەريالىق ەلدەردىڭ ء«بولىپ ال دا بيلەي بەر» دەگەن ساياساتىن جالعاستىرىپ كەلدى. سيريادا دا سولاي، حالىقتىڭ كىشكەنتاي عانا بولىگىن قۇرايتىن توپتىڭ وكىلدەرى بۇكىل بيلىك ورگاندارىن، ارميانى جاساقتاپ وتىر. كەزىندە بيلىككە كەلگەن ب.اسادتىڭ رەجيمى حالىقتى تاپتاپ، جانشىپ كەلدى. ء «بىز سيريالىقپىز، دىنىمىزگە، تۇرىمىزگە قاراماستان ءبىر مەملەكەت قۇرىپ وتىرمىز، ءبىر قوعامبىز» دەگەن يدەيالار ايتىلعان جوق.  ونىڭ    ورنىن ءبىر ادامعا تابىنۋ، ءبىر پارتياعا بىرىگۋ باسىپ الدى. نەشە ء تۇرلى قيتۇرقى يدەيالار پايدا بولدى. «بۇكىل ارابتاردى بىرىكتىرىپ، مەملەكەت قۇرامىز» دەگەن 1970-80 جىلدارى جۇرگىزىلگەن ساياسات جوققا شىقتى. سوڭعى   30 جىلدا م.كاددافيدىڭ ۇسىنباعان جوباسى جوق، افريكانى بىرىكتىرىپ ءبىر  مەملەكەت، ءبىر كونفەدەراتسيا قۇرۋ كەرەك، ءسويتىپ الەمدى بىرىكتىرەمىز، الەمدى  باسقارامىز دەگەن ۇشقارى سوزدەر ايتىلدى. اقىر سوڭىندا يت ولىممەن ءولدى. بۇل جايىندا راسۋل جۇمالى دەگەن ارىپتەسىمىز «اراب پاسيانسى» دەگەن جاقىندا شىققان كىتابىندا كەرەمەت تالداپ بەرگەن. وسىنداي الەمدىك ووقيعالاردان ساباق الا وتىرىپ، ءبىز ء«بىر ۇلت، ءبىر ەل» دەگەن ساياسات جۇرگىزۋگە ءتيىسپىز.

ۋكرايناداعى جاعدايدا رەسەيدىكى تازا قىلمىس، وزگە  ەلدىڭ شەكاراسىن بۇزىپ، باسىپ الۋ دەگەن 21 عاسىردا ۇلكەن قىلمىسپەن پاراپار. بىراق بۇل تۇستا ۋكراين ەليتاسىنىڭ قاتەلىگى دە بار. مەن ءوزىم قىرىمدا بولعان كەزدە  بايقاعانىم، ۋكراينانىڭ بيلەۋشى ەليتاسى قىرىم حالقىن ۋكراينداندىرۋ تۇرعىسىندا جۇمىس ىستەمەگەن، ماردىمدى قادامدارعا بارماعان. ول ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن دە، يدەولوگياسىن دا،  ساياسي سالانى دا قامتيدى. ەگەر ەلدىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى ەكونوميكالىق تۇرعىدان ۇلتتىڭ قالعان بولىگىمەن قارىم-قاتىناسقا تۇسپەسە، وندا ونىڭ سول ۇلتپەن بولاشاقتا قاتار ءومىر سۇرۋگە دەگەن مۇددەلەستىگى تومەندەيدى.  ونى بۇكىل الەم تاجىريبەسى كورسەتىپ وتىر. سەپاراتيزمنىڭ تۋ سەبەبى دە سودان، باسقا دا قاۋىپ-قاتەرلەر كوبەيەدى. ءبىزدىڭ  ەلدە دە ونداي ايماقتار جوق ەمەس.  ورىس ءتىلى باسىم ايماقتار بار.

- كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭنەن قالعان تەرىس تۇسىنىكتەردىڭ ءبىرى – «ۇلت»، «ۇلتتىق»، «ۇلتشىلدىق» ۇعىمدارىنىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ، ۇلت مۇددەسىن قورعاۋدى شوۆينيزممەن شاتاستىرۋ. بىزدە سول ۇلتتىق اتاۋلىدان قورقۋ، ۇرەي ءالى بار. قازاق ۇلتىنىڭ مۇد­دەسى تۋرالى ءسوز قوزعالسا بولدى، ۇلتارالىق تاتۋلىققا قارسىلىق، سوعان كەلەتىن نۇقسان رەتىندە قابىلدانادى. «ۇلتجاندى»، «ەلجاندى» دەگەن جاساندى سوزدەردىڭ پايدا بولۋى دا وسىدان سياقتى. ياعني، ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ بولاشاعى ۇلتتىڭ ومىرشەڭدىگىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن ۇعىناتىن ۋاقىت جەتتى عوي.   

- مەن سىزگە ءبىر قىزىق ايتايىن، وسىدان ون جىل بۇرىن بيلىكتىڭ لەكسيكونىندا «ۇلت» دەگەن ءسوز بولعان جوق. ءبىز  ۇلت دەگەن ءسوزدى ايتا باستاعان كەزدە كەيبىر  ادامدار شوشيتىن. بۇل ءبىزدىڭ ەلدە وتارسىزدانۋدىڭ بولماعانىن كورسەتەدى.  بىزدەگى ساياسي ديسكۋرس، الەمدىك، ۇلتتىق ماسەلەنى قابىلداۋ ءالى دە كەڭەستىك دارەجەدە قالىپ قويعان. رەسەي يمپەريا بولعاندىقتان كەز كەلگەن ۇلتشىلدىقتان قورقاتىن ەل، ول ورىس ۇلتشىلدىعىنان دا قورقادى. ويتكەنى،  كەز كەلگەن ۇلتشىلدىق يمپەريانىڭ تامىرىنا بالتا شاباتىن قۇبىلىس. كەڭەس زامانىندا ۇلتشىل ازاماتتاردىڭ ءبارىن جاۋ سانادى جانە ولاردى ناتسيستىك، فاشيستىك يدەولوگيامەن قاتار قويىپ قارادى. ال، شىن مانىندە، ۇلتشىلدىق دەگەن مۇلدە باسقا دۇنيە. بەنەديكت  اندەرسوننىڭ كەرەمەت ءسوزى بار:  «ۇلت ۇلتشىلدىقتى قالىپتاستىرمايدى، كەرىسىنشە، ۇلتشىلدىق ۇلتتى قالىپتاستىرادى».  بىزدە ۇلتشىلدىققا ءالى دە سول كەڭەس زامانىنداعى ناتسيزم، شوۆينيزم ۇعىمدارىنىڭ تۇرعىسىنان  قاراۋ باسىم. ماحاتما گاندي،  شارل دە گولل، ف.رۋزۆەلتتى كىم دەپ ويلايسىز، ولار ۇلتشىل ەمەس پە؟   ارينە، ۇلتشىل!  ەڭ ۇلتشىل ادام –  م.گاندي،  ونىڭ ەڭبەكتەرى تازا ۇلتشىلدىق تۇرعىدان جازىلعان.  ياعني،  ءبىزدىڭ باسىمىزداعى ءدۋاليزمنىڭ ءوزى قايدان شىعادى – ءبىلىم جۇيەسىنەن، وقۋلىقتاردان، ت.ب. شىعادى. ونىڭ بارىندە  ۇلتشىلدىق ماسەلەسىن دۇرىس قامتىماعان.  ءتىپتى، قازاقى ورتانىڭ وزىندە «مەن ۇلتشىلمىن» دەسەڭ، ءبارى  «جوق، ۇلتجاندىمىن دە» دەپ، تۇزەتە باستايدى. سوندىقتان ءبىز ۇلتشىلدىقتى ۇلىقتاۋىمىز كەرەك.  قازاق ۇلتشىلدىعى تاۋەلسىزدىككە دەيىن مەملەكەتتەن تىس ۇعىم بولاتىن، ءتىپتى سول كەزدەگى كەڭەس مەملەكەتىنە قارسى جۇمىس ىستەگەن ۇلتشىلدىق ەدى. قازاق ۇلتشىلدىعى كوبىنە كوپ قارسىلاسۋ فورماسىندا بولدى، كەڭەس زامانىنىڭ وزىندە وتىز شاقتى  استىرتىن ۇيىم وكىلدەرى سوتتالعان. قازاقستانداعى قازاق ماسەلەسىن كوتەرگەن زيالى قاۋىمنىڭ ىشىندەگى ۇلتشىلدىق ەش ۋاقىتتا تولاستاعان ەمەس.  

