بۇگىنگى زاماناۋي مەرەكەلەر اتريبۋتسىز، نىشانسىز وتپەيدى. ميفولوگيالىق بايتەرەكتىڭ تاريحىندا بىرنەشە سيپاتى مەن كەلبەتى بولعانىن كەلتىرە وتىرىپ، ونىڭ جاڭاجىلدىق شىرشاعا دەيىنگى وتكەن جولىن شولىپ شىعۋدى ۇيعاردىق.

قازاق فولكلورىندا بايتەرەكتىڭ سيپاتى دا، مازمۇنى دا جەتكىلىكتى كورىنىس تاپقان. مۇنداي داراق ۇلگىسى ءداستۇرلى قاۋىمدا مىقان اعاشى, مىرزاتەرەك، اۋليە اعاش، سەتەر تال دەلىنىپ، ءپىشىنى مەن مانىنە قاراي ءارتۇرلى اتالعان. مىقان اعاشى – جاسىل ءومىردىڭ بەلگىسى، ۋاقىت پەن كەڭىستىڭ شەكاراسى. ادامزاتتا قاسيەتتى ءومىر اعاشى سانالاتىن بۇل داراقتىڭ بولمىسى مەن ءبىتىمى تۇركى قۇندىلىعى رەتىندە تولىق قالىپتاسقان جانە بۇگىنگى ومىرگە سىنالاي كىرگەن. سونىمەن تاڭىرلىك تانىمنان باستاۋ العان بايتەرەك بەينەسى قانداي قۇبىلۋ مەن تولىعۋدى باستان كەشكەن؟...

بايتەرەك  - ءومىر جولى

 بايتەرەك – تۇركىلىك تانىمداعى ۇشبەلدەۋلى كەڭىستى قامتىعان عالامدىق وزەك، ءبارى سونىڭ بويىندا، ماڭىندا ورىن الادى. بايتەرەك – عالامدىق اۋقىمداعى ءومىر جولى. بايتەرەك تۋرالى بەلگىلى قازاق اڭىزى ۋاقىت پەن كەڭىستىكتى جانە جەر مەن كوكتى قوساتىن عالامدىق وزەكتى پاش ەتەدى: جەتىباستى ايداھار – ۋاقىت، جىل سايىن ادامنىڭ بىرجىلدىق جۇمىرتقا-عۇمىرىن جۇتادى; بايتەرەك – ءومىر كەڭىستىگى; سامۇرىق/قاراقۇس ادامنىڭ بولاشاق عۇمىرى، ارمانى، اڭسارى; ايداھارمەن الىسىپ جەڭەتىن باتىر – ادامنىڭ  كۇش-جىگەرى، ەڭبەگى، قاجىرى مەن قايراتى.

شوقتەرەك – رۋحتار جولى

التاي وڭىرىنەن تابىلىپ، سانكت-پەتەربۋرگ ەرميتاجىنداعى ءى پەتردىڭ ءسىبىر جىيداسىندا/كوللەكتسيا ساقتالعان  (كەيبىر سىلتەمەلەر تىۆا ەلىندەگى حاندار ويپاتىنىڭ ارجاان ۇيىگى/كۋرگان دەپ كورسەتەدى) ەجەلگى ساقتاردىڭ مۇراسى سانالاتىن «شوقتەرەك تۇبىندەگى اتتىلار» (ج.س.د. ءىۇ-ءىىى ع.) اتتى مىنا التىن دوعا كومپوزيتسياسىندا ءۇش ادام بەينەلەنگەن. سول جاقتا شوشاق بورىكتى/ساۋكەلەلى قىز بەن وڭ جاقتا قوس ات تىزگىنىن ۇستاعان مۇرتتى كىسىنىڭ الدىندا ۇزىنىنان سۇلاعان  مۇرتتى ەر كىسى جاتىر. بايتەرەكتە قورامساق ءىلۋلى.

بۇل كومپوزيتسيانى ورىستىڭ بەلگىلى ارحەولوگى م.پ.گريازنوۆ «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» داستانىنىڭ التاي حالقى اراسىنا تاراعان نۇسقاسىنا ءتان سيۋجەت دەپ تانيدى. التايلىق داستان بويىنشا قوزىن-ەركەش (قوزى كورپەش) شوقتەرەك تۇبىندە جاۋىنىڭ قولىنان قازا تابادى. ونىڭ جارى بايىم-سۋر (بايان سۇلۋ) مەن قوزىنىڭ تۋىسى باچيكاي-قارا ەركەشتى تىرىلتۋگە بارلىق ەم-دوم، امالدى جاساپ، ونىڭ جانىن قايتارادى...

