مۇحان يساحان. كوك تۋدى كوپ تۋ قۇلاتپاسىن!
(مەملەكەت پەن ءدىننىڭ اراقاتىناسىن قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ نەگىزگى باعىتتارى جانە قازاقستاننىڭ زايىرلى ۇستانىمىن قايتا قاراۋ تۋرالى ازاماتتىق ۇسىنىس)
سوڭعى جىلدارى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ەلىمىزدەگى ءدىني ءپليۋراليزمنىڭ قاۋىپتىلىگى ءجيى-ءجيى كوتەرىلگەندىكتەن ەل تۇتقاسىن ۇستاعان ازاماتتار بۇل ماسەلەگە ءجىتى كوڭىل اۋدارا باستادى. زيالىلار تاراپىنان «كوپ تۋدىڭ كوك تۋدى جىعىپ كەتۋى» مۇمكىن ەكەندىگى ەرتە ايتىلسا دا، بيلىك بۇرىن بۇل شەتىن ماسەلەنى قايتا قاراۋعا اسا قۇلىقتى ەمەس ەدى. ەلىمىزدەگى ءدىني شيەلەنىسكەن احۋال بىرتۇتاستىعىمىزعا قاۋىپ تۋدىرا باستاعاندىعى انىق سەزىلگەندىكتەن، حالىق قالاۋلارى 2008 جىلى 90-شى جىلدارى قابىلدانعان «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭعا وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزبەك بولعان-دى. بىراق، حالىق قالاۋلارىنىڭ ۇسىنىسىن كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ماقۇلدامادى. سول كەزدە بيلىكتەگى ازاماتتار «ەىقۇ-توراعالىقتان كەيىن بۇل ماسەلەگە قايتا سوعامىز» دەپ ماسەلەنى كەيىنگە شەگەرگەن بولاتىن. مىنە، ءبىر-ەكى ايدان كەيىن كەلەر جىلدىڭ تابالدىرىعىنان اتتاعالى وتىرمىز. ەندى، كۇتەتىن دانەڭە دە جوق، ءدىن تۋرالى زاڭىمىزعا وزگەرىس ەنگىزۋىمىز قاجەت دەپ بىلەمىز.
(مەملەكەت پەن ءدىننىڭ اراقاتىناسىن قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ نەگىزگى باعىتتارى جانە قازاقستاننىڭ زايىرلى ۇستانىمىن قايتا قاراۋ تۋرالى ازاماتتىق ۇسىنىس)
سوڭعى جىلدارى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ەلىمىزدەگى ءدىني ءپليۋراليزمنىڭ قاۋىپتىلىگى ءجيى-ءجيى كوتەرىلگەندىكتەن ەل تۇتقاسىن ۇستاعان ازاماتتار بۇل ماسەلەگە ءجىتى كوڭىل اۋدارا باستادى. زيالىلار تاراپىنان «كوپ تۋدىڭ كوك تۋدى جىعىپ كەتۋى» مۇمكىن ەكەندىگى ەرتە ايتىلسا دا، بيلىك بۇرىن بۇل شەتىن ماسەلەنى قايتا قاراۋعا اسا قۇلىقتى ەمەس ەدى. ەلىمىزدەگى ءدىني شيەلەنىسكەن احۋال بىرتۇتاستىعىمىزعا قاۋىپ تۋدىرا باستاعاندىعى انىق سەزىلگەندىكتەن، حالىق قالاۋلارى 2008 جىلى 90-شى جىلدارى قابىلدانعان «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭعا وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزبەك بولعان-دى. بىراق، حالىق قالاۋلارىنىڭ ۇسىنىسىن كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ماقۇلدامادى. سول كەزدە بيلىكتەگى ازاماتتار «ەىقۇ-توراعالىقتان كەيىن بۇل ماسەلەگە قايتا سوعامىز» دەپ ماسەلەنى كەيىنگە شەگەرگەن بولاتىن. مىنە، ءبىر-ەكى ايدان كەيىن كەلەر جىلدىڭ تابالدىرىعىنان اتتاعالى وتىرمىز. ەندى، كۇتەتىن دانەڭە دە جوق، ءدىن تۋرالى زاڭىمىزعا وزگەرىس ەنگىزۋىمىز قاجەت دەپ بىلەمىز.
ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدىڭ تىم شيەلەنىسە تۇسۋىنە ءدىن تۋرالى زاڭنىڭ سولقىلداقتىعى سالقىنىن تيگىزگەنى بەلگىلى. اتالعان زاڭدا مەملەكەت مۇددەسى مۇلدە ەسكەرىلمەدى دەپ ايتۋدان اۋلاقپىز. بىراق، بۇل زاڭدا مەملەكەت مۇددەسىن قورعاۋدىڭ تەتىكتەرى تىم ءالسىز-ءتىن. زاڭنىڭ ەڭ ۇلكەن قاتەلىكتەرىنىڭ ءبىرى دە ەركىندىك پرينتسيپتەرى، ياعني، ءدىني بىرلەستىك قۇرۋعا رۇقسات بەرۋ نەمەسە ءدىني قىزمەت جاساۋعا مۇمكىندىك بەرۋ سيپاتتارى باسىم ەدى. كەرىسىنشە، مەملەكەت مۇددەسىن قورعاۋ ماقساتىندا ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتىنە تيىم سالۋ، مىندەتتەۋ، ءماجبۇر ەتۋ پرينتسيپتەرى جوقتىڭ قاسى-تىن.
