كەشە عانا قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى اتاعىن العان اقىن قاسىمحان بەگمانوۆپەن كەزدەسىپ، ات ءۇستى اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. اقىننىڭ استانادان الماتىعا  جولعا شىعار الدىنداعى ەكى-ءۇش ساعاتتىق اڭگىمەسى «اتان تۇيەگە جۇك بولارداي» اسەر قالدىردى. كەيبىر كىسىلەرمەن سۇحبات الا الماي كوپ كۇن دايىندالىپ، الدىن-الا سۇراعىمىزدى جىبەرىپ، ارتىنان قۋالاپ جۇرەتىنىمىزدى جاسىرمايمىز. ايتارى كوپ اقىننىڭ نەگىزگى ويلارىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. شاعىن سۇحباتىمىزدىڭ وزىنەن اقىننىڭ شىنايى بولمىسىن اڭعارعانداي بولدىق. ەكى كىتاپ شىعارىپ، توبەسى كوككە ەكى ەلى عانا جەتپەي جۇرگەن جاس اقىندار وسىنداي يگى جاقسىلاردىڭ ولەڭىن عانا ۇرلاماي، مىنەزىنەن دە ۇلگى السا دەگەن ويعا كەلەسىڭ.

–قاسىمحان اعا، سىزدەر پوەزياعا كەلگەندە باسەكەلەستىك وتە قارقىندى بولدى. وتكەن عاسىردىڭ اياعىندا ادەبيەتكە كەزدەيسوق ەشكىم كەلگەن جوق. بۇگىنگى پوەزيانىڭ مىنەزى وزگەرگەن سياقتى. جارق ەتىپ «جۇلدىز» بولعىسى كەلەتىندەر كوبەيدى. ءوزىڭىزدى قاي باعىتتىڭ اقىنى سانايسىز؟

- 70-ءشى جىلداردىڭ سوڭىندا ءبىر توپ جاس اقىن ادەبي ورتاعا كەلىپ قوسىلدىق. ول كەزدە قولتاڭباسى قالىپتاسپاعان، بۇلىڭعىرلاۋ كەزىمىز. بۇل جەردە «بۇلىڭعىرلاۋ» دەگەن ءسوزدى «كىتابى شىقپاعان جاس اقىندار» دەپ تۇسىندىرۋگە بولادى. الامان بايگەدە ءجۇز ات قاتار شاپسا، مارەگە قايسىسى ءبىرىنشى بوپ كەلەتىنى بەلگىسىز عوي. بايگەدە الامان الاماندى وزىنەن ۇزاتىپ جىبەرمەيدى.

جالپى پوەزيا دەگەنىمىزدىڭ ءوزى – الامان عوي. كەيبىر جاستار جارق ەتىپ بىردەن كورىنگىسى كەلەدى، مەن سونى تۇسىنبەيمىن. مەن دە كەزىندە جارق ەتىپ كورىنگىم كەلگەن، ءبىر قىزدارعا تاباناستى ۇناعىم كەلگەن. ءسويتىپ جۇرگەندە تۇمانباي مولداعاليەۆاعام ءبىر كۇنى: «پوەزيادا  اسىقپاۋ كەرەك»، - دەدى.

جاس كەزدە ادام الىپ-ۇشادى. كەيىن پوەزيانىڭ ءبىر كۇندىك ەمەس، ۇزاق عۇمىر ەكەنىن ءتۇسىندىم. ولەڭدەگى اعالارىم ومىردەن كەتە باستاعاندا ەسىمدى جيناپ الدىم. كەڭشىلىك اعام ومىردەن وزعاندا، بۇكىل ادەبي ورتا كۇڭىرەندى. سۇيەگىمىز ۇگىتىلىپ، جانىمىز اۋىردى. ءبىز ول كەزدە كوشە اقىندارى ەدىك. مەنىڭ «كوشە اقىندارى» دەگەن ولەڭىم بار. جالپى سول كەزدە قازاق ادەبيەتىنىڭ ورتاسىنا «كوشە اقىندارى» دەگەن تەرميندى ەڭگىزگەن مەن بولاتىنمىن. ورىستاردا ول ۇعىم قالىپتاسقان. ءبىز «كوشە اقىندارى» دەسە كوز الدىمىزعا كوشەدە قاڭعىرىپ، ءىشىپ جۇرگەن بىرەۋدى ەلەستەتەمىز. ءالى كۇنگە دەيىن مەن ءوزىمدى كوشە اقىنى سەزىنەمىن.

 قىرىقتان اسىپ اعا بولعاننان كەيىن عانا ويلى ولەڭ جازۋدى ويلاي باستادىم. و باستا ءوزىم ولەڭدى قىزدارعا ۇناۋ ءۇشىن جازعانمىن. ولەڭگە جارق-جۇرق ەتىپ كەلگەندەردى كەيدە اياپ تۇرام، ىزىنشە جارق-جۇرق ەتىپ اققان جۇلدىزداي جوعالادى. سوندىقتان ىشكى پوتەنتسيالدى ساقتاۋ كەرەك. قادىر مىرزا ءالى مەن تۋرالى جازعاندا:

 - بار مۇمكىندىگىن سارقىپ پايدالانادى، - دەپ ايتتى عوي. شىن ءمانىن دە ولاي بولماۋى مۇمكىن. سەبەبى، مەن ىشكى قۋاتىمدى ساقتايمىن. بىردەن تاۋسىلعىم كەلمەيدى. ءومىر دەگەن ءبىر اينالىم، ەكى اينالىمنان تۇرمايدى. الامان بايگەنىڭ ءوزى بىرەر ساعاتتان سوڭ اياقتالادى. ال، ءومىر قاشان بىتەدى؟ اربىردەن سوڭ پوەزيا ۋاقىتپەن ولشەۋگە كەلە مە؟ شىن اقىندار پوەزيادا ماڭگىلىككە عانا جۇمىس جاسايدى. كەيىنگى بالالار وسىنى ءتۇسىنۋ كەرەك.تولەگەن ايبەرگەنوۆ ولەڭنىڭ كيەسى تۋرالى:

ساياسىندا بولدىم مەن سان شىناردىڭ،

مەن ءجۇز قىزعا عاشىق بولعان شىعارمىن.

اداممىن عوي شىن ساعىنىش ءتان ماعان،

بipaق مەنىڭ تامدى بۇگىن كوز جاسىم

سول قىزداردىڭ بipiنe دە تامباعان –

دەپ جىرلاپ كەتتى.

 مەنىڭشە، تولەگەن ايبەرگەنوۆ ەندى-ەندى ءوزىنىڭ پوتەنتسيالىن ولەڭگە تەرەڭدەتىپ بەرە باستاعان ەدى. قازىر «كوگىلدىر» دەگەن ءسوزدى جاستارعا ايتساڭ تۇسىنبەيدى. «كوگىلدىر» دەگەن مەن ءۇشىن رومانتيكانى بىلدىرەدى. «كاسپيدىڭ تولقىن تاۋلارى، سەنبىسىڭ كوگىلدىر ماحابباتىم» دەيدى تولەگەن اقىن. قازىرگى جاستارعا كوگىلدىر ماحاببات تۋرالى ايتىپ كورشى. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە كوگىلدىر دەگەن ءتۇس – كوز الدىما تولەگەن ايبەرگەنوۆتى كەلتىرەدى. دۇنيەدەن ەرتە ءوتىپ كەتكەن اقىنداردى ەلەستەتەدى. ساعات ابۋعاليەۆ، ومىرزاق قوجامۇراتوۆ، مارات وتاراليەۆ، ءومىرباي ساۋىرباەۆ، قانىبەك سارىباەۆ، دۇيسەنحان ناقىپوۆ، تالاباي نارمانوۆ، ارتىعالي ىبىراەۆ، مۇراتبەك دۇيسەنبەكوۆ، نۇرلان ماۋكەنۇلى سىندى عاجاپ اقىندارعا بالاما بولادى.