بۇل كورىنىستەگى شوقتەرەك - مىقان ء(ومىر)  اعاشىنىڭ ءبىر سيپاتىن اڭعارتادى. ياكي ادام ولگەندە ونىڭ جانى وسى جولمەن، ياعني شوقتەرەكتىڭ بويىمەن كوككە كەتەدى-ءمىس دەگەن يلانىم باعامدالادى. سۇلاپ جاتقان ادامنىڭ اعاش تۇبىندە جايعاسۋى دا ونىڭ جانىنىڭ اداسپاي تەرەك بويىمەن كوككە كەتۋىن بولماسا ونىڭ امان قالۋىن تىلەۋگە مۇمكىندىك بارىن بىلدىرەدى.

 يول/جولتەرەك – قوس دۇنيە اراسىنداعى قوزعالىس جولى

بەلگىلى فولكلورتانۋشى ە.د.تۇرسىنوۆ ( «درەۆنەتيۋركسكي فولكلور: يستوكي ي ستانوۆلەنيە»، «دايك-پرەسس»، 2001) تۇركىلىك تانىمعا سۇيەنە وتىرىپ، بىلايشا سيپاتتايدى: 

«... سرەدني مير (مير چەلوۆەكا) پرەدستاەت نەكيم سۆيازۋيۋششيم زۆەنوم مەجدۋ ۆەرحنيم ي نيجنيم ميرامي، يبو دۋشي ليۋدەي ناحودياتسيا ي ۆ ۆەرحنەم ميرە، پوموگايا جيۆىم ليۋديام (ەتو ارۋاحي – دۋحي پرەدكوۆ، پوموگايۋششيە سۆويم پوتومكام، جيۆۋششيم ۆ سرەدنەم ميرە), ي ۆ تو جە ساموە ۆرەميا ۆ نيجنەم ميرە، كۋدا سپۋسكايۋتسيا دۋشي ۋمەرشيح زلىح ليۋدەي، چەرنىح شامانوۆ، ليۋدەي پوگيبشيح ناسيلستۆەننوي سمەرتيۋ ي نە پوگرەبەننىح ي ت.د.» كرومە توگو، دۋشي نەروديۆشيحسيا ليۋدەي تاكجە ناحودياتسيا ۆ ميرە مەرتۆىح، يبو جيۆىە – ەتو ۆوپلوششەنيە رانەە ۋمەرشيح، سوۆەرشايۋششيح يزۆەچنىي كرۋگووۆوروت، روجداياس، ۋميرايا ي ۆوزۆراششاياس ك جيۆىم. ۆ تو جە ساموە ۆرەميا دۋشي نەروديۆشيحسيا ليۋدەي وبيتايۋت ي ۆ ۆەرحنەم ميرە، وتكۋدا وني پو ۆەتۆيام ميروۆوگو دەرەۆا سپۋسكايۋتسيا ي ۆحوديات ۆ ۋتروبى جەنششين، بەرەمەنەيۋششيح پوسلە ەتوگو...» بۇل تۇسىندىرمە بويىنشا، جولعا اينالعان تەرەك/داراق ادامنىڭ ەكى دۇنيە اراسىنداعى قاتىناس جولى ەسەبىندە دە مويىندالىپ، بارلىق ومىرلىك باستى قوزعالىس وسى جولتەرەك ارقىلى جۇرەتىندىگى تالاي تۋىندىعا ارقاۋ بولعان.

«باقسى» ءسوزىنىڭ ءوزى وسى جولدى باعۋشى دەگەندى بىلدىرەدى جانە  باقسىلار وزدەرىن «جول ۇستاۋشىلارمىز» دەپ ەسەپتەيدى. بۇل مىندەتتى ولار جولتەرەك بويىنداعى قوزعالىستى باقىلاۋدى مىندەت ەتكەندىكتەن اتقارادى.