ءدىن جونىندەگى زاڭىمىزعا قاراپ وتىرساق، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە شەت ەلدەن كەلىپ ءدىني بىرلەستىك قۇرۋدان وڭاي ەشتەڭە جوق سەكىلدى. سەبەبى، شەت ەلدەن كەلىپ ءدىني بىرلەستىك قۇرامىن دەگەندەردى ۇكىمەتتىك كومميسيا قاتتى تەرگەپ-تالداپ جاتپايدى. ءدىني بىرلەستىكتىڭ شىن پيعىلىن جاسىرىپ قالعان باعدارلاماسى كونستيتۋتسياعا قايشى كەلمەسە، ەلىمىزدە تايراڭداپ ءومىر سۇرۋگە تولىق قۇقىلى. 1990-2000 جىلدارى ارالىعىندا شەت ەلدىك ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ باعدارلاماسىنا ساراپاتاما جاسايتىن ۇكىمەتتىك كومميسيانىڭ قۇرامىندا ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ سەنىمى مەن ءومىر ءسۇرۋ قاعيدالارى جانە ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ تاريحىنا تالداۋ جاسايتىن ءدىنتانۋشى مامانداردىڭ بولماۋى، كەيبىر ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ەلىمىزگە قاۋىپتى ەكەندىگىن انىقتاي الماۋىمىزعا اكەپ سوقتىردى.
سونىمەن بىرگە، ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتىن قاداعالايتىن مەملەكەتتىك ورگاننىڭ كەش قۇرىلۋى (جاڭىلىسپاسام 1999-2000 جىلدارى قۇرىلدى) ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدىڭ الاجاڭقا تۇرگە بولەنۋىنە تۇرتكى بولدى. مەملەكەت تۇرعىسىنان قاداعالاپ، ءتايت دەيتىن ەشكىم بولماعاننان كەيىن، شەت ەلدىك ءدىني بىرلەستىكتەر مەملەكەت پەن قوعامعا كەرەعار پىكىرلەرىن اشىق ايتا باستادى. مەملەكەتىمىز ءدىني سەنىمگە بوستاندىق بەرۋ ارقىلى دەموكراتيالىق ۇردىستەردى قالىپتاستىرعىسى كەلگەنمەن، ءدىني بىرلەستىكتەردى بۇلاي تىم ەركىنسىتىپ جىبەرۋى، بۇگىنگى كۇنى ءدىني اعىمداردىڭ قىزمەتىن مەملەكەت باقىلاي المايتىنداي دارەجەگە جەتكىزدى. ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدىڭ كۇننەن كۇنگە شيەلىنىسە تۇسۋىنە، زايىرلىلىق ءھام دەموكراتيانى جالاۋ ەتكەن ءدىن جونىندەگى زاڭىمىزدىڭ السىزدىگى سەبەپ بولعاندىعىن بۇگىندە ەشكىم جوققا شىعارمايدى.
قايتا قابىلدانۋى ءتيىس زاڭ جوباسى تىڭعىلىقتى ازىرلەنۋى ءۇشىن الەمدىك تاجىريبەدە مەملەكەت پەن ءدىننىڭ اراقاتىناسىن قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ قانداي باعىتتارى بار ەكەندىگىن تەرەڭ تانۋىمىز، بۇل ماسەلەنى وڭ شەشۋىمىزگە سەپتىگىن تيگىزەتىنى انىق. ءبىز، 90-شى جىلدارى مەملەكەت پەن ءدىننىڭ اراقاتىناسىن قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ زايىرلى، ياعني، مەملەكەت پەن ءدىن ءبىر-ءبىرىنىڭ ىسىنە ارالاسپايتىن جۇيەسىن تاڭدادىق. ال، الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنەتىن بولساق، مەملەكەت پەن ءدىننىڭ اراقاتىناسىن قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ كوپتەگەن باعىتتارى بار. سولاردىڭ نەگىزگى دەگەندەرىنە توقتالار بولساق:
1. ءدىننىڭ مەملەكەتتى باسقارۋى. «تەوكراتيالىق» دەپ اتالاتىن بۇل جۇيەدە ءبىر ءدىننىڭ پرينتسيپتەرى نەگىزىندە مەملەكەتتىڭ باسقارۋ فورماسى مەن قوعامدىق قاتىناستى رەتتەۋ زاڭدارى انىقتالادى. تەوكراتيالىق مەملەكەتتەردى دە بىلايشا ەكىگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى;
ا) قۇدايدىڭ مەملەكەتتى تىكەلەي باسقارۋعا قاتىسۋى. بۇعان مۇحاممەد (س.ا.ۋ)-نىڭ 622-632 جىلدارى ءمادينا قالاسىندا يسلام مەملەكتىن قۇرعاندا، اللاھ-تاعالا جەبىرەيىل پەرىشتەمەن مۇحاممەد (س.ا.ۋ)-عا ۋاھي ءتۇسىرۋ ارقىلى العاشقى يسلام مەملەكەتىنىڭ نەگىزى قالانۋىنا تىكەلەي اسەر ەتكەن كەزىن جاتقىزۋعا بولادى.
ب) قۇدايمەن تىكەلەي بايلانىس بولماعانمەن، ونىڭ بەكىتكەن زاڭ-جورالعىسىمەن بيلەۋشىلەردىڭ مەملەكەتتى باسقارۋى. بۇعان تاريحتاعى يسلام جانە حريستيان ءدىنىنىڭ نەگىزىندە پايدا بولعان ريم، ۆيزانتيا، وماياتتار، ابباسيتتەر، فاتيميتتەر سەكىلدى مەملەكەتتەردى جاتقىزۋعا بولادى. سونداي-اق، بۇگىنگى كۇنگى يران مەن ۆاتيكان سەكىلدى مەملەكەتتەر دە وسى تۇرپاتقا جاتادى.