– «عاجاپ اقىنداردىڭ ءبىرى ومىرزاق قوجامۇراتوۆ» دەپ قالدىڭىز. جالپى وقىرمان ول كىسىنىڭ ەسىمىمەن ەتەنە تانىس ەمەس. ەسىمى ەلەۋسىز، ەسكەرۋسىز تالانتار جايىندا ايتا وتىرساق...

- زەينوللا سەرىكقاليەۆ دەگەن كەرەمەت ادەبيەت سىنشىسى بولدى. ءبىر جىلدارى يمانعالي تاسماعامبەتوۆتىڭ قولداۋىمەن ءجۇز اقىننىڭ كىتابى «وتىرار كىتاپحاناسى» دەگەن سەريامەن باسىلىپ شىقتى. سودان ءجۇز اقىننىڭ بارلىعى «الاش» سىيلىعىنا تۇستىك. سول سىيلىقتىڭ توراعاسى رىمعالي نۇرعالي بولدى. زەينوللا سەرىكقاليەۆ مۇشەسى ەكەن. ول كەزدە «الاش» سىيلىعى قازىرگى مەملەكەتتىك سىيلىقتى الۋمەن بىردەي. ونى الۋ وتە قيىن بولاتىن. سول كەزدە شىققان «ساعىنىش» دەگەن كىتابىم سىيلىققا ءتۇستى. ءبىر كۇنى زەينوللا اعام شاقىرىپ: «سەنىڭ كىتاپتارىڭ ماعان ومىرزاق قوجامۇراتوۆتى ەسىمە سالادى»، - دەدى. مەن كادىمگىدەي شامداندىم: «قايداعى جوق ومىرزاققا تەڭەگەنى نەسى، تولەگەنگە نەگە تەڭەي سالمايدى-ەي!»، - دەپ ىشتەي شامدانىپ قالدىم. سوسىن:«اعا، ول كىم؟» – دەپ ەدىم: «وي، اينالايىن، كەيىن ايتامىن»، - دەدى. «ەشكىم بىلمەيتىن قوجامۇراتوۆقا نەگە تەڭەدى ەكەن؟»، - دەپ ىشتەي نامىستانىپ قالدىم (كۇلدى). كەيىن ءبىلىپ جاتىرمىز، ومىرزاق دەگەن – قازاقتىڭ ۇلى اقىنى عوي. كىتاپتارىن سول كىسىدەن الىپ وقىدىم. سول جىلى ءجۇز اقىننىڭ ىشىنەن قانيپا بۇعىباەۆا ەكەۋمىز «الاش» سىيلىعىن الدىق.

تولەگەن ايبەرگەنوۆ، مارات وتاراليەۆ، ساعات ابۋعاليەۆ، ومىرزاق قوجامۇراتوۆ سىندى تاعدىرلى اقىنداردى مەن كوپ وقىدىم. ونىڭ ىشىندە ءوزىمنىڭ ومىردەن ەرتە ءوتىپ كەتكەن دوسىم نۇرلان ماۋكەنۇلى بار.

«اۋزىڭنان ءبىر ۇرىپ اقىن قىلىپ جىبەرەيىن بە؟»

 
 –اقىنداردىڭ ولەڭى ۇلتتىڭ ويلاۋ جۇيەسىنىڭ ولشەمى بولا الا ما؟ جاقىندا جازۋشى دۋلات يسابەكوۆتىڭ «شەتتەن كەلىپ جاتقان قانداستاردىڭ ءبارى شەتىنەن اقىن كەلەدى. ونسىزدا اقىنداردان قۇتىلا الماي وتىرمىز» دەگەن سۇحباتى شىقتى. بۇعان قالاي قارايسىز؟

- ۇلتقا قىزمەت ەتۋ دەگەنىمىز – ولەڭ جازۋمەن شەكتەلمەيدى، وسىنى جاستار ۇعىنۋى كەرەك. پوەزيا دەگەن – كوبىنە جاستىققا ءتان. مەن الەم پوەزياسىنىڭ جاۋھارلارىن تۇگەل وقىدىم. ولەڭ جازۋ دەگەنىمىز – ءبىلىم جارىستىرۋ ەمەس. كەيبىر جاستاردىڭ وقىعانى كوپ، بىراق شىعارماسىندا ەشتەڭە جوق. وتە وكىنىشتى. وقىعان-توقىعانىڭ شىعارماڭدا اسەر ەتپەگەننەن كەيىن، ول ولەڭ حالىقتى دا تولقىتا المايدى.وقىعان نارسەنىڭ شىعارماڭدا ءبىر بوياۋى كورىنىس تاپپاسا نە پايدا؟

دۋلات يسابەكوۆ – ءومىردىڭ ءوزىن يۋمورعا اينالدىرىپ، مازاقتاپ وتىراتىن قالامگەر. «ول كىسىنى تەك كىتاپتان عانا وقىپ، ءبىلدىم»، - دەپ جۇرگەن ادام قاتتى قاتەلەسەدى. مىسالى، «تىرشىلىك»، «گاۋھارتاس»، «جاسىن» دەگەن شىعارمالاردىڭ كەيىپكەرلەرىن مەن قازبالاپ، زەرتتەگەن اداممىن. جازۋشىنىڭ جانىندا وتە كوپ ءجۇردىم. اكە-شەشەمنىڭ ۇيىندە تالاي قوناق بولدى. مەن ول كىسىنىڭ «اپكەدەگى» ءپروتوتيپىن جاقسى بىلەمىن. اپكەسى بەرتىنگە دەيىن تۇركىستان قالاسىندا ءومىر ءسۇردى. «گاۋھارتاستاعى» شوپىر جىگىتتىڭ ءپروتوتيپى امانگەلدى دەگەن جان دوسى ءالى كۇنگە دەيىن دۋلات يسابەكوۆتى تراپتان تراپقا، پەرروننان پەررونعاشىعارىپ سالىپ، كۇتىپ الىپ جۇرەدى.ءوزى شىمكەنت وبلىسىندا ماي-ءدىڭ باستىعى بولدى.

دۋلات اعانىڭ قاسىنداكەي اقىندار كوپ جۇرە الماۋى مۇمكىن. سەبەبى، مەن كەيدە ولەڭ وقىعىم كەلەتىن. سوندا «اعا، ولەڭ وقيىنشى» دەسەم، «جارايدى، ءبىر ولەڭ وقي قويشى»، - دەپ جاۋاپ بەرەدى. ءبىر ولەڭ وقىعاننان كەيىن ەموتسيامەن ەكىنشى ولەڭ وقىعىڭ كەلەدى، ەندى اقىنسىڭ عوي (كۇلدى). سويتسەڭ دۋلات اعا ايتادى: ء«بىزدىڭ اۋىلدا يساحان دەگەن كوكەم بار ەدى. ول داستارحان باسىندا وتىرعاندا «الىپ قويسايشى» دەگەن ءسوزدى عانا ايتاتىن. باسقا ءسوز ايتپايدى. سونىڭ ىزاسىنا تيسەڭ:«اۋزىڭنان ءبىر ۇرىپ اقىن قىلىپ جىبەرەيىن بە، ۋايىم-قايعىدان اقىن بولىپ كەتەسىڭ»، - دەپ دۋلات يسابەكوۆ ءبىزدى مازاقتاپ وتىرادى. وسىنداي ۇلكەن قالامگەردىڭ قاسىندا قالاي ولەڭ وقيسىڭ؟ بىراق بۇداندۋلات يسابەكوۆ پوەزيا تۇسىنبەيدى دەپ ايتا الامىز با؟ قازىرگى كوزى ءتىرى كلاسسيگىمىز عوي.