جاقىندا ءبىر  جيىندا جاڭا قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ تاقىرىبى نە، ءبىز قانداي ماسەلەنى تالقىلاۋىمىز كەرەك، قانداي ماسەلەلەر قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ ديسكۋرسىنان تىس قالىپ وتىر دەگەن اڭگىمە قوزعالعان بولاتىن. سوندا جاس ءبىر جىگىتتەر «قازاق ۇلتشىلدىعى سەپاراتيستىك بولۋى كەرەك» دەدى. ءبىلىمدى، قىزمەتى بار جىگىتتەردىڭ بۇل سوزىنە مەن تاڭعالدىم. باسقانى ايتپاعاندا، ءوزىن ەليتامىن دەپ جۇرگەن جاستاردىڭ ۇلتشىلدىق تۋرالى تۇسىنىگى وسىنداي. بۇل – ءبىلىم جۇيەسىنىڭ كىناسى، ۇلتتىق سانانىڭ جوقتىعى، الىپ-قاشپا سوزدەردى قولدانۋ، ت.س.س. ۇلتشىلدىققا دەگەن كوزقاراستى ءپرينتسيپتى تۇردە وزگەرتۋ قاجەت جانە بۇگىنگى كۇنى قازاق ۇلتشىلدىعى دەگەن ءسوز مەملەكەتشىلدىك دەگەنمەن پاراپار بولۋى ءتيىس. ەگەر ءبىز ۇلتشىلدىقتى مەملەكەتتەن اجىراتىپ الساق، بيلىككە قارسى بولامىز دەپ مەملەكەتكە قارسى شىعىپ كەتسەك، ول ەڭ ۇلكەن قيانات بولار ەدى. كەزىندە  الەكساندر زينوۆەۆ دەگەن فيلوسوف ء«بىز كوممۋنيزمگە وق اتامىز دەپ، رەسەيگە وق اتىپپىز» دەگەن ەدى. سول سياقتى ءبىز بۇگىن پرەزيدەنتكە، «نۇر وتانعا» نەمەسە باسقاعا قارسى شىعامىز دەپ مەملەكەتكە قارسى شىقپاۋىمىز كەرەك.  مۇنداي نيگيليزم تەرىس ناتيجە بەرەدى جانە جالپى قازاق دەگەن ۇعىمنىڭ جويىلىپ كەتۋىنە اپاراتىن قادامداردىڭ  العىشارتىن جاسايدى.

ء بىز وتكەن جىلى ءبىر توپ ازاماتتارمەن، ىشىندە دوس كوشىم، راسۋل جۇمالى جانە ت.ب. بار، سولتۇستىك ايماقتاردى ارالاپ شىقتىق.  ەكى جۇزدەن استام كەزدەسۋ بولدى. قازاقستاننىڭ بولاشاعى، وعان بارلىق ۇلت وكىلدەرىنىڭ مۇددەلى بولۋى دەگەن تۇرعىدا، قاراپايىم اڭگىمەلەر بولىپ، دايەكتى دەرەكتەر كەلتىردىك. ءبىر قىزىعى، باستاپقىدا كوڭىلسىز تىڭداپ، تەرىس پيعىلمەن كەلىپ وتىرعان ازاماتتاردىڭ وزدەرى ارتىنان ريزا بولىپ، «سىزدەردىڭ ايتقاندارىڭىزبەن كەلىسەمىز، بىراق، وسىنى نەگە بيلىك ايتپايدى، نەگە اسسامبلەيا ايتپايدى» دەدى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبى، ءبىز ءالى دە سول باياعى 1980-جىلدارى قالىپتاسقان ۇرەيدەن قۇتىلا الماي كەلەمىز. ايتالىق،  ءاربىر جەكە ادامنىڭ باسىندا تراگەديا بولۋى، ءتۇرلى جاعدايلار  بولۋى مۇمكىن، كولىك اپاتى، ءورت، ت.س.س. بىراق،  سول ۇرەيمەن ءومىر-باقي شىرپىدان، وتتان، گازدان قاشۋ بولاشاق ومىرىڭە بالتا شابۋمەن بىردەي عوي. ياعني، ۇلتتىڭ باستى مىندەتى وسىنداي ۇرەيلەردەن دەر كەزىندە قۇتىلۋ. ء بىز، كەرىسىنشە،  سول ۇرەيدىڭ تاساسىندا قالدىق، ونى ينستيتۋت، زاڭ دارەجەسىنە شىعارىپ الدىق. قازاقتىڭ ءوزى ابدەن قورقىپ قالعان. شىنىندا، مۇنداي سوزدەردى ايتۋدىڭ ءوزى كەيبىر ورتادا قىلمىس سانالادى، باسقالار مۇنى ەتنوسارالىق ارازدىقتى قوزدىرۋ دەپ تە باعالايدى. ال، دۇرىس  قوعامدا كەز كەلگەن شىنايى اڭگىمە، ديسكۋسسيا، تالقى دەگەن قوعامدى ساۋىقتىراتىن، اعزاسىن نىعايتاتىن نارسە بولىپ تابىلادى. ال، بىزدە كەرىسىنشە، جاسىرىپ جابۋ، تۇمشالاۋ، ايتپاي-اق اق قويايىق دەگەن كوزقاراس باسىم. ول قانشا جاسىرساڭ دا ءبارىبىر قوعامدا بار ماسەلە. كەشەگى امەريكادا بولعان سايلاۋ وسىنى كورسەتتى.  الپاۋىت امەريكادا، دەموكراتيا كەرەمەت دامىعان ەلدىڭ وزىندە ءبىراز ماسەلەلەردى تۇمشالاپ، جاۋىپ تاستاعان.  ساياسي  ەليتا بۇل ەرەجەنى قابىلداعانمەن، قوعام بۇل ماسەلەنى كۇندە تالقىلاپ ءجۇر.  بۇل سايلاۋدا  ترامپ وسىنىڭ ءبارىن اشىق ايتا باستادى، ءوزىنىڭ پارتياسى ءوزىن قولداماسا دا، وسى شىنايىلىعى الىپ شىقتى. ءتىپتى، ترامپتىڭ ءوزىن  قولداماعان شىعار، ەسەسىنە، بۇگىنگى ساياسي جۇيەنى دە قولداماعانىن كورسەتتى.   

سول سياقتى  ءبىز دۇرىس قوعام جاسايمىز دەيتىن بولساق، بۇگىنگى كۇنى تەلەديدارداعى، باسپاسوزدەگى شىنايى اڭگىمەلەردىڭ سانى ارتا بەرۋى ءتيىس. بىزدە ازىرگە قايشىلىقتار كوپ، مىسالى، قازاقتىلدى جانە ءورىستىلدى گازەتتى الايىق، ەكەۋى دە ءبىر مەملەكەتتىڭ گازەتى، ءتىپتى يەلەرى دە ءبىر بولۋى مۇمكىن. بىراق،  گازەتتى  اشىپ قاراساق، رەسمي ءبولىمدى ايتپاعاندا، قازاقتىلدى ءباسپاسوزدىڭ كوتەرەتىن ماسەلەسى ءبىر بولەك، ورىستىلدىنىكى ءبىر بولەك ەكەنىن كورەمىز.  ياعني، ءبىز 25 جىلدىڭ ىشىندە ورىس ءتىلدى قاۋىم مەن قازاقتىلدى قاۋىمنىڭ ديسكۋرسىن،  تالقىلايتىن ماسەلەلەرىن بىرەگەيلەندىرە المادىق، ۇلتتىق بىرتەكتىلىك قالىپتاستىرعان جوقپىز.  جانە دە وسى ارقىلى بۇگىنگى ساياسي بيلىك ءسوزىن وتكىزىپ وتىر، - قازاقتىلدى الەمدى ءورىستىلدى الەممەن قورقىتادى جانە كەرىسىنشە. ەگەر ءدال وسى جاعداي جالعاسا بەرەتىن بولسا، قازاقستاننىڭ ىشىندە جاڭا دونباسس، جاڭا  قىرىمنىڭ شىقپاسىنا كىم كەپىل؟