2. مەملەكەتتىڭ ءدىندى باسقارۋى نەمەسە بەلگىلى-ءبىر ءدىندى قولداۋى. «كلەريكالدى» دەپ اتالاتىن بۇل جۇيەدە مەملەكەت حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى ناناتىن دىنگە قولداۋ كورسەتىپ، ءبىر دىنگە قۇقىقتىق تۇرعىدان ارتىقشىلىق بەرىپ، بۇل دىنگە قايشى كەلەتىن وزگە سەنىمدەردىڭ ناسيحاتتالۋىنا جول بەرمەيدى. ءتول تاريحىمىزداعى «جەتى جارعى» زاڭىندا يسلام دىنىنە رەسمي قولداۋ ءبىلدىرىپ، وزگە دىندەرگە وتكەندەردى رۋ مۇشەسى مارتەبەسىنەن ايىرۋ جازاسى بولعان. بۇل حاندىق داۋىردە ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ وسى كلەريكالدى سيپاتتى ۇستانعانىن كورسەتەدى. ءحىV-ءحىح ع.ع ارالىعىندا پراۆوسلوۆيا ءدىنىن مەملەكەتتىك تۇرعىدان قولداعان پاتشالىق رەسەي جانە قازىرگى كەزدەگى حريستيان دىنىنە رەسمي قولداۋ بىلدىرەتىن انگليا، نورۆەگيا، سونداي-اق، يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىك تۇرعىدان قولدايتىن ءباا، ساۋد ارابياسى، پاكىستان سەكىلدى مەملەكەتتەردى كلەريكالدى تۇرپاتقا جاتقىزۋعا بولادى. بۇل جۇيەنى كەيدە «سەزارو پاپيزم» نەمەسە «ۆيزانتيزم» تەرميندەرىمەن اتايدى.
3. مەملەكەت پەن ءدىننىڭ ورتاق كەلىسىمگە كەلۋى. «كونكورداتو» دەپ اتالاتىن بۇل جۇيەدە بيلەۋشىلەر مەن ءدىن وكىلدەرى ءوز مۇددەلەرىن ەسكەرە وتىرىپ، كەلىسىم نەگىزىندە مەملەكەتتى ورتاق باسقارادى. زەرتتەۋشىلەر بۇل جۇيەنى تەوكراتيالىق پەن كلەريكالدى جۇيەگە قاراعاندا زايىرلىققا ءبىر تابان جاقىن دەپ بىلەدى. تاريحتا ناپالەون سەكىلدى بيلەۋشىلەر ءدىن وكىلدەرىمەن ورتاق مامىلەگە كەلۋ ارقىلى ەل باسقاردى. سونداي-اق، ورتا عاسىرلارداعى يسلام مەملەكەتتەرىنىڭ كوپشىلىگىندە بيلەۋشىلەر ءدىن وكىلدەرىنە قۇرمەت كورسەتۋ ارقىلى حالىقتى وزىنە باعىندىراتىن. بۇلارمەن بىرگە، قازىرگى يتاليا مەن يسپانيا سەكىلدى مەملەكەتتەردىڭ باسقارۋ قۇرىلىمىن دا كونكورداتو جۇيەسىنە جاتقىزۋعا بولادى.
4. مەملەكەتتىڭ ءدىندى قىسىمعا الۋى نەمەسە جوققا شىعارۋى. «اتەيزم» دەپ اتالاتىن بۇل جۇيە كوممۋنيستىك مەملەكەتتەردە ورىن العان. كوممۋنيزمدى ۇران ەتكەن كوسەمدەر ءوز شىعارمالارىندا; مەملەكەتتى باسقارۋ ىسىنە ءدىندى ارالاستىرماۋ كەرەك، سونداي-اق، مەملەكەتتە دىنگە قىسىم جاساماۋى ءتيىس دەگەن پىكىردى ۇستانعانىمەن، ءىس جۇزىندە ءدال ولاي بولعان ەمەس. كوممۋنيستىك مەملەكەتتەردىڭ دىنگە دەگەن كوزقاراسىن بىلاي ەكىگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى:
ا) ءدىن قاعيدالارىمەن ءومىر سۇرۋگە ەركىندىك بەرگەنمەن، ءدىندى مەملەكەتتىڭ ۋىسىنان شىعارماۋ. بۇعان شىعىستاعى كورشىمىز قحر جاتقىزۋعا بولادى. بىراق، قىتاي بيلىگى ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ءاربىر ۇگىت-ناسيحاتىن كوممۋنيستىك سۇزگىدەن وتكىزىپ، كوممۋنيستىك ساياساتقا قايشى كەلەتىن پىكىرلەردىڭ ۋاعىزدالۋىنا تيىم سالادى.
ءا) دىنگە ەركىندىك بەرۋ قاعيداسى بولعانمەن، ءدىندى رەسمي تۇردە ۇدايى قارالاپ وتىرۋ. كوممۋنيستىك مەملەكەتتەدىڭ كوپشىلىگى دىنگە ەركىندىكتى تەك ءسوز جۇزىندە بەرىپ، ال ءىس جۇزىندە ءدىن وكىلدەرىنىڭ ءوز سەنىمدەرى بويىنشا ءومىر سۇرۋىنە دە جول بەرمەگەن. بۇعان كەشەگى كەلمەسكە كەتكەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جەتپىس جىلدىق تاريحىن دالەل رەتىندە ايتىپ وتسەك بولادى.