كوپ سىنشىلار «قارعىن» رومانىنداعى جاسىننىڭ ءپروتوتيپى اسقار سۇلەيمەنوۆ» دەپ قاتەلەسەدى. اسەكەڭنىڭ جانىندا دا جۇردىك. جاسىن ءجۇز پايىز اسقار ەمەس. جاسىننىڭ ەلۋ پايىزى – دۋلات يسابەكوۆتىڭ ءوزى. وسى تۇرعىدا ادىلەتتى بولۋ كەرەك. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە شىعارماداعى باعيلا عاشىق بولاتىن جاسىننىڭ ءپروتوتيپى – دۋلات يسابەكوۆتىڭ ءوزى. اعامىز «اي-پەتري اقيقاتى» ءۇشىن مەملەكەتتىك سىيلىقتى الدى، بىراق «قارعىن» وقىرماندار اراسىندا سەنساتسيا جاسادى. سول شىعارماسى ءۇشىن دۋلات اعاعا كوپ قىزدار ەسسىز عاشىق بولعانىن كوزىمىز كوردى.

مەن وراعاڭمەن ۇزاق جۇرە الماي قالدىم

ء–سىزدىڭ ولەڭدەرىڭىزدەن كەڭەس ۇكىمەتىنە ارنالعان بىردە-ءبىر تۋىندى كەزدەستىرمەدىك. سىزدەر اقىن بولىپ قالىپتاسقان كەزدە وتپەلى تاقىرىپقا سوقتىقپان اقىن-جازۋشى نەكەن-ساياق ەدى عوي...

 - وسى رەتتە اقان نۇرمانوۆتىڭ «قۇلاننىڭ اجالى» دەگەن رومانىن ايتا كەتكەن دۇرىس. روماننىڭ باستى كەيىپكەرى– كەيكى باتىر. كەيكىنىڭ رۋى – قۇلان قىپشاق. سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ جاۋى بولدى. سونداي كەزەڭدە سول شىعارمانى جازۋدىڭ ءوزى ەرلىك قوي. «اقان نۇرمانوۆتى ءولتىرىپ كەتكەن» دەگەن قاۋەسەت بار. ول روماندى جالعاستىرىپ جازعان قاليحان ىسقاق بابايقورعاندا اكەمنىڭ ۇيىنە كەلىپ، قوناق بولدى.

سول جىلدارى جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى قالداربەك نايمانباەۆ بىزگە تۇركىستانعا جان-جاقتان كەلەتىن دەلەگاتسيانى كۇتىپ الۋعا تاپسىرما بەردى. ونشاقتى تۇركى تىلدەس ەلدەر جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلارى تۇركىستانعا كەلەتىن بولدى. قاليحان ىسقاق ەكەۋمىزدى باسشىلىق تۇركىستانعا قوناقتاردى كۇتۋگە دايىندالۋ ۇشىنجىبەردى. بارساق، تۇركىستان قالالىق پارتيا كوميتەتىندە جازۋشىلاردى كۇتىپ الاتىن ادام جوق ەكەن. اكىم قاشىپ كەتكەن، ەلدە اقشا جوق. ەلى ءىشى ابىر-سابىر.

سودان بابايقورعانعا كەلىپ قاليحان اعا ەكەۋمىز ون كۇندەي مەنىڭ اكەمنىڭ ۇيىندە جاتتىق. جازۋشىلاردى كۇتىپ الاتىن جەر ىزدەدىك. جاس كەزىم. نامىستانىپ بارام. قوناقتاردى قالايدا كۇتىپ الىپ، تۇركىستاندى، ساۋراندى، قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىن كورسەتۋ كەرەك. ول كەزدە جازۋشىلار وداعىنىڭ كوك تيىن اقشاسى جوق. سودان قاليحان ىسقاق ايتتى: «قوناقتاردى نەگە وسى ۇيدە كۇتىپ المايمىز؟» - دەپ. مەن ايتتىم: «مىنا ۇيدەن ۇيات ەمەس پە، اعا؟» - دەپ. بىراق باقشاسىندا جەمىس-جيدەك وسەتىن ەدى. قاراپايىم ءۇي بولاتىن. قازىرگى كۇننىڭ بيىگىمەن قاراۋعا بولمايدى. «جوق ۇيات ەمەس. مىنا ۇيدە كەرەمەت وتىرىس بولادى. كەيىن ءوزىڭ ماقتانىپ ايتىپ جۇرەسىڭ» - دەدى. «قالەكە، ەرتەڭگى كۇندى قويا تۇرايىق. ەرتەڭ قالداربەك نايمانباەۆ ەكەۋمىزدى دە وداقتان قۋىپ شىعادى»، - دەدىم.اعام ايتتى، «ۋايىمداما، ەشقانداي اڭگىمە بولمايدى. وسى جەردە كۇتەيىك» - دەپ.

سول جولى اكەم التى قوي سويدى، ءوزىمنىڭ قاراجاتىما اكادەميالىق داستارحان جاسادىق. الىس-جاقىننان كەلگەن قالامگەرلەردى ارقا-جارقا بولىپ مەنىڭ تۋىپ-وسكەن ۇيىمدە كۇتىپ الدىق. سول كەشتە تولەن ابدىك كۇي تارتىپ، اسابا بولدى. ساكەن ءجۇنىسوۆ ءان شىرقادى. قالداربەك نايمانباەۆ، ورالحان بوكەي، ەسەنعالي راۋشان باستاعان اقىن-جازۋشىلار، ءبىر توپ جۋرناليستەر اكەمنىڭ شاڭىراعىندا قوناقتا بولدى. ادەمى وتىرىس ءوتتى. سول كەشتى ۇيىمداستىرۋ بارىسىندا قاليحان ىسقاقپەن رۋحاني جاقىن بولىپ كەتتىم. قالەكەڭ كەيىن كەزدەسكەن سايىن: «اكە-شەشەڭ امان با» - دەپ سۇرايتىن بولدى. سول جيىننىڭ سوڭىندا ورالحان بوكەي: «سەنىڭ قانداي ورتادا وسكەنىڭدى ءتۇسىندىم. اناۋ ماحاببات تۋرالى عازالدارىڭدى «قازاق ادەبيەتىنىڭ» ءبىر بەتىنە جارقىراتىپ بەرەيىن» - دەدى. جاس كەزىم، بالاشا قۋاندىم. الماتىعا بارىسىمەن ءبىز تۇركياعا ۇشىپ كەتتىك تە، ول كىسى يندياعا ساپارعا كەتتى. ول كىسىمەن سوڭعى كەزدەسۋ ەكەنىن ءبىز قايدان بىلەيىك. ەگەر بىزبەن بىرگە ورالحان بوكەي تۇركياعا بارعاندا، مۇمكىن باسقاشا بولار ما ەدى. قالعان ومىرىمىزدە ءىنىلى-اعا بولىپ وتەتىن ەدىك. مەن وراعاڭمەن بىرگە ۇزاق جۇرە الماي قالدىم. سول كۇنى داستارحاندا ۇزىلىسكە شىققان كەزدە ورالحان بوكەي اكەمە، «مىنا بالاڭىز اقىن بولادى. بۇدان كەيىن مەنىڭ قاسىمدا جۇرەدى» - دەپ ەدى.