بايتەرەك – تىلەك پەن باقىت دارىتۋشى

التايلىق مااداي-قارا جىرىندا بايتەرەكتىڭ سيپاتىن بەلگىلى فولكلورتانۋشى ە.د.تۇرسىنوۆ: «بايتەرەك يمەەت زولوتىە ليستيا نا سولنەچنوي ستورونە ي سەرەبريانىە – نا لۋننوي. نا ۆەرشينە ەگو سيديات دۆە كۋكۋشكي، كوتورىە زنايۋت، كومۋ كاكوي ۆەك پرەدوپرەدەلەن، كومۋ دوۆەدەتسيا بىت سچاستليۆىم، كومۋ – نەسچاستنىم. نيجە راسپولوجەنى دۆا بەركۋتا، ا ۋ وسنوۆانيا ستۆولا – دۆە سوباكي، ستەرەگۋيۋششيە پوكوي وبيتاتەلەي سرەدنەگو ميرا. ينوگدا ميروۆوە دەرەۆو اسسوتسيرۋەتسيا س كونوۆيازيۋ...» - دەپ سيپاتتايدى. بۇل سيپاتقا قاراعاندا بايتەرەك جاراتقاننىڭ تىكەلەي قاراۋىنداعى عالامدىق قۇرىلىمنىڭ رولىندە. ياعني وسى قاسيەتتى باستى عالامدىق اعاش ارقىلى نيەت پەن تىلەكتى جىبەرۋ ارقىلى تاعدىرعا وزگەرىس ەنگىزۋ مۇمكىندىگى بايقالادى. 

بايتەرەك – جاراتۋشىنىڭ جان جىبەرۋ جولى

ميفولوگ سەرىكبول قوندىباي («قازاق دالاسى جانە گەرمان تاڭىرلەرى»، الماتى، «ساگا» باسپاسى، 2006 ج): 

«قاشاعان فولكلورتانۋشىلارعا بەلگىسىز بولىپ قالعان كونە اڭىز-جىرلارمەن تانىس بولعان، «اداي تەگى» داستانىن جىرلاعاندا دا، ول وزىنە تانىس بەيمالىم ميفتىك مودەلدى پايدالانعان» - دەيدى. سول داستاندا:

بايتەرەگى ورلەگەن،  

بۇتاعى بۇلتقا سەرمەگەن.

اعاش جوق،ءسىرا،بۇلارداي

قايىڭ، تەرەك،تال ەمەس

شەگىرشىن، جوكە تاعى ەمەس

اتاعى تارتقان قۇمارداي.

كولەڭكەسى كۇندىز مۇنارداي،

جارىعى جانعان شىنارداي.

جاپىراعى جازىق ايناداي،

سىمباتى سۇلۋ نايزاداي.

ساعاسى ءجۇزىم، الماداي

ءيىسى جۇپار قامبارداي.

جاپىراعىنىڭ كۇن بەتى،

التىن شايعان باعدارداي.

ساياسىندا تۇرعان كىسىنىڭ

مەيىرى سۋسىز قانعانداي...»  - دەگەن سۋرەت بار.

وسى اعاش تۇبىندە ءحانبيبى قىز كۇن ساۋلەسىنەن (نۇردان) جۇكتى بولادى. مۇنداعى كۇن-ءتاڭىر جاراتۋشى كەيپى دە، نۇر-ءتاڭىر ونىڭ ۇشقىنى، ۇلى. بۇل جىردا بايتەرەك جاراتقاننان جاتىرعا تۇسەتىن جان ۇشقىنىنىڭ جولى (يول) رولىندە اسپەتتەلگەن. دەمەك، جولتەرەك – جاراتۋشى مەن انا جاتىرىن جالعاۋشى قۇرىلىم، ءومىردىڭ باسقى جولى.

 جولتەرەك باقسىلار اتريبۋتىندا

باقسى داڭعىراسىنىڭ دوڭگەلەك ءجۇزىن عالامدىق ءبىرتۇتاس ءۇي ىسپەتتى قابىلداۋعا بولادى: ونىڭ قاق ورتاسىن الا تىگىڭكى باعىتتاعى كۇن باستى ادامعا ۇقساس ءتۇزۋ سىزىق استىڭعى جاعىندا جارتىلاي كۇمبەز تۇرىندە و دۇنيە الەمىن، ال ۇستىڭگى شەڭبەر - اسپان الەمىن بىلدىرسە، بۇل ەكى  اراداعى «كۇن باستى ادام -بايتەرەكتىڭ» بويى ورتاڭعى ادامزات الەمىن بەينەلەگەن. مۇنداعى بەينە، تاعى دا سول – يول/جولتەرەك.

شىرشا/جولتەرەك – تىلەك تاسۋشى

جولتەرەك بۇگىندە ەجەلگى تاڭىرلىك تانىمدى حريستياندىق قۇندىلىققا اينالدىرعان حالىقتاردا جاڭاجىلدىق شىرشا ەسەبىندە قولدانىستا. ونى تۇركىلىك «يول»، ياعني «جول» سوزىمەن اتاپ، ورىس تىلىندە «كا» جالعاۋىمەن «يولكا» (يولكا) دەپ ءجۇر.