5. قۇدايدان قۇت دارىعان كيەلى تۇلعانىڭ بيلىگى. «حاريزماتيكا» دەپ اتالاتىن بۇل تەرمين بويىنشا، جەكە ءبىر تۇلعانىڭ بويىنا تىلسىمنان قۇت دارىعاندىعى ايتىلىپ، ونىڭ ءىس-ارەكەتتەرى بەينە-ءبىر يلاھي سيپاتقا يە دەپ سانالادى. تاريحتا كوپتەگەن بيلەۋشىلەر وسى نەگىزدە مەملەكەتتەر قۇرعان. ورحون-ەنەسەي تاس جازۋىنداعى; كوكتەگى ءتاڭىر جەردەگىلەرگە بيلىگىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ورتادا قاعاندى جاراتتى دەگەن ۇعىمدار وسى حاريزماتيكالىق تۇلعانىڭ كيەلىلىگىنە سەنۋدى كورسەتەدى. يسلام تاريحىنا كوز جىبەرەر بولساق شيتتىك عۋلات توپتاردىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ كوپشىلىگى «حۋلۋل» (قۇداي رۋحىنىڭ ادام دەنەسىنە ەنۋى) سەنىمىنىڭ نەگىزىندە ءدىني قوزعالىستار جاساعان بولاتىن. ءىح عاسىردا سولتۇستىك افريكادا ءومىر سۇرگەن فاتيميتتەر مەملەكەتىنىڭ جەتەكشىلەرى دە وزدەرىن «ماھدي» (عايىپتان پايدا بولاتىن كيەلى يمام) دەپ اتاپ، مەملەكەت قۇرعان ەدى. بۇگىنگى كۇنى ءبازبىر ديكتاتورلىق نەمەسە اۆتوريتارلىق مەملەكەتتەردىڭ كوسەمدەرىنىڭ بويىنا قۇدايدىڭ قۇتى دارىعان دەپ حالىق سەنىپ جاتاتىنى دا وسى تۇسىنىككە سايادى.
5. مەملەكەت پەن ءدىننىڭ ءبىر-ءبىرىنىڭ ىسىنە ارالاسپاۋى. «لايتسيزم» دەپ اتالاتىن بۇل جۇيەدە ءدىن ساياساتتان ءبولىنىپ، مەملەكەت ءدىن ىستەرىنە ورىنسىز ارالاسپاۋى ءتيىس، ەگەر، ءدىن مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرگەن جاعدايدا، مەملەكەت وندا ءدىن ىسىنە ارالاسا الادى. بۇل پىكىردى العاش بولىپ نيكوللا ماكياۆەللي، مارتين ليۋتەر سەكىلدى باتىس فيلوسوفتارى ايتتى. ءتىپتى، ءحىV عاسىردا توماس ميۋنتسەر سەكىلدى قايراتكەرلەر وسى پىكىردىڭ نەگىزىندە رەفورماتسيالىق قوزعالىستار جاسادى. ەۆروپادا ءدىن وكىلدەرى مەن عىلىم قايراتكەرلەرىنىڭ اراسىنداعى بۇل تارتىس بىرنەشە عاسىرلارعا سوزىلدى. ءدىن مەملەكەت ىسىنە ارالاسپاسىن دەگەن پىكىردى جاقتاۋشىلاردى ءدىن وكىلدەرى بيلەۋشىلەر ارقىلى وتقا (ينكۆيزيتسيا) ورتەتتىردى. ناتيجەسىندە 1776 جىلى اقش تا قابىلدانعان «ادام قۇقىعى» دەكلوراتسياسى مەن 1789 جىلى فرانتسيادا قابىلدانعان «ادام قۇقىعى» دەكلوراتسياسىندا سوسلوۆيەلىك جۇيە جويىلىپ، ءدىن مەملەكەت ىسىنە، مەملەكەت ءدىن ىسىنە ارالاسپايتىن جاڭا مەملەكەتتىك قۇرىلىم پايدا بولدى. باتىس ەۆروپادا 1831 جىلى بەلگيا، 1911 جىلى پورتۋگاليا، 1918 جىلى گەرمانيا وسى جۇيەگە ءوتتى. يسلام ەلدەرىنىڭ ىشىندە ءبىرىنشى بولىپ بۇل جۇيەنى 1924 جىلى تۇركيا قابىلدادى. ەۆروپادا «لايتسيزم» تەرمينىنىڭ بالاماسى رەتىندە «سەكۋلاريزم» تەرمينى دە قولدانىلادى. سلاۆيان ەلدەرى «سۆەتسكي» تەرمينىن قولدانسا، تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ كوپشىلىگى «لايتسيزم» تەرمينىنىڭ ورنىنا «دۇنەۆي» تەرمينىن قولدانادى. ال، ءبىزدىڭ ەلىمىز «لايتسيزم» تەرمينىنىڭ ورنىنا «زايىرلى» ءسوزىن قولدانادى.
قازىرگى الەمدەگى زايىرلى مەملەكەتتەردىڭ دىنگە دەگەن ۇستانىمىن بىلايشا جىكتەۋگە بولادى:
ا) كلەريكالدى جۇيەگە جاقىن زايىرىلىق.
ءا) كونكورداتو جۇيەسىنە جاقىن زايىرلىلىق.
ب) دىندەرگە تەڭ قۇقىق بەرەتىن زايىرلىلىق.