«سوۆەت ۇكىمەتىن بوقتاعان جوقسىڭ با؟»

ء–ومىر سۇرۋدە وزىندىك فورمۋلا ويلاپ تاپقان وتەجان نۇرعاليەۆتىڭ ءوزى سىزگە ارناپ ولەڭ جازىپتى. ەل اراسىندا ول كىسى تۋرالى قىزىق اڭگىمەلەر ايتىلىپ ءجۇر. قيسىق، قىڭىر مىنەزدى اقىنمەن ءتىل تابىسۋ قانشالىقتى قيىنعا سوقتى؟

- وتەجان نۇرعاليەۆ مەنىڭ تۋعان اۋىلىمدا، اكەمنىڭ قارا شاڭىراعىندا ون كۇندەي قوناق بولدى. قاسىمىزدا بەلگىلى سىنشى قۇلبەك ەرگوبەك بار. كۋاگە تىرىلەردى تارتىپ ادەيى سويلەپ وتىرمىن. ساتتار ەرۋباەۆتىڭ  مەرەيتويىن تۇركىستاندا وتكىزەتىن بولدىق. ءسويتىپ ءبىر ۆاگون قىلىپ اقىن-جازۋشىلاردى تۇركىستانعا ەرتىپ اپاردىم. ول كەزدە سابىرحان اسانوۆ ءتىرى. كونفەرەنتسيادا ءبىراز اقىندار پرەزيديۋمدا وتىرادى دا، قالعان اقىندار زالدا وتىراتىن بولدى. پرەزيديۋمدا «سابىرحان اسانوۆ» دەپ جازىلىپ تۇرعان جەرگە وتەجان نۇرعاليەۆ وتىرىپ الىپتى. سويتسە سابىرحان اسانوۆقا اۋا جەتپەي ءسال اۋىرىپ، زالدىڭ ىشىنە وتىرا سالعان ەكەن. تۇركىستاننىڭ اكىمى جينالىستى باستايىن دەسە، زال گۋ-گۋ كۇلەدى. سابىرحان اسانوۆ دەسە، وتەجان اعا ورنىنان تۇرىپ باسىن يزەيدى. مەن سوسىن بارىپ ايتام عوي: ء«وت اعا، مۇنىڭىز نە، ۇيات بولادى عوي» دەسەم: «وندا تۇرعان نە بار، انا ناداندارعا ءبىر-ەكى ساعات سابىرحان بولا تۇرايىن دا»، - دەيدى. اكىمدە قاتتى قىسىلىپ قالدى.

كەلەسى كۇنى قۇلبەك ەرگوبەك قويماي: «وتەجان ەكەۋىڭمەن جاستارعا كەزدەسۋ وتكىزەيىك»، - دەدى. ءبىر ءۇش ءجۇز-ءتورت ءجۇز قىز تولعان تۇركىستان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زالىنا وتەجان اعا ەكەۋمىز كىرىپ كەلدىك. وتەجان اعانىڭ قانداي ولەڭ وقىعانىن ايتايىن با؟ «بىردەڭە دە كۇندەر باتاتىن، بىردەڭەدە تاڭدار اتاتىن. جويىلسىن قىزدار ناسىبايلارىن ساتاتىن»، - دەگەن ولەڭىنەن باستادى. بۇكىل قىز دۋ ەتە قالدى. كەزدەسۋدى جۇرگىزۋشى قۇلەكەڭ قاتتى قىسىلدى. سونداي قىزىقتار بولعان.

مەنىڭ ءبىرىنشى كىتابىم جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ رەتسەنزياسىمەن جارىق كوردى. تۇساۋىمدى كەستى. مەن جۇمەكەن مەن وتەجاننىڭ باتاسىمەن ساعات اشىمباەۆتىڭ قولداۋىمەن العاشقى كىتابىمدى شىعارعان اداممىن.

ەڭ العاش ساعات اشىمباەۆ مەنىڭ داپتەرگە قولمەن جازعان ولەڭدەرىمدى سۇراپ الدى. سوسىن وتەجان نۇرعاليەۆتىڭ قولىنا تاپسىردى. ول كەزدە وتەجان «جالىن» باسپاسىندا رەداكتور. سودان كۇلاش احمەتوۆا اپام ايتتى: «سەنىڭ كىتابىڭدى وتەجان وقىماپتى»، - دەدى. «پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتى» دەگەننەن كەيىن، ولەڭدەرىمدى وقىماي، لاقتىرا سالىپتى. سەن بارىپ دالەلدەمەسەڭ بولمايدى»، - دەدى كۇلاش احمەتوۆا. سودان باتىل بولۋ ءۇشىن ەكى ستاكان اراقتى تارتىپ جىبەرىپ، كەشكىسىن وتەجان اعانىڭ ۇيىنە باردىم. ءوزىمدى ەركىن ۇستادىم. تۋرا الدىنا بارعاندا وتەجان اعام: «بالا، شارتتاسايىق»، - دەدى. «مەن قازىر ءبىر ولەڭ وقيمىن، سوسىن سەن ءبىر ولەڭ وقيسىڭ. ەگەر مەن وقىعان ولەڭنەن سەنىڭ ولەڭىڭ ءبىر مىسقال كەم بولاتىن بولسا، سەنىڭ كىتابىڭ شىقپايدى. وعان رەنجىمەيسىڭ. وسى سوزگە توقتايسىڭ با؟» - دەدى. «توقتايمىن»! – دەدىم باتىلدانىپ. ونىڭ ۇستىنە الگىندە ىشكەن اراعىم وسى ساتتە باسىما شىقتى. سىرتتا ەكى-ءۇش اقىنكۇتىپ تۇردى. سودان وتەكەڭ «تۇيە،تۇيە،تۇيە» دەگەن ءبىر ولەڭ وقىدى. انانى وقىپ جاتقاندا ىزام كەلدى. كەۋدەمدە نامىس وياندى. سوسىن مەنىڭ «جۇگەرىلەر» دەگەن ولەڭىم بولاتىن. تۇگەل ۇمىتىپ قالدىم. بالا كەزىمدە ايدالادا اتام ەكەۋمىز جۇگەرى ەگەتىنبىز. سوندا اتىز-اتىزبەن جۇگەرىنى سۋارامىز. قىردان سۋ قاشادى دا، تومەندە ءوسىپ تۇرعان جالعىز تالدىڭ تۇبىنە بارىپ قۇيادى. «جالعىز تالعا ەگىننەن سۋ قاشاتىن، جۇگەرىلەر ەلجىرەي شۋلاساتىن» دەگەن جولدار ەسىمدە قالىپتى.بارىمدى سالىپ وقىپ ەم، وتەجان اعام: «كەڭەس ۇكىمەتىنەن قاشىپ كەتكەن ەميگرانتتار» سياقتى ورنىنان تۇرىپ، قولىمدى الدى. «سەن اقىنسىڭ، كىتابىڭ شىعادى، بولدى كەتە بەر» - دەدى. ايىزىم قانباي قالدى. «اعا، تاعى دا ولەڭ وقىعىم كەلەدى» - دەدىم. «مەن ساعان ايتتىم عوي، كىتابىڭ شىعادى، كەت!» - دەدى. سەنەسىڭ بە، سەنبەيسىڭ بە، العاشقى كىتابىمىز وسىلاي شىقتى. ارى قاراي وقىعان دا جوق. «سوۆەت ۇكىمەتىن بوقتاعان جوقسىڭ با؟»، - دەدى. «جوق» - دەدىم. سوۆەت ۇكىمەتىن بوقتاپ نەم بار، ول كەزدە جاس بالامىن. بىراق، كومسومول تۋرالى، پارتيا تۋرالى دا بىردە-ءبىر ولەڭىم جوق.