ءدىني ماسەلەنىڭ ۋشىعۋى دا وسى 25 جىلدىڭ ىشىندە دەموكراتيالىق ۇدەرىستەردىڭ بولماۋى، كوپتەگەن وتكىر ماسەلەلەردىڭ تۇمشالانۋى، ادىلەتسىزدىكتىڭ ءورشۋى، ۇلتتىق بايلىقتىڭ دۇرىس بولىنبەۋىنە كەلىپ تىرەلەدى. البەتتە، تولىق ادىلەتتىلىكتى قامتاماسىز ەتكەن ەل جوق دەيىك، بىراق، ەڭ بولماعاندا ساياسي، الەۋمەتتىك وڭ ۇردىستەر جۇرگىزىلۋى ءتيىس ەدى. قازىرگى كۇنى كەدەي حالىقتىڭ ىشىنەن شىققان ادام ءوز ەڭبەگىمەن، تالابىمەن، بىلىمىمەن  ساياساتتان، بيلىكتەن  ورىن تابا الادى دەگەنگە مەن ءوز باسىم سەنبەيمىن. ءيا، سەن كەدەي بولىپ تۋىلدىڭ، بىراق سەنىڭ تالانتىڭ، دارىنىڭ، ۇمتىلىسىڭ بار، سول ءۇشىن كۇنى-ءتۇنى جۇمىس ىستەۋگە دايىنسىڭ، بىراق ول جەتكىلىكسىز. بۇگىندە  بارلىق جەردە تۋما-تۋىس، تانىس بولۋى كەرەك، وعان بەلگىلى ءبىر توپتىڭ، پارتيانىڭ عانا قول جەتكىزە الادى. وسىلايشا تۇسىنىكسىزدەۋ قاعيدالارمەن زاڭسىز قالىپتاسقان ينستيتۋتتار ارقىلى عانا  بيلىككە نەمەەس ەكونوميكانىڭ تەتىگىن ۇستاۋعا مۇمكىندىك الادى ەكەنسىڭ.  بۇل ۇلكەن   قايشىلىق تۋعىزادى. ءبىر قاراعاندا كونستيتۋتسيا بويىنشا ءبارىمىز تەڭبىز، قۇقىقتارىمىز بىردەي، بىراق ول ەرەجەلەر ىسكە اسپاي وتىر.  الەۋمەتتىك ليفت جۇمىس ىستەمەيدى. مىسالى، «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن وقىپ كەلگەن مىڭداعان جاستار بۇنداي ەلگە قايتقىمىز جوق دەيدى. مۇنىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ ىشىندە نارازىلىق تۋعىزادى:  بيلىك وزگەرمەي، مىنا كونستيتۋتسيا وزگەرمەي ەشتەڭە وزگەرمەيدى، ءتىپتى ءپرينتسيپتى تۇردە شاريعات، باسقا نارسە ورناماسا بۇل ماسەلەنى شەشۋ مۇمكىن ەمەس دەگەن ۇستانىمدار تۋادى. ودان كەيىن مۇنى وزگەرتۋ وتە قيىن. مەملەكەتتىڭ جۇمىسى تەك كوپىر سالۋ، جول سالۋ ەمەس، زاڭنامانى، كونستيتۋتسيانى قاشاندا ىسكە قوسىپ وتىرۋ، ونىڭ الەۋەتىن پاش ەتۋ سانالادى. رەنە گەنوننىڭ «ۇلت دەگەنىمىز كۇندەلىكتى پلەبيستسيت» دەپ ايتقانى بار. تاۋەلسىزدىك بىزدەن دە سونى تالاپ ەتەدى.  

الەۋمەتتانۋشى عالىمدار گ.الموند  پەن س.ۆەربا «ۋاقىت وتكەن سايىن بيلىكتىڭ فورماسى دا، تابيعاتى دا وزگەرە بەرەدى» دەيدى.  21 عاسىرعا ءتان نارسەنىڭ ءبىرى –  كوپشىلىكتىڭ ساياساتقا ارالاسۋى، دەمەك، ء بىزدىڭ قوعامدا دا بارعان سايىن كوپشىلىكتىڭ داۋىسى انىق شىعۋى كەرەك جانە وعان بيلىك قۇلاق اسۋى ءتيىس. دۇرىس قوعام دەگەنىمىزدىڭ ءوزى كوپشىلىكتىڭ مەملەكەتتىك ماسەلەلەرگە ارالاسۋى ارقىلى قالىپتاسادى. بۇگىنگى كۇنگى الەمدەگى وقيعالار وسىنى كورسەتىپ وتىر. ەگەر ساياسي جۇيە تۇيىقتالىپ قالاتىن بولسا،  ءتىپتى ونى توڭكەرىپ تاستاۋعا دا بارادى. ال، بىزدە كەرىسىنشە، كوپشىلىك ساياساتتان اۋلاق،  مىسالى، كەز كەلگەن كاسىپكەر ساياساتتان ات-تونىن الىپ قاشادى.  ەگەر سەنىڭ ءبىر عانا دۇكەنىڭ بولسا، ول ۇلكەن ساياسات ەمەس شىعار، ال ون دۇكەنىڭ بولسا –  ول ۇلكەن ساياسات.  ويتكەنى، ساياسي زاڭدار سەنىڭ بيزنەسىڭە تەرىس اسەرىن تيگىزۋى  مۇمكىن،  سالىق كوبەيىپ كەتسە نەمەسە جەمقورلىق جايلاسا، بيلىك ونىمەن كۇرەسپەسە،  بۇل ساياسي ماسەلەگە اينالادى. ءبىزدىڭ قوعامدا زيالى قاۋىم ساياساتقا جولامايدى، قاراپايىم حالىق تەك اس ۇيدەگى اڭگىمەدەن اسپايدى، ميتينگكە 200 ادام جينالادى. بىراق، سوڭعى كەزدە جەر ماسەلەسىندە جاقسى ء ۇردىس بايقالدى. دەمەك، كەشەندى ماسەلەگە كەلگەندە قوعام ويانادى. بۇگىنگى كۇنى  ەشبىر رەسمي وپپوزيتسيالىق پارتيا جوق، سوعان قاراماستان قوعام بىرىگە الاتىنىن كورسەتتى. ول ءۇشىن جەكەلەگەن كوشباسشىنىڭ دا قاجەتى جوق ەكەن، حالىق  ءوزى ۇيىمداسا الادى ەكەن. بۇل قوعامنىڭ وزگەرۋىنىڭ، جاقسى ومىرگە قۇلشىنىسىنىڭ،  ۇلتتىق رۋحتىڭ ولمەگەنىنىڭ كورىنىسى. بۇگىنگى كۇنى ينتەرنەت تەحنولوگيالارعا، باسقاسىنا الدانباۋ كەرەك.  بيلىك الەۋمەتتىك جەلىدەن قورقاتىنى بار، ودان رەۆوليۋتسيا شىعىپ كەتەدى دەيتىن بولسا كەرەك، بىراق، ينتەرنەت، راديو،  تەلەديدار جوق كەزدە دە رەۆوليۋتسيا جاسالدى. كەرىسىنشە،  بۇگىندە الەۋمەتتىك جەلىدە وتىرۋ حالىقتىڭ ساعىن سىندىرىپ جاتقان سياقتى، ويتكەنى، كوبىنەسە «لايك» باسۋمەن  شەكتەلەدى. جالپى، ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋى بەلگىلى ءبىر تاڭداۋ جاساۋدان تۇرادى، مايدا-شۇيدە تاڭداۋدان باستاپ ءىرى تاڭداۋعا دەيىن بارامىز. الەۋمەتتىك جەلىىنڭ ءبىر كەمشىن تۇسى – ادام «لايك»  باسقاننىڭ ءوزىن قاداممەن، رەسمي ءىس-ارەكەتپەن شاتاستىراتىپ الاتىن سياقتى.  كەرىسىنشە،  بۇگىن كوشەگە شىعۋ كەرەك، قوعامنىڭ ىشىندە ءجۇرۋ كەرەك. پاتەردىڭ ءبىر بولمەسىندە، كەڭسەدەگى كابينەتتە وتىرىپ الىپ باتىر بولعاننان كورى، مەيلى اعاش ەگۋ، كوشەنى جوندەۋ بولسىن، ءبىر ماسەلەنى ناقتى شەشكەن ارتىق.  الەۋمەتتىك بەلسەندىلىك تەك فلەشموب نەمەسە بيلىك  ۇيىمداستىرعان شارا فورماسىندا بولماۋى ءتيىس.  

سوڭعى كەزدە ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن جاس ويشىلداردىڭ ءبىرى، ۆەنەسۋەلالىق ساياساتكەر مويزەس نايمنىڭ  «بيلىكتىڭ سوڭى» دەگەن كىتابى بار. بۇگىنگى تاڭدا بيلىكتىڭ فورماسى وزگەردى، ءتىپتى مەكتەپتىڭ، كورپوراتسيالاردىڭ بيلىگى وزگەرۋدە، شاعىن ۇيىمدار ۇلكەن ۇيىمدارعا وكتەمدىك جۇرگىزە الاتىن جاعدايعا جەتتى.  ونىڭ ءبىر عانا   مىسالى، 2001 جىلى بەن لادەن باستاعان تەرروريستىك ۇيىم 500 مىڭ دوللار شىعىنداپ امەريكادا قانداي  قوقان-لوققى جاسادى، ەسەسىنە، بۇكىل امەريكا مەملەكەتىنىڭ ءال-كايداعا قارسى جاساعان جۇمىسىنا 1,5 ترلن دوللار كەتكەن.  ياعني، بۇگىنگى كۇنى ءبارى وزگەرىپ جاتىر. ال، ءبىز ەگەر وزىمىزگە ۇيرەنشىكتى فورمادا وتىرا بەرسەك، سونى قالايدا ساقتاپ قالامىز دەسەك زاماننىڭ كوشىنەن قالا بەرەمىز.