كلەريكالدىعا جاقىن زايىرلى مەملەكەتتەرگە تۇركيا، مالايزيا، بەلورۋسسيا سەكىلدى مەملەكەتتەردى جاتقىزۋعا بولادى. سەبەبى، بۇل مەملەكەتتەر زايىرلى مەملەكەت بولىپ تانىلعانمەن، ءوز تەررەتورياسى مەن حالقىنىڭ تاريحي تانىمىندا ەرەكشە رولگە يە ءبىر دىنگە مەملەكەتتىك تۇرعىدان قولداۋ كورسەتەدى. بىراق، ءدىندى مەملەكەتتىڭ ساياساتىنا ارالاستىرمايدى. ەگەر، ءدىن كۇشەيىپ كەلە جاتسا، وعان شەكتەۋ قويىپ وتىرادى.
كونكورداتوعا جاقىن زايىرلى مەملەكەتتەرگە مىسىر، اۋعانستان جانە ليۆان سەكىلدى مەملەكەتتەردى جاتقىزۋعا بولادى. ماسەلەن، مىسىر زايىرلى مەملەكەت بولىپ تابىلعانمەن، يسلام ءدىنىنىڭ وكىلدەرىمەن كەيبىر ماسەلەلەردە ساناسىپ وتىرادى. ءتىپتى، يسلام ءدىنىن وقىتاتىن وقۋ ورىندارىن مەملەكەتتىك قازىنادان قارجىلاندىرادى. ليۆان مەملەكەتى حەزبوللا سەكىلدى ءدىني ۇيىمنىڭ وكىلدەرىمەن ساناسۋعا ءماجبۇر.
دىندەرگە تەڭ قۇقىق بەرەتىن زايىرلى مەملەكەتتەرگە پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ كوپشىلىگىن، سونداي-اق، اقش، فرانتسيا، گەرمانيا، بەلگيا سەكىلدى مەملەكەتتەردى جاتقىزۋعا بولادى. بۇنىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە وسى ساناتقا كىرەدى. زايىرلى مەملەكەت قۇرۋدىڭ وسى جۇيەسى مەملەكەتتىڭ بولاشاعى ءۇشىن اسا قاۋىپتى. دىندەرگە تەڭ قۇقىق بەرۋ دەموكراتيالىق پرينتسيپ بولعانمەن، ءدىني سەنىمى مەن ۇستانىمى ءبىر-بىرىنە قارسى كەلەتىن اعىمداردىڭ ءبىر مەملەكەتتە ءبىر ۋاقىتتا قاتار ءومىر ءسۇرۋى، قوعامدىق بىرىزدىلىكتى جوعالتىپ، ناتيجەدە بۇنداي ىرىقسىز جۇيە مەملەكەتتىڭ ىرگەسى سوگىلۋىنە اكەپ سوقتىرادى. ءVى-ءىح عاسىرلاردا سولتۇستىك كاۆكازدا ءومىر سۇرگەن حازاريا مەملەكەتى دىندەرگە تەڭ قۇقىق بەرۋىنىڭ ناتيجەسىندە ىشكى بىرلىگىنەن ايىرىلىپ، تاريح كوشىنە ەرە الماي توز-توزى شىققان بولاتىن.
ءبىزدىڭ ەلىمىز زايىرلىقتىڭ كلەريكالدىگە جاقىن جۇيەسىنە وتۋگە كۇش سالۋى كەرەك. ياعني، حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى ۇستاناتىن بەلگىلى-ءبىر دىندەرگە قولداۋ كورسەتىپ، وزگە ءدىني اعىمداردىڭ قىزمەتىنە شەكتەۋ قويعانىمىز ءجون. قازىرگى قولدانىستاعى ءدىن جونىندەگى زاڭىمىزدا زايىرلىقتى پاش ەتەتىن مىنانداي قاعيدالار بار:
1. مەملەكەتتىك بيلىككە ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ارالاسۋىنا جول بەرىلمەيدى.
2. مەملەكەتتىك بيلىكشى ورگاندار ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتىنە زاڭسىز ارالاسا المايدى.
3. ءدىني بىرلەستىكتەرگە پارتيا رەتىندە قۇرىلۋىنا جول بەرىلمەيدى.
4. مەملەكەت ءدىني بىرلەستىكتەردى قارجىلاندىرمايدى.
5. بەلگىلى ءبىر ءدىندى مەملەكەتتىڭ ءبىلىم باعدارلاماسىنا ارنايى ءپان رەتىندە ەنگىزۋگە بولمايدى.
6. ءبىلىم بەرۋ ورىندارىندا ءدىنتانۋ پاندەرى تانىمدىق نەگىزدە وتكىزىلۋى مۇمكىن.
7. ادامداردىڭ ار-وجدان بوستاندىعى مەن ءدىني سەنىمى قامتاماسىز ەتىلەدى.