«قازاق بوپ ءومىر ءسۇرۋ قانداي قىزىق»

ء–سىزدىڭ «كۇرەڭبەل» دەگەن كىتابىڭىزدىڭ العى ءسوزىن قادىر مىرزا ءالى مەن تۇمانباي مولداعاليەۆ جازىپتى. ەكى ۇلى اقىننىڭ باتاسىن الۋ ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك قوي. ولەڭدەگى اعالارىڭىز ءسىزدى قانداي اقىل-كەڭەسپەن تاربيەلەدى؟ پوەزيادا بىرەۋ بىرەۋدىڭ اۋىزىنا ءسوز سالىپ بەرە الا ما؟

- مەن ەلۋگە تولعاندا قادىر مىرزا ءالى باستاپ، ءبىر توپ اقىندار مەن انشىلەر قوستاپ شىمكەنتكە باردىق. وبلىس اكىمشىلىگى ۇيىمداستىرىپ، جاقسى كۇتىپ الدى. سوندا قاداعاڭ ايتتى: «مىنانداي قۇرمەتتى مەن كورگەن جوقپىن. سەن ەلىڭە سىيلى ەكەنسىڭ قاسىمحان» - دەپ. ءبىزدىڭ دە اكەتىپ بارا جاتقان ەشتەڭەمىز جوق. بۇرىن اكىمشىلىكتە جۇمىس ىستەگەنىم كوپ كومەكتەستى. سول جولى مەنىڭ تۋعان جەرىم كەنتاۋ قالاسىنا باردىق. ماعان مىنگىزگەن اقبوزاتتى جۇرتتىڭ كوزىنشە: «ۇستازىم، پوەزيا پايعامبارى قادىر مىرزا الىگە تابىس ەتەم!»، - دەپ سىيلادىم. سوعان ءالى كۇنگە دەيىن قۋانام. ول كىسىلەردەن مەن ءومىردى قالاي ءسۇرۋدى ۇيرەندىم. اقىندىق عۇمىرىمدا ساتقىندىق پەن وسەك-اياڭدى كوپ كوردىم. اسقار سۇلەيمەنوۆ: «قازاق بوپ ءومىر ءسۇرۋ قانداي قىزىق جىگىتتەر»، - دەپ وتىراتىن. سول سياقتى قازاق بوپ ءومىر سۇرسەڭ ۋاقىت تەز وتەدى، ءىشىڭ پىسپايدى. ءبىز وتكەن كوشە ۇنەمى وسەگى قارداي بوراپ جاتادى، ارتىڭنان يت جۇگىرتىپ، توبەڭنەن قۇس سالادى. وسىنىڭ بارىنە ءبىزدى قادىر اعالار ىشتەي دايىندادى. قارشاداي كەزىمىزدە ولەڭگە كەلدىك.

ءبىر كۇنى قادىر اعاعا مۇڭ شاقتىم: «مىنالار ءومىر سۇرگىزبەدى عوي، اعا!» - دەدىم. قادىر اعا ۇزاق ءۇنسىز وتىرىپ: «سەنىڭ ءبىر ايىبىڭ بار» - دەدى. «سەن ولەڭدى ناشار جازا المايسىڭ. سەن بۇكىل بولمىسىڭمەن ەگىلىپ-توگىلىپ جازاسىڭ. سەنىڭ بۇكىل جاراتىلىسىڭ اقىن» - دەدى. «بىراق، ساعان ءبىر اعالىق اقىل ايتايىن. وسىدان قۇتقاراتىن جالعىز جول – ەڭبەك»، - دەدى. «مەن قانشاما زامانداستاردى، اۋىلداستاردى بىلەم. شىن تالانتتاردى بىلەم. بىراق ەڭبەكتەنبەگەن. قازىر ولاردىڭ ءىزى دە جوق. ۋاقىت دەگەن جەپ قويدى. ەڭبەكتەن باسقا سەنى ەشتەڭە قۇتقارا المايدى» - دەدى. «ەكىنشى، سەندە اعالارىڭنىڭ دا، ىنىلەرىڭنىڭ دە جۇمىسى جوق، نە كورسەڭ دە ءوز تولقىنىڭنان كورەسىڭ. كورەسىڭدى سولار كورسەتەدى ءالى!» - دەدى. وسىدان كەيىن مەن قاتتى ويلانىپ قالدىم. باياعىداي «كىمدى كورسە دوس ساناپ» جۇرۋگە بولمايتىنىن تىم كەش ءتۇسىندىم. سەنىڭ اپپاق نيەتپەن ايتقان ءسوزىڭدى كەز-كەلگەن ساتتە تەرىسكە شىعارىپ، ۇستىڭە جۋىندى قۇيا سالاتىن وپاسىزداردى كەزدەستىردىم. سەنى بارماعان جەرگە بارعىزىپ، ايتپاعان ءسوزدى ايتقىزادى. مەن وسى جاسىما دەيىن نەگىزگى كىتابىمدى جازدىم دەپ ايتا المايمىن. ءالى دە نەگىزگى كىتابىمدى جازعىم كەلەدى. مەن وسى ۋاقىتقا دەيىن ولەڭدەگى نەگىزگى كىتابىمدى جازۋعا دايىندالدىم دەپ ويلايمىن. كوكتەمدە سول ءۇشىن جيىرما كۇنگە يندياعا كەتىپ قالدىم. ءبىرشاما ولەڭ جازدىم. ءبىر پوەمانىڭ سۇلباسىن جاساپ قويدىم. العاشقى بولىمدەرى قاعازعا ءتۇستى.

باياعىدا بوزبالا كەزىمدە تۇمانباي مولداعاليەۆ پەن قالداربەك نايمانباەۆ شىمكەنتكە كەلىپ، مەنىڭ جۇپىنى ۇيىمدە قوناق بولدى. العاشقى كىتابىم شىعىپ، ەلپىلدەپ جۇرگەن كەزىم بولاتىن. شىمكەنت قالاسىندا قاراپايىم ينجەنەر بولىپ ىستەيمىن. نەگىزى مەنىڭ ماماندىعىمنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنە ەش قاتىسى جوق. سودان اعالارىما ولەڭ وقىپ بەردىم. «كورسەتپەدى جولىمدى تالاي تۇمان، بىردەڭە دە بىردەڭە قالايتىن ءان. كەشىر اپا، كەتەمىن شىمكەنتكە، قىزدار قاشقان اۋىلدا قالاي تۇرام» دەگەن ولەڭىم بار ەدى.العاشقى كىتابىما شىققان، 40 جىل بۇرىن جازعان ولەڭ بولعاندىقتان قازىر تولىق ۇمىتىپ وتىرمىن.اۋىلدا جۇرگەن كەزىمدە ۇناتقان قىزىم قالاعا تۇرمىسقا شىعىپ كەتكەن. سودان تۋعان ولەڭ بولاتىن. سونداي ليريكالىق ولەڭدەرىمدى تۇمانباي اعام وقىپ، جوعارى باعالادى. ء«يىس سابىن» دەگەن ليريكالىق ولەڭىم بولعان. بوزبالا كەزىمدە جازىلعان ءمولدىر ولەڭدەر عوي. داستارحان باسىندا تۇمانباي اعا توست سويلەپ، مەنى ماقتادى. كەيىن ەلۋگە تولعانىمدا «قاسىمحان بەگمانوۆ – ماحاببات اقىنى» دەپ ماقالا جازدى.

كەيىن تۇمانباي اعامەن ءبىر ليفتىدە كەزدەسىپ قالدىم. سوندا اعام ايتتى، «بالا سەن تۋرالى ءبىر ماقالا جازايىن. كىتاپتارىڭدى اكەلىپ بەرشى. ءومىر ماڭگىلىك ەمەس. سوڭعى كەزدەرى سەنىڭ اندەرىڭدى كولىكتە ءجۇرىپ راديودان ءجيى تىڭداي باستادىم. وتە جاقسى. الدىڭا بىرەۋ ءان جازىپ بەر دەپ كەلسە، ەشقاشان باس تارتپا. سوندا سەن تۇبىندە ءبارىن جەڭەسىڭ. داڭقىڭ شىعادى. مەن دە كەزىندە وسى ءپرينتسىپتى ۇستادىم»، - دەدى. بۇگىنگى تاڭدا جۇزگە تارتا انگە ءسوز جازىپپىن، سونىڭ ەلۋ شاقتىسى اينالىمدا ءجۇر. قازىر كومپوزيتور كورسەم قاشاتىن بولدىم. ءان جازىپ جۇرەتىن ۋاقىت جوق.