- وسى تۇرعىدا بۇگىنگى كۇنى قازاقتىقتىڭ تامىرىنا قان جۇگىرتۋگە كەدەرگى جاساپ وتىرعان، قوعامنىڭ ءوز ىشىندەگى زياندى، دەسترۋكتيۆتى قۇبىلىستارعا نەنى جاتقىزار ەدىڭىز؟   

- بۇگىنگى كۇنى تەرەڭدىگى جونىنەن، قايشىلىعى تۇرعىسىنان ەڭ ۇلكەن قاۋىپ، بۇل – ءدىني راديكاليزم. ء بىز قالاي بولعاندا دا ء«بىر ۇلت – ءبىر جاماعات» دەگەن قاعيدانى ۇستانۋىمىز كەرەك سياقتى. كەشە عانا ءبىر مەملەكەت بولعان ەلدەر ءدىني وزگەرىسكە ءتۇسىپ تالان-تاراجعا تۇسكەنىن كوردىك. مادەنيەت ءدال بۇلايشا بولۋگە  مۇمكىندىگى جوق، مادەنيەت – قايتارىمدى دۇنيە.  ال، ءدىن دەگەن ولىمگە دەيىن باراتىن ءپرينتسيپتى قۇبىلىس. سوندىقتان، مەن ء دىني ەكسترەميزم، تەرروريزم، راديكاليزم دەگەن ماسەلەنى قاۋىپتىلىگى جاعىنان ءبىرىنشى ورىنعا قويار ەدىم. ەكىنشى كەزەكتە دەموكراتيا ماسەلەسى تۇرعانى ءسوزسىز. ءبىزدىڭ قوعامدا كوپتەگەن ماسەلەنى ءدال بۇگىنگى بيلىكتىڭ ءوزى وزگەرتۋىنە بولادى، بىراق، ول ءۇشىن شىنايى تالقى، شىنايى ءباسپاسوز كەرەك. ءيا، مۇنى ءومىردىڭ ءوزى دالەلدەپ وتىر. ايتالىق،  كەيبىر اكىمدەر ون جىلدان كەيىن بۇرىنعى ورنىنا قايتىپ كەلۋى مۇمكىن، سول كابينەتتە وتىرۋى، سول كولىكتى ءمىنۋى، سول زاڭدارمەن جۇمىس ىستەۋى مۇمكىن.  بىراق، ون جىل بۇرىنعى اكىمنىڭ مۇمكىندىگى بۇگىنگى اكىمنىڭ مۇمكىندىگىنەن 10-15 ەسە تومەن.  مىسالى، الەۋمەتتىك جەلىدە ءجۇز بەلسەندى بىرىگىپ،  كەز كەلگەن اكىمنىڭ ءومىرىن توزاققا اينالدىرا الادى. ياعني، بۇگىنگى قوعامنىڭ باستى ەرەكشەلىگىنىڭ ءبىرى – بيلىك حالىقتىڭ پىكىرىنە تاۋەلدى. بيلىكتىڭ تابيعاتى وزگەرگەندە قوعامنىڭ دا تابيعاتى وزگەرۋى كەرەك، قوعام ەرەسەك بولۋى، ءوسۋى كەرەك. قازىرگى كۇنى الىپ-قاشپا جانە ارنايى جاسالعان اڭگىمەلەر بار.  «91» توبىنداعى جاپ-جاس ءانشى بالالاردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى قازاقتىڭ بولمىسىن وزگەرتە المايدى، ولار بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق.  مىنە، ءبىز  بۇكىل ۇلت، بۇكىل ءباسپاسوز،  زيالى بوپ ءبىر عانا توپتىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ الدىق. بۇل، بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ دەڭگەيىمىز، ەكىنشى جاعىنان بىزگە تاڭىلعان، رۇقسات ەتىلگەن تاقىرىپ.  ايتاتىن تاقىرىپ كوپ، - جەر ماسەلەسى، سالىق، ءبىلىم سالاسىنداعى ۇشتىلدىلىك جانە تاعىسىن-تاعى. وعان قارسى شىعىپ اتقان دەپۋتاتتارىمىز، ەڭ ۇلتشىل دەگەن پاتريوتتارىمىز قايدا؟ بۇگىنگى ساياسي ەليتادا جۇرگەن ازاماتتاردىڭ كوبىسى ءوزىن قانشا جەردەن ۇلتشىلمىن، پاتريوتپىن دەسە دە، ايتەۋىر ەشقانداي زيانى تيمەيدى-اۋ دەگەن ماسەلەلەردىڭ توڭىرەگىنەن شىعا الماي كەلەدى. ال، شىندىقتى ايتىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ارتىنا ءتۇسىپ قۋدالاۋ، ولاردى رەسمي ورتاعا جولاتپاۋ كورىنىستەرى بار. بۇنىڭ ءبارى، شىنىن ايتقاندا، جالعان كۇن ءتارتىبىن قالىپتاستىرادى. جالعان يدەالدار، جالعان تۇسىنىكتەر پايدا بولادى. ول  اينالىپ كەلگەن كەزدە  ۇلكەن، كەسەكتى اڭگىمەلەردى مارگينالدى ورتاعا شىعارىپ تاستايدى. ەسەسىنە، ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن وسى ماسەلەلەردىڭ راديكالدى فورماسىنا اينالادى.

 ماسەلە شەشىلمەسە، ەشكىم ايتپاسا، وندا وسى ماسەلە ءۇشىن ولىمگە باراتىن جاعداي كەلەدى. كەزىندە، مىسالى، ەۋروپانىڭ تاريحىندا ايەل قۇقىقتارى دەگەن قوزعالىستار بولدى، سۋپراجيستەر، ت.ب. ولار ءتىپتى شەتىن ارەكەتتەرگە، تەرروريزمگە دەيىن بارعان. بۇگىنگى ءبىلىم جۇيەسىندە ۇشتىلدىلىك، تاريح ءپانىن، الەۋمەتتىك پاندەردى، فيلوسوفيانى قىسقارتۋ بەلەڭ الدى. مۇنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەن كەزدە ءدۇبارا قوعام قالىپتاستىرۋعا اكەپ سوعادى.  سەبەبى، كەز كەلگەن ەلدى ەل قىلاتىن باستى گۋمانيتارلىق ءپان، ول – فيلوسوفيا. دۇرىس فيلوسوفيادان 20 كىتاپ وقىعان ادامنىڭ ساياسي ويلاۋ قابىلەتى باسقادان الدەقايدا بيىك بولادى. سوندا ول جاڭاعىداي «قازاق  سەپاراتيست بولۋى كەرەك» دەگەن اڭگىمە ايتپايدى. مەن جيىندارعا، كونفەرەنتسيالارعا بارعاندا بايقاعانىم، ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەردە ساباق  بەرىپ جۇرگەن پروفەسسورلارىمىزدىڭ كەيبىرەۋى ناتسيزم مەن ءفاشيزمنىڭ ايىرماسىن بىلمەيدى، ەكەۋى ءبىر دەپ ۇعادى. مىنە، ءبىز وسىنداي قاراپايىم نارسەلەردىڭ بەتىن اشىپ الماي، كەرىسىنشە، جۇرتتىڭ ءبارىن ەسەپ-قيساپقا ۇيرەتەيىك دەگەن ويعا قونىمسىز دۇنيە. ارينە، ەسەپ-قيساپقا دا ۇيرەتۋ  كەرەك، بىراق، ەڭ الدىمەن ادامنىڭ ويلاۋ جۇيەسى دۇرىس بولسا عانا ەسەپ-قيساپ قونادى.  ال، ەگەر سەنىڭ ويلاۋ جۇيەڭ، اق پەن قارانى اجىراتۋ فۋنكتسياڭ جۇمىس ىستەمەسە، سەنەن قانداي ەسەپشى، قانداي كاسىپكەر شىعادى؟ كادىمگى ادامدى تراكتورمەن ەزەتىن كاسىپكەر جانە قوعامعا قىزمەت ەتەتىن كاسىپكەر بار ء (بىزدىڭ ەلدە ەكەۋىن دە كورىپ ءجۇرمىز).  ء وزىنىڭ اۋىلىندا مەشىت تۇرعىزىپ، الەۋمەتتىك فۋكنتسياسىن سونىمەن شەكتەي سالاتىن كاسىپكەر بار، قوعام  ومىرىنە ارالاسىپ، مەكتەپ، سپورت الاڭدارىن سالىپ جۇرگەن، بالالار كىتابىن شىعارىپ جۇرگەن قانشاما كاسىپكەر بار. ياعني، كاسىپكەرلەر ەڭ الدىمەن مەكتەپ  پەن ۋنيۆەرسيتەتتى قولداۋى كەرەك، ال ادام قۇدايعا شىن سەنەتىن بولسا، ول ناماز وقيتىن جەرىن تاۋىپ الادى.