ءبىز بۇل قاعيدالاردىڭ ءبازبىرىن وزگەرتىپ، مەملەكەتىمىزدىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتەتىن قوسىمشا مىنانداي قاعيدالاردى ەنگىزگەنىمىز ءجون:
بىرىنشىدەن، مەملەكەت مۇددەسىمەن بىرگە حالىقتىڭ مەنتاليتەتىنە مۇلدە جات پىكىردەگى ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەت ەتۋىنە جول بەرمەۋ. ءبىز جوعارىدا ايتىپ وتتىك، ەلىمىزدەگى كوپتەگەن ءدىني بىرلەستىكتەر مەملەكەتتىك تىركەۋدەن وتەردە وزدەرىنىڭ شىنايى بەينەسىن جاسىرىپ، جالعان باعدارلاما تۇزگەن. ەگەر، يەوگوۆو كۋاگەرلەرى مەن باھايە سەكىلدى اعىم وكىلدەرى قان اۋىستىرۋعا بولمايدى، مەملەكەتتىك شەكارا دەگەن جوق، وتان قورعاۋ حارام، مەملەكەتتىك نىشاندارعا قۇرمەت كورسەتۋ دۇرىس ەمەس دەگەن قاعيدالارىن ءوز باعدارلامالارىندا اشىق كورسەتسە، مەملەكەتتىك تىركەۋدەن وتە الماعان بولار ەدى. ال، قازىر ولاردىڭ بۇنداي پىكىرلەرى بار ەكەندىگىن دالەلدەيتىن كوپتەگەن فاكتىلەر بار. سوندىقتان، بۇنداي ءدىني بىرلەستىكتەردى دەپورتاتسيالاۋعا ءتيىستىمىز. سونىمەن بىرگە بۇل جەردە مەملەكەتپەن بىرگە حالىق مەنتاليتەتىن ءسوز ەتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، قازىر ەلىمىزدە ۇلتىمىزدىڭ تاريحي تانىمى مەن سالت-ءداستۇرىن قارالايتىن ءدىني اعىمدار پايدا بولدى. مىسالعا، ۋاھابيە سەكىلدى اعىمدار قازاقتىڭ دومبىراسى مەن قوبىزى جانە ءداستۇرلى اندەرىن، سونداي-اق، قانشا عاسىرلاردان بەرى قالىپتاسقان مادەنيەتىمىزدى ءجون-جوسىقسىز حارام دەپ قابىلدايدى. قازاقتىڭ مادەنيەتىن قارالاۋ دەگەن ءسوز، سايىپ كەلگەندە مەملەكەتتى جوققا شىعارۋعا اكەپ سايادى. سوندىقتان، حالىقتىڭ مەنتاليتەتى ءدىن تۋرالى زاڭىمىزدا نەگىزگى قۇندىلىق رەتىندە قاراستىرىلۋى ءتيىس.
ەكىنشىدەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم باعدارلاماسىنداعى ورتا، ارناۋلى جانە جوعارى وقۋ ورىندارىندا مىندەتتى ءدىنتانۋ تانىمدىق ءپانىن ەنگىزۋ. بۇنى ۇسىنىپ وتىرعان سەبەبىمىز، وسى كەزگە دەيىن راديكالدى جانە ەكسترەميستىك پيعىلداعى ءدىني اعىمدارعا وتانداستارىمىزدىڭ كوپشىلىگى ءدىني تانىمى بولماعاندىقتان كىرىپ كەتىپ جاتتى. ءبىز ۇنەمى ماسەلەنىڭ سالدارىمەن كۇرەسىپ كەلەمىز. ال، ماسەلەنى تۋدىرىپ وتىرعان سەبەپتەرمەن كۇرەسكەن بولساق، كوپ ءجايتتىڭ ءاۋ باستا الدىن-العان بولار ەدىك. سوندىقتان، ءدىني اعىمداردىڭ قاتەلىكتەرىن قالىڭ بۇقاراعا دۇرىس جەتكىزسەك، راديكالدى جانە ەكترەميستىك پيعىلداردى جورگەگىندە تۇنشىقتىرىپ، ولاردىڭ ءورىسىن تارىلتقان بولار ەدىك. ءبىر قۋانتارلىعى، بىلتىردان باستاپ ورتا مەكتەپتەردە ءدىنتانۋ ءپانى فاكۋلتاتيۆتى ساباق رەتىندە وقىتىلىپ كەلەدى. بىراق، قولدانىستاعى «ءدىنتانۋ» وقۋلىعىنىڭ كەمشىلىگى كوپ. وقۋلىقتان قاي ءدىني اعىمنىڭ قاۋىپتى ەكەنىن مەكتەپ وقۋشىسى اڭعارا المايدى. ياعني، وقۋلىق ناقتىلىققا نەگىزدەلمەگەن. ءبىزدىڭ ايتارىمىز، «ءدىنتانۋ» وقۋلىعى قازىرگى قازاقستان قوعامىنداعى ءدىني شيەلەنىستى جاعدايدى ءسوز ەتۋى ءتيىس. سوندا، جاس جەتكىنشەك كەرتارتپا سەكتالاردى تانىپ بىلە الادى. سونداي-اق، «ءدىنتانۋ» ءپانى جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتۋدى قولعا الۋىمىز قاجەت.
ۇشىنشىدەن، يسلامتانۋ جانە پراۆوسلوۆيا دىندەرىن ورتا، ارناۋلى جانە جوعارى وقۋ ورىندارىندا فاكۋلتاتيۆتى ءپان رەتىندە وقىتىلۋىنا مۇمكىندىك تۋدىرۋ. ءدىن جونىندەگى زاڭعا بۇل باپتى ەنگىزگەن بولساق، وتانداستارىمىزدىڭ تاريحي جادىن جاڭعىرتىپ، ءوزىنىڭ تاريحي سەنىمىمەن بىرگە ءتىلى مەن جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرعان بولامىز. ماسەلەن، يسلام دىنىندە وتان مەن ادامنىڭ ءوز ۇلتىنا قۇرمەت كورسەتۋى حاقىندا كوپتەگەن ىزگى قاعيدالار بار. بۇل جەردە ايتا كەتەتىن ءجايت، پراۆوسلاۆيە دىنىنە قولداۋ كورسەتۋىمىزدىڭ ساياسات ەكەنىن ۇققانىمىز ءجون. تەك، يسلام ءدىنىن عانا فاكۋلتاتيۆتى ءپان رەتىندە ەنگىزسەك، حالىقتىڭ جيىرما پايىزداي سەنەتىن پراۆوسلاۆ وكىلدەرىن رەنجىتكەن بولامىز. بۇل بىرجاعىنان مەملەكەتتىڭ بىرتۇتاستىعى ءۇشىن قاۋىپتى. سوندىقتان، كەڭ ويلاپ، ەكى جاقتى تەڭ ويلاعىنىمىز ءجون.