دەمەك، ارنايى عۇرىپ كەزىندە جولتەرەك ادام مەن كوكتىڭ اراسىنداعى تىلەكتىڭ، قارىم-قاتىناستىڭ جولى رەتىندە قىزمەت اتقارعاندىعىنا كۋامىز.

بايتەرەك: وردا، كيىمىلگىش، ادالباقان

بايتەرەكسىز قازاق تۇرمىسىن ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. قازاقتىڭ باستى تۇراعى – وردا ءۇي شاڭىراعى تەك قانا ارنايى جاسالعان باقانمەن كوتەرىلەدى جانە ول باقان ءۇيدىڭ ىشىندە شاڭىراققا تىرەلىپ، كوك پەن جەردى بايلانىستىرىپ تۇرادى. كيىزى جابىلماعان وردا ءۇي كوز الدىمىزعا ەرىكسىز تۇردە ادەمى بەزەندىرىلگەن بايتەرەكتى ەلەستەتەدى.

كەيدە ول كەرەگە باسىنا كولدەنەڭ قويىلىپ، «ادالباقان» ءرولىن اتقارادى. مۇنداعى «ادالباقان» ۇعىمى يسلام ءدىنىنىڭ تىيىمىنا يكەمدەلىپ، جاڭا سيپات العان جولتەرەك بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، ادالباقانعا ادەتتە توي-ساداقاعا ارنالعان كيىم-كەشەك پەن ماتا-جىرتىستار ىلىنەدى. ادال بولاتىن سەبەبى، سول جورالعىلىق نارسەلەر كوكتەن كەلەتىن تازا ەنەرگيا ءسىڭىپ، ادالدىعى ارتادى-مىس دەگەن يسلامدىق تالاپقا قىزمەت ەتىپ تۇر.

سونداي-اق، كيىزۇيدەگى كيىمىلگىش تە جولتەرەك قىزمەتىن اتقارادى، ونىڭ ءاربىر ىلگىشى الگى مااداي-قارا جىرىنداعى كوكەك قۇستىڭ بەينەسى دەرلىك جانە ول ءۇيدىڭ ۋىعىنا نە شاڭىراعىنا تىرەلەدى.

ادەتتە قازاق ايەل بوسانعاندا كولدەنەڭ تۇرعان باقانعا سۇيەنىپ، تولعاتقان، بۇنىسى – باقاننىڭ تىگىنەن ەمەس، كولدەنەڭىنەن جايعاستىرىلىپ، جاڭا تۋاتىن نارەستە جانىنىڭ كوككە كەتىپ قالمايتىنداي، ياعني تىك ەمەس كولدەنەڭ باعىت بولۋىن قاداعالاعان تانىمدا جاتىر.

جولتەرەك – ادام تۇيسىگىندە

قازاق حالقى بايتەرەكتى تەك قانا ميفولوگيامەن تانىپ، جولتەرەك ۇعىمىنان اجىراپ قالسا دا، شىعارماشىل جاندار ونىڭ تۇرپاتىن ۇمىتار ەمەس، كەرىسىنشە، كەستەشىلەر، سۋرەتشىلەر ونىڭ نەبىر سيپاتىن بۇگىندە اشا ءتۇسۋدى. ەندەشە جولتەرەكتىڭ ادامزات ساناسىندا ماڭگى ۇيالاعان الدەبىر قۇدىرەتتى سيپات ەكەندىگىن مويىنداۋعا ءماجبۇرمىز.

 جولتەرەك – ناۋرىز مەيرامىنىڭ نىشانى

بۇگىندە جولتەرەك ەشبىر داۋسىز-دامايسىز ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ باستى نىشانىنا دا اينالىپ كەتتى. مىنا ءبىر لوگوتيپ جىل سايىن قازاق تەلەارنالارىنىڭ ەكرانىن بەزەندىرەتىنى راس. ال ناۋرىز تاقىرىبىنا ارنالعان بەزەندىرىمدەردىڭ باستى دا ورتاڭعى كەلبەتى جولتەرەككە ارنالعان.

سونداي-اق، جولتەرەك - ساقا حالقىنىڭ جاڭا جىلى ەسەپتەلەتىن ىسىاح-ولونحو مەرەكەسىنىڭ باستى اتريبۋتى. ولار مۇنى «اال لۋك ماس» - الىپ ۇلى اعاش دەپ اتايدى.

قورىتا ايتساق، بايتەرەك – ادامزات تىلىندە ءومىر اعاشى اتالادى، ال تۇركىلىك نۇسقاسى ونىڭ جان-جاقتى بولمىسىن تۇگەندەپ تۇر.

سەرىك ەرعالي، مادەنيەتتانۋشى

Abai.kz