بۇگىنگى كۇنى ۋربانيزاتسيا  ۇدەرىسى  بۇرىن-سوڭدى بولماعان قارقىنمەن ءجۇرىپ جاتىر. مىڭداعان ادام قالاعا اعىلۋدا.  بىراق، قالاعا كەلگەندە قاي قالاعا كەلىپ جاتىر؟  جالپى، الماتى قازاقتىڭ قالاسى بولماي باعى اشىلمايدى.  ويتكەنى، سەن ءجۇز جەردەن ءوز باقشاڭدى كەرەمەت گۇلدەندىرىپ، نەشە ءتۇرلى وزىق  تەحنولوگيانى ەنگىزۋىڭ مۇمكىن، بىراق، قازاقتىڭ ءبىر  بالاسى تالقانداپ كەتۋى بەك مۇمكىن. كەزىندە ءبىر توپ بۇزاقى جاستار «پرايم پلازانى» تالقانداپ كەتكەندە ورتالىقتاعى «التىن كۆادراتتا» تۇراتىن ءورىستىلدى بالالار شوشىعان ەدى. سوندا  مەن ولارعا وزدەرىڭ كىنالىسىڭدەر دەگەندى ايتتىم. سول جاستار الماتىعا كەلگەندە  «بۇل مەنىڭ قالام»  دەپ ايتا الا ما؟ ولاردى  «مامبەت»، ت.ب. دەپ، شەتقاقپايلايسىڭدار. سەندەردىڭ كوفەحانادا وتىرىپ الىپ، حەمينگۋەيدى تالقىلاعاندارىڭنىڭ كەرەگى جوق، سەندەر قالاعا كەلگەن ءاربىر ازاماتتىڭ الەۋمەتتەنۋىن قامتاماسىز ەتۋلەرىڭ كەرەك.  بۇل جاستار قالانى شتۋرممەن الۋعا كەلمەي، ءوز قالاسىنا كەلگەندەي  سەزىنۋى ءتيىس. مادەنيەتتىڭ تومەندىگى، قاقىرۋ-تۇكىرۋ، وسىنىڭ ءبارى  قالاعا كەلگەن بالانىڭ «بۇل مەنىڭ قالام ەمەس» دەگەن تۇسىنىگىن كورسەتەدى. ءوز پاتەرىمىزدىڭ ىشىندە عانا تازالىق ساقتاۋعا قۇمار بولماي، كەڭىنەن قارايىق. وسىنداي ۇساق-تۇيەك ماسەلەلەردەن، ياعني  «مەنىڭ ءۇيىم»، «مەنىڭ كوشەم» دەگەن تۇسىنىكتەن «مەنىڭ قالام»، «مەنىڭ مەملەكەتىم» دەگەن ۇعىمدار تۋادى. بۇل ەندى ەلدىك سانا.    

 قازىر قالادا كوپتەگەن شاعىن مولتەكاۋداندار سالىنىپ جاتىر، ال،  ونداعى تۇرعىنداردىڭ الەۋمەتتەنۋى ءۇشىن ەشكىم جۇمىس ىستەپ جاتقان جوق.  مەنىڭشە، ءبىزدىڭ قازاقى داستۇرلەرىمىزدى كادىمگى قوعامدىق ساياساتقا ەنگىزۋ  كەرەك. مىسالى، 100 پاتەرلى جاڭا ءۇي سالىندى دەلىك، وعان 100 وتباسى كەلىپ قونىستانادى. ولار ء بىرىن ءبىرى بىلمەيدى، تانىمايدى.  ارينە، وعان دا بەلگىلى ءبىر ۋاقىت كەرەك. پاتەردى جوندەۋ، تاعىسىن تاعى شارۋالارمەن ءجۇرىپ، دالىزگە، اۋلاعا كوڭىل بولە بەرمەيمىز. ءسويتىپ ءجۇرىپ، سول ءوز اۋلاڭا بالاڭدى جىبەرۋگە قورقاتىن جاعدايعا جەتتىك. ويتكەنى، اۋلانى باسقالار جاۋلاپ الدى. سوندىقتان، جاڭا ءۇي سالىنعان كەزدە جەرگىلىكتى اكىمدىك بۇكىل ازاماتتاردى جيناپ، نەگە «ەرۋلىك» دەگەن شارا وتكىزبەسكە؟  وعان  جەرگىلىكتى مەكتەپتىڭ،  اۋرۋحانانىڭ، باسشىسىن، ۋچاسكەلىك پوليتسەيدى الىپ كەلىپ، ەلگە تانىستىرۋعا بولادى. 2 ملن حالىق تۇراتىن قالادا قانداي بيلىك بولسا دا سول 2 ملن حالىققا جەتۋ مۇمكىن ەمەس قوي. سوندىقتان، قوعامنىڭ وزىنە ارقا سۇيەۋ كەرەك. الماتى قالاسىن باسقاشا باسقارۋ مۇمكىن ەمەس، الماتى قالاسىنا اڭگىرتاياق ويناتۋ دا مۇمكىن ەمەس.  قالا ۇلكەن مەحانيزم بولعاننان كەيىن ونى باسقارۋدىڭ مەحانيزمى دە كۇردەلى.   

وسىلايشا، 1-دەن، اتقارۋشى بيلىك وكىلدەرى تۇرعىندارمەن تانىسادى، 2-دەن، قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن زامانعا لايىق جاڭعىرتۋعا بولادى. مۇنداعى  باستى مىندەت – قالادا ءداستۇرلى قازاق قاۋىمىن قالىپتاستىرۋ،  قازاقتىڭ قوعامدىق ينستيتۋتتارىن قايتا جانداندىرۋ.  بۇل، ءوز كەزەگىندە، قالاعا دەگەن جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىن تۋعىزادى. ويتكەنى، بۇكىل بيزنەس، ەۆوليۋتسيا، مادەنيەت تەك قالادا جاسالادى. قالانىڭ ۇلتتانۋى –  مەملەكەتتىڭ كوركەيۋىنە الىپ كەلەدى.  اۋىلدا ەشقاشان ەشقانداي رەۆوليۋتسيا بولعان ەمەس. البەتتە، اۋىلدا گەني تۋى مۇكىن، بىراق، سول گەنيدىڭ مۇمكىندىگىن تانىتاتىن جەر، ول – قالا، جالعىز ساحنا سول.  مىنە، ءبىز قالاداعى ۇلكەن وزگەرىستەرگە  ادامداردى بىرىكتىرۋ،  ۇجىمداستىرۋ ارقىلى  عانا جەتە الامىز.