تورتىنشىدەن، قمدب مەن قازاستان پراۆوسلاۆيە قاۋىمىنا ءدىن جونىندەگى زاڭىمىزدا رەسمي قولداۋ كورسەتۋ. يسلام مەن حريستيان ءدىنى باعىتىنداعى ءدىني اعىمدار قازاقستاندا ءدىني قىزمەتىن جۇرگىزۋى ءۇشىن اتالمىش قاۋىمداستىقتاردىڭ كەلىسىمىن الۋى ءتيىس. سونىمەن بىرگە، باق-دا قمدب مەن پراۆوسلاۆيە قاۋىمداستىعىنىڭ ۇگىت-ناسيحاتىن جۇرگىزۋىنە جاعداي جاساۋىمىز كەرەك. بۇنىڭ ىشىندە مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعى ءۇشىن مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن قمدب-عا قارجىلىق كومەك كورسەتۋىمىز شارت. بۇل قاعيدا، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدى كلەريكالدى زايىرلىق جۇيەسىنە جاقىنداتادى.
بەسىنشىدەن، شەت ەلدىك ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قارجىسىنا مەملەكەتتىك باقىلاۋ جاساۋ. قازىر، ەلىمىزدە قاپتاپ جۇرگەن شەت ەلدىك ميسسيونەرلەر وزدەرىن قارجىمەن قايىرىمدىلىق قورلار قامتاماسىز ەتەدى دەپ كورسەتكەنمەن، كەيبىر ميسسيونەرلەردىڭ قولىنان قازاقستانداعى شەت ەلدىك كومپانيا باسشىلارىنىڭ ۆيزيتكاسىن كورىپ ءجۇرمىز. بۇل نەنى بىلدىرەدى دەگەندە، باتىستىڭ الپاۋىت مەملەكەتتەرى قازاقستاندى حريستيانداندىرۋعا وزدەرىنىڭ وسىنداعى كومپانيالارى ارقىلى قارجى توگەدى دەگەن ءسوز. بۇنىڭ ءدىني ديۆەرسيا ەكەندىگى داۋسىز. سوندىقتان، ميسسيونەرلەردىڭ شەت ەل مەن شەت ەلدىك ينۆەستورلاردان قارجىلىق كومەك الۋىنا شەكتەۋ قويعانىمز ءجون.
التىنشىدان، ميسسيونەرلەردىڭ ۇگىت-ناسيحات جاساۋ بارىسىندا گيپنوز (دۋالاۋ) جاساۋىنا تيىم سالۋ. ەلىمىزدەگى كەيبىر شەت ەلدىك ميسسيونەرلەردىڭ ادامداردى دۋالاۋ ارقىلى ءوز بىرلەستىگىنە مۇشەلىككە وتكىزىپ جاتقاندىعىن كوپ ەستىدىك. بۇل جاعدايدى كەيبىر ميسسيونرەرلەردىڭ ارباۋىنا ءتۇسىپ قالعان قانداستارىمىزدىڭ ءوز اۋزىنان دا ەستىپ بىلدىك. ءتىپتى، كەيبىر اعىمدار ادامداردى قۇلشىلىق ەتۋ كەزىندە ەكستازعا ءتۇسىرىپ، اقىل-ەسىنەن ايىرۋ ارقىلى وزدەرىمەن ءبىر بولۋعا انت-سۋ ىشكىزەدى. بۇل تيىمدى ىسكە اسىرۋدىڭ قيىنعا سوعاتىن ءبىر جەرى، ادامدارعا دۋا جاسالعاندىعىن دالەلدەۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك مەكتەبىندە دۋا ءىلىمىن انىقتايتىن ارنايى مامانداردى تاربيەلەپ شىعارۋعا ءتيىسپىز. بۇل كەيبىر ەلدەردىڭ تاجىريبەسىندە بولىپ جاتقان جاعداي.
جەتىنشىدەن، قازاقستانداعى ءدىني بىرلەستىكتەردى ءار جىل سايىن مەملەكەتتىك تەكسەرۋدەن وتكىزۋ. جالپى، مەملەكەت ءوزىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋى ءۇشىن ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتىن ۇنەمى باقىلاۋدا ۇستاۋى ءتيىس. ءدىن - ادامنىڭ جۇرەگىن شارپىدى ما، ادام سونىڭ ايتقانىمەن ءجۇرىپ تۇرادى. ءتىپتى، دۇنيەنى جارىپ جىبەر دەسە، ونى ىستەۋدەن دە تايىنبايدى. وعان قازىر الەمدە ءاربىر كۇنى بولىپ جاتقان جارىلىستار دالەل بولا الادى. سوندىقتان، ەلىمىزدە تىركەلگەن ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ءار جىلعى ءدىني اۋقىمى مەن مۇشەلەرى انىقتالىپ، ولاردىڭ ۇستانىمى مەن پيعىلدارى ايقىندالىپ وتىرۋى ءتيىس.
سەگىزىنشىدەن، ءدىني بىرلەستىك قۇرۋ ءۇشىن 1000 مۇشەدەن كەم بولماۋى ءتيىس. قازىرگى قولدانىستاعى زاڭىمىز بويىنشا ون ادام جينالىپ ءدىني بىرلەستىك قۇرا الادى. بۇل ەلىمىزدىڭ بولشەكتەنە تۇسۋىنە تىكەلەي اسەر ەتەتىن قۇقىقتىق نورما. ال، بۇل نورمانى 1000-عا دەيىن كوترەسەك، شەت ەلدەن كەلىپ ءدىني بىرلەستىك اشامىن دەگەندەرگە قۇقىقتىق توسقاۋىل قويعان بولار ەدىك.