«شىندىقتى عانا جازۋ كەرەك»

 –قازىر نەمەن اينالىسىپ ءجۇرسىز؟

 - اينالىساتىن نارسە وتە كوپ. قازىر ەتنوگرافيانى زەرتتەپ ءجۇرمىن. وسى باعىتتا ۇلكەن-ۇلكەن جوبالارىم بار. كەلەسى جىلى قازاقتىڭ سالت-داستۇرىنە قاتىستى ء«داستۇر. كەشە. بۇگىن. ەرتەڭ» دەگەن جوبام بويىنشا تۇتاس ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرماقپىن. حالىق اراسىنداعى ەتنوگروفتاردىڭ ءبىزدىڭ رەداكتسياعا حابارلاسۋلارىن سۇرايمىن.

مەنىڭ ءار ايىم، ءار جىلىم ەسەپتەۋلى تۇر. قادىر اعامەن وتكىزگەن جيىرما جىلعا تاياۋ ۋاقىتتا ەڭ ءبىرىنشى ۇقىپتىلىقتى، جاۋاپكەرشىلىكتى ۇيرەندىم. شىعارماشىلىق ادامىنا ءار مينۋت باعالى دەپ ويلايمىن. ءبىر كۇنى قادىر اعادان: «وسىنىڭ ءبارىن قالاي مەڭگەردىڭىز؟»، - دەپ سۇراعانىمدا: «مەن ونى عالي ورمانوۆتان ۇيرەندىم»، - دەدى.

«جازۋشى» باسپاسىندا رەداكتور كەزىم ەدى. ءبىر كۇنى عالي ورمانوۆتىڭ قولجازباسىنان ءبىر ءارىپ قاتە كەتىپتى. ول كەزدە ولەڭدى ماشينكامەن باسادى. سودان عالەكەڭە زۆانداپ، سىزدەن ءبىر ءارىپ قاتە كەتىپتى»، - دەپ ەدىم، عالەكەڭ: «تيمە، قازىر كەلەم»، - دەپ ايتتى. ۇيىندەگى ماشينكامەن سول ءارىپتى سارت ەتكىزىپ اق قاعازعا باسىپ، الماسپەن ويىپ، ەرىنبەي باسپاعا الىپ كەلىپتى. مەن ونى تۇزەتە سالسام بولاتىن ەدى، بىراق انا كىسى بولماي ءوزى كەلدى. نە دەگەن جاۋاپكەرشىلىك؟ سول ماعان ساباق بولىپ قالدى»، - دەدى قادىر اعا. جازعان دۇنيەڭ «قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي» سۇلۋ بولۋى كەرەك.

ءبىر كۇنى ءىليا جاقانوۆ اعام قوڭىراۋ شالدى: «مەن جىمپيتىعا كەلدىم. ورالدىڭ جىگىتتەرى كۇتىپ الدى. قادىردىڭ شەشەسىنىڭ بەيىتىنىڭ باسىندامىن. سەن قالام الىپ جازىپ الشى. بەيىتتىڭ باسىنداعى جازۋدى «دالادان قىزىق كورە الماي، بالادان قىزىق كورە الماي. قايدان دا قىزىق كورە الماي، بايدان دا قىزىق كورە الماي، دۇنيەدەن ءوتتى ءبىر پەندە. ۇلىڭ قادىر» دەپ جازىپتى. سەن قازىر قادىر اعاڭنىڭ جانىدا ءجۇرسىڭ عوي، وسىنىڭسىرىن وزىنەن اقىرىن سۋىرتپاقتاپسۇراشى»، - دەدى. سونىڭ الدىندا عانا الماتىدا ءىليا جاقانوۆ پەن قادىر اعا ۇشەۋمىز جاقسى ءبىر وتىرىس وتكىزىپ، رۋحاني دەمالىس جاساعانبىز.

ء«داستۇر» جۋرنالىن اشىپ، شىعارىپ جاتقان كەزىم بولاتىن. ءبىر كۇنى كومەكشىم ايتتى: «الماتى وبلىسى تالدىقورعان قالاسىندا قازپوشتانىڭ كۇندەرى وتەدى ەكەن. ءبىز دە بارىپ قاتىسايىقشى. وعان «ەگەمەن قازاقستاننان» باستاپ بارلىق باسپاسوزدەر گازەت-جۋرنالعا جازىلاتىن وقىرمان جينايتىن كورىنەدى»، - دەدى. «ەندى مەن دە وزگە باسىلىمدارداي وتىز شاقتى، ءجۇز شاقتى قىزمەتكەرىم جوق. جەتىم بالا سياقتى قالاي بارامىز»، - دەدىم. سودان كومەكشىم: «اعا بارايىقشى، جاقسىلى-جاماندى جۋرنال شىعارىپ جاتىرمىز عوي» دەپ قويمادى. كوڭىلىن قيماي: «بارساق بارايىق»، - دەپ جانىمىزعا قادىر اعا مەن رافاەل نيازبەكتى ەرىتىپ، جولعا شىقتىق. سودان جولدا كەتىپ بارا جاتقاندا (كومەكشىم مەن رافاەل اعادان انىقتاپ سۇراۋىڭا بولادى) شەشەسىنىڭ قۇلپىتاسىنداعى جازۋدىڭ سەبەبىن قادىر اعادان جايلاپ سۇرادىم. ولەڭ سانامدا جاتتالىپ قالعان. سونى وقىپ بەرىپ ەدىم، قادىر اعا سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى: «اي سايىن 50 سوم سالىپ تۇردىم. شەشەمدى الماتىعا الدىردىم، جەرسىنبەدى. سوسىن جىمپيتىدان ەكى بولمە ءۇي الىپ بەردىم. مەن جالعىز بالا بولدىم. ماعان بۇل وڭاي تيگەن جوق قاسىمحان» - دەپ رافاەل اعاعا، ماعان، كومەكشىمە كەزەك-كەزەك قارادى. «شەشەم قولىمدا تۇرا المادى. الماتىنى جەرسىنبەدى. ومىردەن وتكەننەن كەيىن سول ولەڭدى جازدىم. ءومىردىڭ شىندىعى سولاي بولدى. ەسىڭدە بولسىن، شىندىقتى عانا جازۋ كەرەك» - دەدى.

سودان ەكى اعامدىبىزدىڭ ەتنوگروفيالىق ء«داستۇر» جۋرنالىنا «پودپيسكا» جاساۋعا الىپ باردىم، بىزگە كىشكەنتاي عانا بۇرىش بۇيىردى. ءبىر كەزدە قاراسام قادىر اعام باسقا باسىلىمداردىڭ قاسىنا كەتىپ قالىپ، سول جاقتا «پودپيسكا» ۇيىمداستىرىپ جاتىر. كومەكشىمە ايتتىم: «قادەكەڭدى شاقىرشى»، - دەپ. اعالارىما ەركىندەۋ ەدىم. «اعا، ءسىز مەنىمەن بىرگە قايتاسىز با، الدە بولەك قايتاسىز با؟»، - دەدىم. «ارينە، بىرگە كەلگەننەن كەيىن بىرگە قايتامىز عوي. نە بولدى؟»، - دەدى. ءوزى ۇنەمى وندىققا تيگىزەتىن سەزىمتال ادام ەدى. مەن ومىرىمدە ونداي اقىلدى، سەرگەك ادام كورگەن جوقپىن. «بىرگە قايتاتىن بولساق اعا، ءسىز مىنا جەتىم جۋرنالدىڭ الدىندا تۇرۋ كەرەكسىز»، - دەدىم ەركەلەپ. «جاقسىدان شاراپات» دەيدى، سودان باستاپ ەڭ كوپ وقىرمانىم الماتى وبلىسى بولىپ تابىلادى. ءبىر رەت قانا باردىق. ءالى كۇنگە دەيىن سول وبلىستا ءبىزدىڭ جۋرنالدىڭ وقىرمانى كوپ. كەيدە وسىنى ويلاپ، قايران قادىر اعام ەسىمە تۇسسە كوڭىلىم بوسايدى.