- ەگەمەندىكتىڭ 25 جىلىندا «الدىمەن – ەكونوميكا، سوسىن ساياسات» دەپ ءجۇرىپ، ۇلتتىق بىرتەكتىلىكتى نازاردان تىس قالدىرعانىمىز ايان. ونىڭ سالدارى – قازاق الەمى، ورىس الەمى، ەندى كەلىپ ءدىني نەگىزدەگى بولەكتەنۋلەر. مۇنىڭ ءبارى ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ نەگىزگى قۇندىلىقتارىنا قاۋىپ ءتوندىرۋى ىقتيمال. وسى تەكتەس پروبلەمالاردى جويۋدىڭ قانداي ءادىس-تاسىلدەرى بار؟

- ەڭ باستى ماسەلە، الدامشى جالعان يدەولوگيالاردان، جالعان ۇرانداردان بەزۋ كەرەك.  ءبىز ەشقاشان دا الەمگە ءسوزىمىز وتەتىن، الەمدى بيلەپ-توستەيتىن دەرجاۆاعا اينالا المايمىز. وسى تۇستا مەنى ءبىر قۋاندىراتىنى، سوڭعى 25 جىلدا قازاق ءوزىنىڭ ساباسىنا ءتۇسىپ، شەكاراسىن ايقىنداي باستادى.  مىسالى، وسىدان 5-10 جىل بۇرىن بايكالدان بالاتونعا دەيىن ءبارى بىزدىكى دەپ اۋزىمىزدى كوپىرتىپ اڭگىمە ايتاتىنبىز.  بۇگىندە ونداي اڭگىمە ازايدى، كەشەگى ميتينگىلەردىڭ ءوزى جەردىڭ قادىرىن كورسەتتى. جەرگە دەگەن جاۋاپكەرشىلىك، ەلدىڭ شەكاراسى ۇعىمدارى بەكىدى. جالپى، ۇلكەن كەڭىستىكتەردىڭ تەرىس اسەرى دە بار. ايتالىق، سەنىڭ 6 سوتىق جەرىڭ بار دەلىك، سەن ونى گۇلدەندىرىپ، التى سوتىقتاعى جۇماققا اينالدىرۋ مۇمكىندىگىڭ بار. بىراق، اينالاڭنىڭ ءبارى قوقىس بولىپ جاتسا، امالسىز تۇڭىلەسىڭ. سوندىقتان وسىنداي 6 سوتىعىن جۇماققا اينالدىرعان ازاماتتاردى قولداپ، ناسيحاتتاي بەرۋ  كەرەك. بىزدە نەشە ءتۇرلى كۇلكىلى جايتتار بار، مىسالى، «قازاقتىڭ زابورى»، ءبىر جەرلەردە ونى اعاشتىڭ بۇتاعىنان، تىكەنەك سىمنان جاساپ قويادى. وسى «كازاحسكي زابور» دەگەن سول ادامنىڭ ءالى دە ءبىر جەرگە قونىپ بولماعانىن،  ءوزىن جەر يەسى رەتىندە سەزىنبەۋىن كورسەتەدى.  سەن ءوزىڭنىڭ 6 سوتىعىڭدا قوجايىنمىن دەگەن تۇسىنىك پايدا بولماي، «جەر  مەنىكى، ەل مەنىكى» دەگەن يدەولوگيا پايدا بولمايدى. 

كورشى  وزبەك ەلىندە ءدىني راديكاليزم دەگەن ماسەلە شەشىمىن تاپقان. ونىڭ ەكى جولى بار، ءبىرىنشى – ءداستۇرلى دىنگە كوڭىل ءبولۋ، ەكىنشى – ءداستۇرلى قوعام. مىسالى،  وزبەكتەردە ماحاللا دەگەن بار، ول ەشقاشان ۇزىلگەن ەمەس. قالانىڭ اۋلاسىنىڭ ءوزى ءبىر ماحاللا، وندا حالىق تاڭداعان جەتەكشىسى، ورىنباسارلارى بار.  ماحاللادا ادامداردىڭ ءبارى ءبىرىن-ءبىرى تانيدى. اينالىپ كەلگەندە، وزبەكتەر ءدىني ەكسترەميزمدى وسىلاي جەڭدى.  سول اۋلانىڭ ىشىندە بەلگىلى ءبىر قۇندىلىقتار، مىنەز-قۇلىق ەرەجەلەرى، ءوزارا كومەك دەگەن بار. سوندىقتان دا ولاردا ءولىم-ءجىتىم، توي وتكىزۋ دەگەن قيىندىق تۋعىزبايدى، ءبارى ورتاعا بارىن اكەپ سالادى.  

  اۋىلدىڭ ادامدارى ءبىرىن ءبىرى بىلەدى، تانيدى، ال قالادا الۋان ءتۇرلى حالىق، ءتۇرلى كاسىپ يەسى. ولاردى بىرىكتىرۋ وتە  قيىن.  بىراق، ەگەر سەنىڭ ۇيىڭدە ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعانمەن، كورشىڭ ناشاقور بولسا، تىنىشتىق بولا ما؟ كۇنى-ءتۇنى بالاڭدى امان-ەسەن مەكتەپكە اپارىپ الىپ كەلۋدى عانا ويلايسىڭ. سوندىقتان، بىزدە  ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىن دامىتۋ كەرەك. قازىر اۋىلدىڭ پوليتسياسى الدىمەن اقساقالدارعا باراتىن جاعدايعا جەتىپتى، مىنە، سونى قوعامدىق ينستيتۋت دارەجەسىنە كوتەرۋ كەرەك.

- بۇگىنگى تاڭدا دۇنيە جۇزىندە ءبىر عانا ۇلتتان قۇرالعان مەملەكەت ساۋساقپەن سانارلىق. ياعني، الەم ەلدەرىنىڭ كوپشىلىگى كوپ ۇلتتى. سوعان قاراماستان، ەلىمىزدىڭ كوپ ۇلتتىلىعىنا شەكتەن تىس نازار اۋدارىلىپ كەلەدى. وسى رەتتە ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ۇشتىلدىلىك باعدارلاماسى قازاقستاندىق بىرتەكتىلىكتى قالىپتاستىرۋى مۇمكىن بە؟

- جوق، مەن ۇشتىلدىلىك رەفورماسى دەگەنگە سەنبەيمىن.  مەن جاقىندا وسى رەفورماعا بايلانىستى شەت ەلدەردە تۇراتىن تانىس اتا-انالاردان بالالارىنىڭ ساباق كەستەسىن سالىپ جىبەرۋىن سۇرادىم.  ونىڭ ىشىندە جاپونيا، اراب ەلدەرى، ەۋروپا جانە ت.ب. بار. سوندا تۇيگەنىم، ەشبىر ءجونى ءتۇزۋ ەل جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتە 1-سىنىپتان  باستاپ كوپ ءتىلدى وقىتپايدى ەكەن. ەڭ الدىمەن بالانى ۇلتتاندىرۋ كەرەك، ول ءۇشىن ۇلتتىڭ ءتىلى، تاريحى، مادەنيەتى تۋرالى وقىپ، بەلگىلى ءبىر ساناسى قالىپتاسىپ، كوزقاراسى ورنىققاننان كەيىن عانا شەت ءتىلىن وقىتادى. كەزىندە ءبىز دە شەت ءتىلىن 5-6 سىنىپتان باستاپ وقىدىق قوي، دەمەك، ونى ويلاپ تاپقاندار اقىماق ەمەس.   

ەكىنشى ماسەلە، قازاق ءتىلى قانشاما ۋاقىتتان بەرى ورىس مەكتەبىندە وقىتىلىپ كەلە جاتىر، بىراق، ءبىر دە ءبىر مەكتەپتىڭ ءپان مۇعالىمى، ديرەكتورى وسى جايىندا ەسەپ بەرگەن ەمەس، جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان ەمەس.  مىسالى، فيزيكا،  حيميا جانە باسقا پاندەردەن اۋداندىق، وبلىستىق، قالالىق وليمپيادالار وتەدى، ەگەر ول مەكتەپتىڭ وقۋشىلارى وسى پاندەردەن ۇلگەرىمى ناشار بولسا، وندا اۋداندىق، قالالىق ءبىلىم ءبولىمىنىڭ باسشىلارى ولارعا سوگىس جاريالايدى، ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزەدى.  ال، نەگە قازاق ءتىلى ءپانى ءۇشىن مۇنداي تالاپ جوق؟ قازاق ءتىلى دە سونداي ءپان، مەملەكەت وعان دا قىرۋار قاراجات ءبولىپ وتىر. دەمەك، 11 جىل بويى وقىعان بالا قازاق ءتىلىن مۇلدەم بىلمەي شىعاتىن بولسا، بۇنى بىلاي باعالاۋعا بولادى: 1-دەن،  بۇل سابوتاج، مەملەكەتتىڭ ساياساتىنا قارسى جۇمىس ىستەۋ; 2-دەن، مەملەكەتتىڭ قارجىسىن تالان-تاراجعا ءتۇسىرۋ، ەكونوميكالىق زارار كەلتىرۋ.  ياعني، ول مۇعالىم جالاقىسىن اقتاعان جوق، وزىنە تيەسىلى مىندەتىن ورىنداعان جوق. ونى ديرەكتور دا تالاپ ەتكەن جوق، مۇنى قىزمەت بابىنداعى سالعىرتتىق دەيدى.  مىنە، وسىنى قولعا الىپ، كەم دەگەندە 2-3 مەكتەپتى تەكسەرىپ شىعۋ كەرەك. ويتكەنى، جاۋاپكەرشىلىك، تالاپ جوق جەردە ناتيجە بولمايدى. الدىمەن وسىدان باستاپ كورەيىك، بالكىم، بىزگە ۇشتىلدىلىك دەگەننىڭ قاجەتى دە جوق شىعار.