توعىزىنشىدان، مەملەكەتتىك مەكەمە عيماراتتارى مەن قوعامدىق ورىنداردا مەشىت اشۋ. بۇل قوعامدىق قاجەتتىلىكتەن تۋىپ وتىرعان پىكىر. ءبىز ءدىن ەركىندىگىن جاريالاعانىمىزبەن، حالىقتىڭ ءدىن امالدارىن جاساۋعا ەشقانداي مۇمكىندىك جاساپ وتىرعان جوقپىز. اسىرەس، قوعامدىق ورىنداردا ادامداردىڭ كەز-كەلگەن جەردە ناماز وقىپ تۇرعانىن كورەمىز. سوندىقتان، مەملەكەتتىك مەكەمە عيماراتتارى مەن قوعامدىق ورىنداردا قۇلشىلىق ورىندارىن اشۋعا ءتيىستىمىز.
ونىنشىدان، پارلامەنتتەن قمدب مەن پراۆوسلاۆيە قاۋىمداستىعىنىڭ وكىلدەرىنە ءبىر-ءبىر ورىننان بەرۋ. مەملەكەتتىڭ زايىرلى ۇستانىمىندا ءدىن مەملەكەت ىسىنە ارالاسپاۋى ءتيىس. دەسەكتە، ەكى دەپۋداتتىڭ پارلامەنتتى ءۇيىرىپ اكەتپەسى بەلگىلى. پارلامەنتتە ءارتۇرلى زاڭدار تالقىلاعاندا يسلام مەن پراۆوسلاۆيە ءدىنىنىڭ پىكىرىن جەتكىزەتىن وكىلدەردىڭ بولۋى، ءدىننىڭ مەملەكەتتىڭ ساياساتىنا ىقپال ەتكەندىگىن كورسەتپەيدى. ءبىز ەلىمىزدەگى نەگىزگى دياسپورالار اتىنان پارلامەنتتەن ورىن بەردىك. سول سەكىلدى ەلىمىزدەگى نەگىزگى ەكى ءدىن اتىنان پارلامەنتتەن ەكى ورىن بەرۋىمىز كەرەك.
ونبىرىنشىدەن، قوعامدىق تاماقتانۋ جانە وزگەدە قىزمەت كورسەتۋ ورىندارىن جالپى جانە مۇسىلماندىق دەپ ءبولۋ. بۇل دا قوعامدىق سۇرانىستان تۋىپ وتىرعان پىكىر. زايىرلى ەل بولىپ تابىلاتىن ءبىز تۇگىلى، كوممۋنيستىك قىتايدىڭ وزىندە قوعامدىق تاماقتانۋ ورىندارى جالپى جانە مۇسىلماندىق بولىپ بولىنەدى. مۇسىلمان ادامنىڭ جالپى اسحانادالارداعى شوشقا جانە سپيرتتەن دايىندالاتىن تاعامدارمەن ازىقتانباسى بەلگىلى. سوندىقتان، قوعامدىق قىزمەت كورسەتۋ (مونشا، قوناق ءۇي، شاشتاراز) ورىندارىن مۇسىلماندىق شارتتار نەگىزىندە اشامىن دەگەندەرگە رۇقسات بەرۋىمىز كەرەك.
ونەكىنشىدەن، مەشىت پەن شىركەۋدە قيىلعان نەكەنىڭ قۇقىقتىق كۇشى بار دەپ تانۋ. مەشىت پەن شىركەۋ مەملەكەتتىك ورگان ەمەس، بىراق، حالىق بۇل ورىنداردى قاسيەتتى دەپ بىلگەندىكتەن، كوبىنە وسىندا نەكە قيۋ ءراسىمىن وتكىزەدى. ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ءدىني ورىنداردا قيدىرعان نەكەسىن احاج ورگانىندا قايتا تاعى قيدىرتقاننان كورى، قمدب-عا تىركەلگەن مەشىتتەر مەن پراۆوسلاۆيە شىركەۋلەرىندەگى قيىلعان نەكەنى رەسمي كۇشى بار دەپ تانىعان ءجون. بۇندا ايتا كەتەتىن ءجايت وتباسىلىق داۋلاردى مەشىت پەن شىركەۋ قارامايدى. تەك، ولاردىڭ بەرگەن نەكە كۋالىگى زاڭدىق كۇشكە يە بولىپ تابىلادى.
تاۋەلسىزدىك العان ون سەگىز جىلدا ەلىمىز تالاي اسۋلاردى باعىندىرعانمەن، ءتورت مىڭعا جۋىق ءدىني بىرلەستىكتىڭ قۇرىلۋىنا جول بەرىپ، يدەولگيا سالاسىنىڭ بولشەكتەنىپ كەتكەنىن اڭداماي قالدى. بۇل ءبىزدىڭ وسى عاسىرداعى ەڭ ۇلكەن جەڭىلىسىمىز بولىپ تابىلادى. بيلىكتىڭ كەش بولسا دا ويانعانىنا تاۋبە دەيمىز. اتام قازاق: «وتكەنىڭ تۇگەندەلمەي، بۇگىنگىڭ بۇتىندەلمەيدى» دەيدى. ەندىگى مىندەت وتكەن ون جەتى جىلداعى جىبەرگەن قاتەلىكتەرىمىزدىڭ ورنىن تولتىرۋعا ءتيىستىمىز. بۇل يگى ىستە حاق-تاعالانىڭ ءوزى قولداۋشىمىز بولعاي دەپ تىلەيمىز.