ءشامشى قالداياقوۆ مەنىڭ ۇيىمدە كارتوپ ارشىپ وتىر

 – ءسىزدىڭ سوزىڭىزگە جازىلعان كوپتەگەن اندەر ەل اراسىندا تانىمال بولدى. ءىليا جاقانوۆتىڭ ءوزى ءسىزدى اتتاي قالاپ ءسوز جازدىرعان ەكەن. ۇلىلاردىڭ كوبىسىنىڭ كوزىن كوردىڭىز. سوڭىنان ەردىڭىز. ءشامشى قالداياقوۆپەن ءان جازۋدىڭ رەتى كەلمەدى مە؟

- ءشامشى قالداياقوۆ مەنىڭ ۇيىمدە ءبىر اپتا قوناق بولدى. ول كەزدە شىمكەنت وبلىسىنىڭ كومسومول كوميتەتىندە قىزمەت ىستەيمىن. نۇرداۋلەت سارسەنوۆ دەگەن وبلىستىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى شاقىرىپ الدى دا: ء«شامشى قالداياقوۆ كەلەدى، سونى سەن كۇتىپ الاسىڭ. ءوزىڭ قىدىرتىپ، بابىن تاباسىڭ»،- دەدى. بىراق قاراجات پەن كولىك بولگەن جوق.

ول كەزدە باستىق ايتسا، ەكى ەتپەيسىڭ. كۇزدىڭ سالقىنداۋ كەزى. ۇستىنە سۋلىق قالىڭ كيىم، اياعىندا رەزەڭكە ەتىككيگەن بىرەۋ ءبىزدىڭ جۇمىس كابينەتىنە كىرىپ كەلىپ: «مەنىڭ باستىعىم قايسسىڭ؟» - دەدى. ول كەزدە نۇرلان نۇرلىباەۆ، قازىرگى تۇلكىباس اۋدانىنىڭ اكىمى اۋەلحان تۇرعىنبەكوۆ، جولداسبەك كۇزەۋباەۆ تورتەۋمىز ءبىر كابينەتتە وتىراتىنبىز. قاعازدان باس كوتەرە الماي جانتالاسىپ وتىرعام، قاراسام –ۇلى ءشامشى قالداياقوۆ ەكەن. وبلىستىڭ حاتشىسى ماعان ايتتى: «جۇمىسىڭنىڭ ءبارىن تاستا، بارا بەر»، - دەپ. بىراق ىشىنەن مازاقتاپ وتىر. كوك تيىن بەرگەن جوق. جۇمىستان بوساتقانىن مىندەتسىنىپ وتىردى. قالتامدا 20-30 سوم اقشا بار ەدى، سوعان قوناقۇيگە اپارايىن دەپ ويلادىم.

دالاعا شىقتىق. جاڭبىر جاۋىپ تۇر. تاكسي ۇستايىن دەپ ىڭعايلانىپ ەدىم، ءشامشى اعا: «قايدا بارامىز؟» - دەدى. ء«سىزدى اپارىپ قوناقۇيگە ورنالاستىرايىن»، - دەپ ەدىم: «نە، ءۇيىڭ جوق پا؟» - دەدى. ول كەزدە مەن بىرەۋدىڭ ەكى بولمەلى پاتەرىن جالداپ تۇرامىن، شىنىمەن ءۇيىم جوق ەدى. «اعا، مەن پاتەر جالداپ تۇراتىن ەدىم»، - دەپ ەدىم: «بولادى سول، نەمەنە ءبىزدى پاتەر جالدامادى دەپ ويلايسىڭ با؟»، - دەدى. نە دەگەن قاراپايىمدىلىق! كادىمگى ءشامشى قالداياقوۆ! سودان كەيىن 2-3 ايدان كەيىن قايتىس بولىپ كەتتى. ۇلى ءشامشى قالداياقوۆ! «ۇيىڭە اپار مەنى» دەدى. سويتسەم، ءوزىنىڭ كولىگى بار ەكەن. ءبىزدىڭ ۇيگە باردىق. ويناقتاپ تۇرعان جاس كەزىم عوي. اقىن-انشىلەرمەن قاڭعىپ كەتىپ ەكى كۇن ۇيگە قونباعام. ايەلىمە قارايتىن بەت جوق. ۇيگە ايىپتىمىن. «اعا، مىنا پودەزگە كىرەسىز، بەسىنشى قاباتقا اسىقپاي كوتەرىلە بەرىڭىز»، - دەپ تەز ۇيگە كىرىپ كەتتىم. ەرتەرەك ايەلىمنىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، ءمان-جايدى تۇسىندىرەيىن دەگەم. كوتەرىلىپ ەسىكتى قاقتىم. ەسىك اشىلعانشا، ءشامشى اعا ارتىمنان جەتىپ كەلدى. جەڭگەڭ ەسىكتەن شىقتى. اقتالىپ ۇلگەرە المادىم. «راحيلا، ءشامشى قالداياقوۆ دەگەن اعامىز وسى كىسى»،- دەدىم. «سالەمەتسىز بە؟»، -دەپ اقىرىن امانداستى. «كەلىن جاقتىرماي تۇرسىڭ با، الدە سەنبەي تۇرسىڭ با، مەن ءشامشى قالداياقوۆ دەگەن اعاڭمىن عوي»، - دەپ قالتاسىنان ءمورىنىڭ سياسى جايىلىپ كەتكەن «قازاقستان لەنين كومسومولى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى» دەگەن كۋالىگىن كورسەتتى. «جوق، اعا سەنەمىن عوي. مىنا ءىنىڭىز ەكى كۇن ۇيگە قونباي، كەپ تۇرعانى وسى!» - دەدى. «ە، بىلەم عوي بۇل اقىنداردى»، - دەدى ءشامشى قالداياقوۆ. «اعا، كەشىرىڭىز سىزگە قاتىسى جوق»، - دەپ جاتىر جەڭگەڭ.

سودان جالدامالى پاتەرىمىزگە كىرگىزدىك، ول كىسىنى جاتقىزاتىن ءبىر ديۆانىمىز بولدى ايتەۋىر. تورىمىزگە وتىرعىزدىق. سالدەن سوڭ قاراسام ءشامشى اعام اس بولمەدە جەڭگەڭنىڭ جانىنا بارىپ، كارتوپ ارشىپ وتىر. نەتكەن ۇلىلىق! سودان جۇپىنى ۇيىمدە ون كۇندەي قوناق بولدى. وعان قازىر شىمكەنتتە تۇراتىن بانكير اكىم ناقىپباەۆ، اقىن قابىلبەك تورەتاەۆ، بەلگىلى جۋرناليست داۋلەت يسابەكوۆ سياقتى ازاماتتار كۋا بولدى. داۋلەت يسابەكوۆتىڭ جەكە ۇيىندە مونشا بار ەكەن، قوي سويىپ ءبىر كۇن سول ۇيدە كۇتتىك. كەلەسى كۇنگە دە جوسپار جاساپ، وزىمىزشە قىدىرتىپ ءجۇرمىز. مەن ولەڭ وقيمىن. سودان ءشامشى اعا ايتتى: «سەن بالا سوزاق پەن ءشاۋىلدىر تۋرالى ولەڭ جازشى»، - دەدى. سودان كەيىن سوزاق تراگەدياسى تۋرالى، ءشاۋىلدىر تۋرالى ولەڭ جازدىم. ەكى-ءۇش ايدان كەيىن اعامىز قايتىس بولىپ كەتتى. ءشامشىنىڭ «وتىرارداعى توي»، «تەرىسكەي» دەگەن ءانىن ەستىگەندە مەنىڭ كوز الدىما شىمكەنتتە تۇرعان جۇپىنى پاتەرىم كەلەدى. سول جەردە ايەلىممەن بىرگە كارتوپ ارشىپ وتىرعان ءشامشى قالداياقوۆ كەلەدى. سەنەسىڭ بە، سەنبەيسىڭ بە، ءوزىڭ ءبىل!