بۇگىنگى كۇنى ەل باسقارىپ وتىرعاندار تىلگە قۇرال دەپ قارايدى، ەڭ باستى ادىسنامالىق قاتە وسى. ءتىل دەگەن تەك قۇرال عانا ەمەس، ءتىل – قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋشى قۇدىرەتتى قۇبىلىس. ءيا، ءبىزدىڭ ەلدە كەز كەلگەن ماسەلەگە بىركەلكى كوزقاراس جوق، مىسالى، ورىستىڭ جەمقورلىققا قاتىناسى ءبىر بولەك، قازاقتىكى ءبىر بولەك.  ۇلتتىق بايلىققا دەگەن كوزقاراسىمىز دا ءارتۇرلى، ت.س.س. ءتىل قالىپتاستىراتىن قۇندىلىقتار  نەگىزىندە بەلگىلى ءبىر سوزدىك، ونىڭ ىشىندە ساياسي سوزدىك قالىپتاسادى. سونداي-اق،  بەلگىلى ءبىر قۇندىلىقتار جيىنتىعىن جانە بەلگىلى ءبىر پانتەوندى، تۇلعالاردى قالىپتاستىرادى.  قازىر ورىستاردان  قۇرمانعازى كىم دەپ سۇراساڭىز، ول كوشەنىڭ اتى دەيدى. ال، ونىڭ تاريحىنان، تاعدىرىنان مۇلدەم حابارى جوق. ەگەر قازاق ءتىلىن بىلسە، قۇرمانعازىنىڭ دا كىم ەكەنىن بىلەر ەدى.  مەملەكەتتىك ءتىل شىن مانىندە ءوز مارتەبەسىنە يە بولسا،  ونى قازاقستاندى مەكەندەگەن بارشا ازامات بىلەتىن بولسا، وندا بەلگىلى ءبىر  سوزدىك قالىپتاسادى. بۇل ءوز كەزەگىندە مەملەكەتتىك دارەجەدەگى قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرادى. ء بىز بۇگىنگى كۇنى وسىدان كوپ جاپا شەگىپ ءجۇرمىز.  

ايتالىق، ەكولوگيا ماسەلەسىن الايىق، الماتىنىڭ وزىندە بىرنەشە ەكولوگيالىق قوزعالىس بار، سونىڭ دەنى ءورىستىلدى.  بۇل جوعارىدا ايتىلعانداي قالانىڭ يەسى ەمەسپىز دەگەننەن تۋىندايدى. قازاق تا ءتۇبى ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى الدىڭعى ورىنعا شىعارا باستايدى، ءبىز ازىرگە تاريحي، رۋحاني سالالارمەن شەكتەلىپ ءجۇرمىز. ءالى دە سول 1980-جىلدارداعى ساياسي ۇراندار تولاستار ەمەس. ال، پروبلەمالار كوپ. جاعداي وزگەردى. بۇگىنگى ستۋدەنتتەر قاۋىمىنىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاق. ولارعا مۇعالىمدەرى ورىسشا تاقىرىپ بەرسە،  قازاقشاسى جوق پا، نەگە ورىسشا بەرەسىز دەيدى. مەكتەپتى بىتىرەتىن قازاق بالالارىنىڭ 70-80 پايىزى ورىسشا بىلمەيدى، وسىنداي ءۇردىس بار. بۇل بۇگىنگى كۇننىڭ شىنايى كورىنىسى. وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرمەي، جالپىلاما رەفورمالار جۇرگىزۋ وسى ۋاقىتقا دەيىنگى بىلىمدەردەن ايرىلۋعا الىپ كەلەدى. بۇل باعدارلامانى بىرنەشە جىل بويى تالقىدان وتكىزىپ، ەگجەي-تەگجەيلى عىلىمي نەگىزىن جاساپ الىپ، ەنگىزۋ كەرەك ەدى. ەڭ  باستىسى، بۇگىنگى كۇنى اتا-انالاردىڭ كوبى ۇشتىلدىلىكتىڭ نە ەكەنىن ۇققان جوق، ەرتەڭ ۇققاننان كەيىن ءبىرىنشى بوپ كوتەرىلەتىن ءورىستىلدى اتا-انالار بولادى.   ويتكەنى، ولاردىڭ الەۋمەتتىك تالاپتارى ءسال جوعارى.  

وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ الەۋمەتتىك تالاپتارىمىز وتە تومەن، كىرپيازدىق جەتىسپەيدى. مينيسترلەر ەكى ءسوز قازاقشا سويلەسە بولدى، ونى كوككە كوتەرە سالامىز. بالكىم، ول حالىققا قارسى ساياسات جۇرگىزىپ جۇرگەن بولار، ۇلتتىقتان، قازاقشىلىقتان جۇرداي بولۋى مۇمكىن. ماسەلە سەنىڭ سوزىڭدە ەمەس، ىسىڭدە. ول قازاق ءتىلىن سۋداي ءبىلۋى مۇمكىن، بىراق، قابىلداعان زاڭدارى، ءىس-ارەكەتى ءبارى قازاققا جات بولسا،  ءبىز نەگە ونى دارىپتەۋىمىز كەرەك؟ ياعني، ءبىز جوعارى دارەجەدەگى تالاپتاردى قويۋعا ءتيىسپىز. حالىق ءار نارسەنى ساراپتاپ، سارالاپ تالداۋ جاساۋى بىرتىندەپ ارتىپ كەلەدى. قوعام دا وسىلاي وزگەرەدى.

دەگەنمەن، ءالى دە بولسا ء«اي، قازاققا وسى دا جارايدى» دەگەن كوزقاراس باسىم. كەزىندە ءا. بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆتار قازاققا قاتىستى كەز كەلگەن ماسەلەگە ارالاسقان عوي. ياعني، ۇلت ىسىندە ۇساق-تۇيەك، مايدا-شۇيدە جوق، ۇيات  بولادى دەگەن ۇعىم دا جوق.  كەز كەلگەن ۇلتتىڭ بىلىمىنە، دەنساۋلىعىنا، بولمىسىنا، تۇرمىسىنا قاتىستى نارسەنىڭ بارلىعى ماڭىزدى. دەيتۇرعانمەن، ەگەر سەن مەملەكەتتىڭ شەكاراسى، ەكونوميكاسى جانە ت.ب. ءبارىن ايتىپ بولساڭ عانا، ەڭ سوڭىندا بارىپ «91» توبى جايىندا ايتۋىڭا بولادى.

- فۋتۋرولوگتاردىڭ بولجامى بويىنشا، الداعى 20-30 جىلدا ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ ءبىرازى جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن. ياعني، رۋحى السىرەگەن، بىرلىگى، كرەاتيۆتىلىگى جوق حالىق وزگە ۇلتتار پايدالاناتىن ەتنوگرافيالىق ماتەريال ەسەبىندە بولماق. ەندەشە، جاڭا جاھاندىق باسەكەلەستىك تۇسىندا، از ساندى حالىق، ءالسىز ەكونوميكا، بۇعاناسى قاتىپ، بۋىنى بەكىمەگەن مەملەكەتتىلىك جاعدايىندا قازاق ۇلتىنىڭ مادەني-رۋحاني ءتيپى تۇتاستاي وزگەرىپ كەتۋى مۇمكىن بە؟ ءسىز قازاق ەلىنىڭ بولاشاعىن قالاي بولجار ەدىڭىز؟   