شوناق ەمەس، شاناق ەكەن

–كەڭەستىك جۇيەنىڭ كەزىندە «سوزاق كوتەرىلىسى» تۋرالى جازعان كەرەمەت تولعاۋىڭىز بار ەكەن. «قاتاڭ تسەنزۋراعا ۇشىرايمىن» دەگەن ۇرەي بولمادى ما؟ جاس كەزىڭىزدە جازعان وسى تولعاۋدىڭ تاريحىن ايتىپ بەرسەڭىز...

- مەنى وبلىستىق كومسول كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى رەتىندە قازاق اۋداندارىنا جۇمىس بابىمەن جىبەرەتىن. ءبىر جولى سوزاق اۋدانىنا جىبەردى. سول جاقتان ورازحان دەگەن ءبىر قىزمەتكەر كۇتىپ الدى. مالدى سويعان، شاراپتى ابدەن ىشتىك. سودان تازا اۋا جۇتىپ، ەسىكتىڭ الدىنا شىقتىق. ورازحانعا ايتام: «مەن تۇرا المايمىن مىنا جەردە. اياعىم دىرىلىدەپ تۇر. شاراپتان كوپ ىشپەدىك قوي»، - دەپ. ورازحان ء«تۇشش» - دەدى. «بۇل جەردە اللاھۋلاردىڭ مولاسى جاتىر»، - دەدى. «قالاي؟»، - دەيمىن عوي. «سوزاق كوتەرىلىسىنە قاتىسقانداردىڭ مولاسى»، - دەيدى. «مىنا جەردەن بىلتىر بەس گەكتار جەردى تەگىستەدىك تە، ەگىن ەكتىك. ون گەكتار جەرگە جۇگەرى ەكتىك. ءدال اياعىمىزدىڭ استىندا سوزاق كوتەرىلىسىنە قاتىسقاندار جاتىر»، - دەدى. وسى سوزدەن كەيىن بىردەن سەرگىپ، ەسىمدى جيىپ الدىم. تولعاۋدىڭ ەڭ ءبىرىنشى جولىن ءدال سول كۇنى جازدىم. «تومپەشىكتەر، مولالار ءبىر سىرى بار، سول سىردان قارا پەردە ءبىر سىرىلار. قۇلاعىمدا اتتاردىڭ دۇرسىلىمەن، اققۋدىڭ قاناتىنىڭ سۋسىلى بار» دەگەن جولدار ويىما سول ءتۇنى كەلدى. كوممۋنيستىك پارتيانىڭ كەزى بولاتىن. بۇنى كوزبەن كورمەسە، سەزبەسە، اشەيىن ادامدار جازا المايدى. اناۋ قالادا وتىرعان «بلاتنوي» اقىندارىڭ بۇنداي ولەڭگە بويلاي المايدى. ويتكەنى ولار وبەكتىنى زەرتتەگەن جوق. تاعدىردى كورۋ كەرەك. مىڭ جەردەن ەسەنيننىڭ پوزاسىنا كىرىپ الىپ «كاباكتا» ءىشىپ وتىرساڭ دا، بۇنداي تاعدىرلى وقيعالاردى كوزبەن كورمەي، ولەڭ جازا المايسىڭ.

وسى پوەمانى ءبىر كۇنى اسقار سۇلەيمەنوۆكە وقىپ بەردىم. ەكەۋمىز جازۋشىلار وداعىنىڭ الدىندا كەزدەسىپ قالدىق. «بالا، ارباڭ بار ما؟» - دەدى اسەكەڭ. كولىكتى اربا دەيتىن. «قازىر تابامىز»، - دەدىم. سودان جەدەل تاكسي توقتاتىپ، اراق ساتاتىن دۇكەنگە تارتتىق. اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ ەكى شولمەك اراق الىپ، اسەكەڭنىڭ جۇمىسىنا كەلدىك. شەكەمىزگە قىزۋ كەلگەننەن كەيىن ولەڭ وقىدىم. تاڭعى ۋاقىت بولاتىن. اسەكەڭ ايتتى: «بالا، قازىر ءانۋار تاراق كەلەدى»، - دەدى. سويتسەم، ول كىسى باستىعى ەكەن. «جىلدامىراق كەت» دەگەن ءسوزى عوي. مەنىڭ تولعاۋىمدا «از عانا ءۇيلى تامادان، حان بولىپ شىقتى ارادان، شوناقتىڭ ۇلى سۇلتانبەك، حان بولىپ شىقتى قارادان» دەگەن جولدار بولاتىن. كەتىپ بارا جاتقاندا اسەكەڭ ماعان بۇرىلىپ قاراپ شىناشاق ساۋساعىن، ياعني شاناعىن كورسەتتى. مەن قاتتى نامىستاندىم. مىناۋ قوجاعا وسىنشاما ولەڭ وقىعاندا شىناشاعىن كورسەتكەنى نەسى، باس بارماعان كورسەتپەي مە؟ بۇدان ارتىق قالاي ولەڭ جازۋعا بولادى؟ ولاي بولسا، ولەڭى قۇرىسىن!»، - دەپ ۇيگە جەتكەنشە اسەكەڭە ىزا بولىپ باردىم.كوپكە دەيىن ويىمنان شىقپاي ءجۇردى. ول اسەكەڭدى سوڭعى رەت كورۋىم ەدى. ەكى-ءۇش ايدان كەيىن اسقار سۇلەيمەنوۆ قايتىس بولدى. كەيىن دەرەكتەردى اقتارىپ وتىرسام «شوناقتىڭ ۇلى سۇلتانبەك» ەمەس، «شاناقتىڭ ۇلى سۇلتانبەك» ەكەن. اسەكەڭنەن ىشتەي كەشىرىم سۇرادىم. رەنجىگەنىمە ءالى كۇنگە دەيىن وكىنەم. ءبىز پوەزياعا وسىلاي كەلدىك. سىناپ-مىنەپ وتىراتىن اعالارىم بار ەدى. كوز الدىمدا اسەكەڭنىڭ شىناشاعىن كورسەتكەن بەينەسى قالىپ قويدى.

توقاش بەردياروۆ اعامىزدىڭ ۇلكەن مەكتەبىنەن ءوتتىم. ءبىر كۇنى توقاش كوكەم مەنى شىمكەنتكە ىزدەپ كەلدى. ول كەزدە شىمكەنت قالاسىنىڭ تروللەيبۋستار ەكسپلۋتاتسياسىنىڭ بولىمشە باستىعى بولىپ قىزمەت اتقاراتىن ەدىم. سودان ورىسشا جازاتىن اقىن حاليوللا بايمەن ەكەۋمىز توقاش اقىن ورنالاسقان قوناقۇيگە باردىق. بارساق اتاقتى باۋىرجان مومىشۇلىمەن بىرگە وتىر ەكەن. «مىناۋ مەنىڭ شاكىرتىم» - دەپ مەنى باۋكەڭە تانىستىردى. سودان باۋىرجان مومىشۇلى بىزگە داستارحان جايىپ، ادەمى وتىرىس بولعان...

–ادەبي اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت، اعا! ءسىز تىلگە تيەك ەتكەن اقىن-جازۋشىلاردى جاقىننان تاني ءتۇستىم. سولاردىڭ كوزىن كورگەندەي اسەردە كەتىپ بارام...

سۇحباتتاسقان باعلان ورازالى

Abai.kz