- جالپى ۇلتتار جويىلادى دەگەن پىكىرلەر نەگىزسىز. الەمدە 7 مىڭداي ءتىل بار، اپتاسىنا ەكى ءتىل، ەكى ەتنوس جويىلادى دەيدى. بىراق، مىنانى ەسكەرۋ  كەرەك، سول 7 مىڭنىڭ ىشىندە مەملەكەت بولۋعا جاراعان 200 عانا ەتنوس بار. مەملەكەت  دارەجەسىنە جەتكەننەن كەيىن ونىڭ فورماسى بولادى. ايتالىق،  ۇشاقتاردىڭ ءبارىنىڭ فورماسى بىركەلكى، ويتكەنى اسپاندا ۇشۋ ءۇشىن وسىنداي فورما ىڭعايلى، سۇڭگۋىر قايىقتاردىڭ ءبارى بىردەي، ويتكەنى سۋدىڭ استىندا ءجۇزۋ ءۇشىن جاڭاعى فورمانى قابىلداۋ كەرەك. سول سياقتى الەۋمەتتىك ورتانىڭ ءوز زاڭدىلىقتارى بار. ء بىز ەتنوس دارەجەسىنەن  ۇلت دارەجەسىنە كوتەرىلگەننەن  كەيىن ءوزىمىزدى ءوزىمىز  ساقتاۋدىڭ بىردەن ءبىر ءداستۇرلى فورماسى – ۇلتتىق مەملەكەت. كەزىندە ەۋرووداق قۇرىلعاننان كەيىن وعان كىرگەن مەملەكەتتىڭ ءبارى جويىلىپ كەتەدى، ءبىر ۇلتقا، ءبىر مەملەكەتكە اينالادى دەگەن ەدى. ال، بۇگىنگى كۇنى ەو تارايدى دەگەن اڭگىمەلەر ايتىلۋدا. ەو قۇرىلعالى بەرى ەۋروپاداعى مەملەكەتتەردىڭ سانى ازايعان جوق، كەرىسىنشە، 1991 جىلدان بەرى قانشاما مەملەكەت  پايدا بولدى. بۇل ءۇردىس ءالى دە جۇرە بەرمەك.  1960-70 جىلدارى كوپتەگەن الەۋمەتتانۋشى، فيلوسوفتار ءدىننىڭ ءرولى بىرتە-بىرتە كەمىپ، عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەستىڭ ناتيجەسىندە جۇرتتىڭ ءبارى اتەيسكە اينالادى،  مەشىتتەر، شىركەۋلەر جابىلادى  دەگەن بولاتىن.  بىراق، ولاي بولماي شىقتى. قازىر ەۋروپادا مۋلتيكۋلتۋراليستەر ەمەس،  ۇلتشىلدار جەڭىپ كەلە جاتىر.  ياعني، قوعام دامۋىندا ءارتۇرلى امپليتۋدالار بولىپ وتىرادى، ۇلتتىق مىنەزدىڭ كۇشەيەتىن كەزى، باسەڭدەيتىن كەزى بولادى. 

جانە دە مىنانى ۇمىتپاۋ كەرەك، مەملەكەتشىلدىك سانا دەگەنىمىز ادامنىڭ يممۋنيتەتى سياقتى دۇنيە. يممۋنيتەت جويىلىپ كەتسە ادام ولەدى، ونى ءتىپتى كەز كەلگەن اۋرۋ ولتىرە سالۋى مۇمكىن. ودان قۇتىلۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى –  ءوز يممۋنيتەتىڭدى كۇشەيتە بەرۋ.  ەڭ دۇرىس ەم سول. ەمدەلۋدىڭ  ماقساتى كۇن سايىن ۋىستاپ ءدارى ءىشۋ ەمەس، ادامنىڭ امان-ەسەن ءجۇرۋى. بىزدە  ماقسات پەن ءتاسىلدى شاتاستىرۋ  بار. ۇشتىلدىلىك دەگەن دە سول ماقسات پەن ءتاسىلدى شاتاستىرىپ الۋدان تۋىنداپ وتىر. ەگەر، شىن مانىندە، بيلىكتىڭ باستى ماقساتى، باعىتى، فۋنكتسياسى ۇلتتىق مەملەكەت قالىپتاستىرۋ بولسا، وندا مۇنداي ەكسپەريمەنتتەر جۇرگىزىلمەس ەدى. ءالى دە سول الدارقاتۋ، ۇلتىق مەملەكەت دەگەننەن قاشقالاقتاۋ  باسىم.  ەگەر ۇلتتىق مەملەكەت جويىلماسا، ۇلت تا جويىلمايدى.  البەتتە، ءبىر كەزەڭدەردە ول باسەڭدەۋى، وزگەرۋى مۇمكىن.  بىراق، ۇلت ساقتالىپ قالۋى ءتيىس. 

- قازاقتىڭ قازاق بولىپ ساقتالىپ قالۋى ءۇشىن جەكە تۇلعاعا جۇكتەلەتىن جاۋاپكەرشىلىك، مىندەتتەر قانداي؟ ياعني، مەن قازاق ءۇشىن، قازاق بولىپ قالۋ  ءۇشىن نە ىستەي الامىن، نە ىستەۋگە ءتيىسپىن؟    

- مەنىڭشە، بۇل جەردە سەن بۇكىل جۇمىسىڭدا تاستا، تەك وسىمەن اينالىس دەپ ايتۋ قيانات بولار. قازاق بولۋ، بىرىنشىدەن، ادامنىڭ جاراتۋشىنىڭ الدىنداعى مىندەتى. وسى ءناسىلدىڭ وكىلى بولىپ دۇنيەگە كەلدىڭ بە، سەن ونى اتقارۋىڭ مىندەتتى. ەكىنشىدەن، ەشكىم اياعى اسپاننان سالبىراپ تۇسكەن جوق. ادام دەگەن قۇمساعاتتىڭ ورتاسىنداعى كۇش سياقتى، كىمنەن قارىز العانىڭدى دا، كىمگە قارىزدار ەكەنىڭدى دە ءبىلۋىڭ كەرەك. مۇنداي دۇرىس سانا جاقسى  بىلىمنەن، جاقسى مادەنيەتتەن تۋىندايدى.  قازاقى ءداستۇردىڭ تاعىلىمى زور.

وسى رەتتە اقساق تەمىر تۋرالى ءافسانا ەسكە تۇسەدى. اقساق تەمىر ءبىر اۋىلدىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتسا، 80-دەگى شال جاڭعاق اعاشىن ەگىپ جاتىر ەكەن. ءامىر قارقىلداپ كۇلىپ،  «اي، شال، سايتان بولايىن دەپ جاتسىڭ با، ول اعاش جەمىسىن 25 جىلدان كەيىن بەرەدى عوي» دەپتى. سوندا شال: «ولار ەكتى، ءبىز جەدىك، ءبىز ەككەندى ولار جەيدى» دەپ، ءبىر سوزبەن قايتارعان ەكەن. سول سياقتى ءبىز وتباسىندا جاقسى تاربيە، مەكتەپتە دۇرىس ءبىلىم الىپ شىقساق، جاۋاپكەرشىلىك وزىنەن ءوزى كەلەدى.  

ءبىز تەرەڭ ءداستۇرى بار ەرەكشە ۇلتتىڭ وكىلىمىز، سونىڭ ءبىر بولىگىمىز دەگەندى وتباسىنان، بالاباقشادان، مەكتەپتەن ءسىڭىرىپ شىعۋ قاجەت.  ەگەر ادامنىڭ ەشقانداي تىرەۋىشى بولماسا، وندا ول ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىك تە المايدى. ونداي ادام بانگلادەشتىڭ دە، نيۋ-يوركتىڭ دە ازاماتى بولا الادى. ال، ەگەر مەن ەلىمنىڭ تاريحىن جاقسى بىلسەم،  ارتىمدا وسىنشا قيانات كورگەن حالقىم  بار، الدىمدا ۇرپاعىم بار، ولاردىڭ ءبارى وسى جەردى يگەرگەن، قالدىرعان، تەرىن توككەن دەگەن ۇعىمدار بولسا، جاۋاپكەرشىلىك تە پايدا بولادى. سوندىقتان، ەڭ الدىمەن ءوز تاريحىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى جەتىك ءبىلۋىمىز كەرەك. ەگەر جاقسى ءبىلىمىمىز، بىلىگىمىز بولاتىن بولسا، سونىڭ ءوزى جويىلۋعا جىبەرمەيدى. ءاليحان  بوكەيحانۇلىنىڭ  «ۇلتقا قىزمەت ەتۋ بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن» دەگەن ءسوزى بار عوي، ەندەشە، سول قازاقشىلىق مىنەزدەن ايرىلمايىق، سول مىنەز قاجاپ، قايراپ، سەنى ءبارىبىر بەلگىلى ءبىر ستاندارتقا الىپ كەلەدى. ۇلت الدىندا جۇرگەن ازاماتتاردىڭ باستى مىندەتى – سول ستاندارتتاردى جىل سايىن بيىكتەتە بەرۋ. سوندا قازاق ۇلتى دا جاساي بەرەدى.  

- «ۇلتسىز مەملەكەت قۇم سياقتى سۋسىپ جوعالادى» دەگەن ەكەن قىتايقايراتكەرى سۋن ياتسەن. قازىرگى جاھاندانۋدىڭ ءوزى دە ادامداردى ودان ءارى ۇيىسا تۇسۋگە، بىرىگۋگە ماجبۇرلەۋدە. بۇل سىننان قازاق ۇلتى دا سۇرىنبەي ءوتىپ، ۇرپاقتارىمەن مىڭ جاسايدى دەپ سەنەمىز. سۇحباتىڭىزعا زور راحمەت!  

سۇحباتتاسقان دينا يمامباي

Abai.kz