ءحىح عاسىردىڭ ورتاسى تۇسىنان باستاپ ەلىمىزدە كاپيتاليستىك قاتىناستار ۇدەرىسى ورىن الىنعانى بايقالدى. الدىمەن قازاق جەرىندە جارمەڭكەلەردىڭ كوپتەپ اشىلۋى باستى سەبەپتەردىڭ ءبىرى بولسا، ەكىنشىدەن پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋعا كەلگەن ءتۇرلى كومپانيالارىنىڭ جەر استى، جەر ءۇستى تابيعي بايلىقتاردى يگەردىگىنەن انىق كورىندى.

ونەركاسىپ حح عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارىنا دەيىن ەكونوميكانىڭ نەگىزگى لوكوماتيۆى بولىپ كەلدى. دەمەك ءبىز قاراستىرىپ وتىرعان ۋاقىتتا، ونەركاسىپ سالاسى ەكونوميكانىڭ باستى كۇشى بولعان ەدى. وسى تۇستا ءبىزدىڭ ەلدىڭ ازاماتتارىنىڭ اراسىناندا تاۋ-كەن سالاسىنان، ۇلكەن ونەركاسىپ سالاسىنا اينالىسۋعا نيەتتى.

قازاق بايلارىنا قاتىستى تاقىرىپتا زەرتتەۋلەرىمىزدى ءتۇرلى باق بەتتەرىندە جاريالانا باستاعان ساتتە وقىرمان اراسىندا سىن ايتىلعان ەدى. سول كەزدە بايقاعانىمىز، كوپشىلىكتىڭ اراسىندا الىدە بولسا «بايلار جامان بولعان» دەگەن كەشەگى كەڭەستىك سانانىڭ تۇيىرشەكتەرى بار ەكەنىن بىلدىك. قارسى پىكىر بىلدىرۋشىلەر «قازاق بايلارى مال ايداپ، قىمىزعا تويىپ، كوپتەپ قاتىن العاننان باسقا ەشتەڭە جاساعان جوق. ەگەر جاساعان ىستەرى بولسا نەگە زاۋىتسالمادى» دەگەن ماعىناداعى ويلارىن ءبىلدىردى. ادامنىڭ الدىنان شىققان قارسى پىكىرلەر اتالعان ماسەلەگە تەرەڭدەپ كىرۋىنە سەبەبىن تيگىزەدى ەكەن. سوندىقتاندا وقىرماننىڭ ىشىنەن ايتىلعان پىكىردى ەسكەرە وتىرىپ، وندىرىسكە، ونەركاسىپكە ارالاسقان قازاق بۋرجۋازياسىنا قاتىستى ءتۇرلى زەرتتەۋلەردى قاراستىرا وتىرىپ، نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋدى ورىندى دەپ بىلدىك.

ءحىح عاسىر ورتاسىنان باستاپ ەلىمىزدە كاپيتاليستىك قاتىناستاردىڭ دامۋىنىڭ اسەرى قازاق جەرىندەگى قازبا بايلىقتاردى يگەرۋىنەن بايقالدى. قازبا بايلىقتاردى يگەرۋگە كەلگەندەر پاتشالىق رەسەيدىڭ ورتالىعىنان كەلگەن ىسكەرلەر مەن شەتەلدىك ينۆەستورلار ەدى. ءدال وسى تۇستا زاڭدى سۇراق تۋادى. قازاق بايلارى نەگە قازبا بايلىقتاردى يگەرىپ، وندىرىسكە ارالاسپادى؟!

وعان پاتشالىق رەسەي رۇقسات بەرگەن جوق. ماسەلەن، سول كەزدە مۇسا شورمان، تانا مىرزا سياقتى اۋقاتتى بايلار ۇسىنىس جاسادى. بىراق ولاردىڭ ۇسىنىستارى قاناعاتتاندىرىلماي كەرى قايتارىلدى. ال رەسەيدىڭ ىشكى ايماعىنان كەلگەن كاسىپكەرلەرگە جەڭىلدىكتەر جاسالدى. ولار العاشقى جىلدارى سالىق تولەۋدەن بوساتىلدى. زەرتتەۋشىلەرى مالىمەتىنە قاراعاندا سىرتتان كەلگەن كەلىمسەكتەردىڭ ايتارلىقتاي ءونىدىرىستى وندىرۋگە جاڭا تەحنولوگياالىپ كەلمەگەنىن ايتادى. قازبا بايلىقتاردىڭ جەتپىس پايىزدان استامى قارابايىر جولمەن، ادام ەڭبەگىمەن ءوندىرىلدى. قازاق بايلارىنا قازبا بايلىقتى وندىرۋگە رۇقسات ەتەتىن ليتسەنزيانى بەرمەۋىنىڭ باستى سەبەبىنە توقالساق. ەگەردە قازاق بايلارى وندىرىسكە ارالاسىپ ىرىلەنەنىپ جاتسا وندا ول وتارشىل يمپەرياعا قاۋىپ توندىرەتىن كۇشكە اينالاتىن ەدى. ال مۇنى وتارلاۋشىلار جاقسى ءبىلدى. سەبەبى قازاق بايلارى ىرىلەنىپ قولدارىنا كولەمدى كاپيتال ۇستاعان جاعدايدا قۋاتتارى ارتىپ تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلارى انىق. ەلىمىزدە وتارلىق كەزەڭدە ءتۇرلى ۇلت-ازاتتىق كوتەرلىستەر بولدى. تاريحشىلار كوبىنە الاۋىزدىقتىڭ بولۋى، ستيحيالى دەڭگەيدە كوتەرىلىس دەگەن ماعىنادا قورىتىندى پىكىر ايتادى. ماسەلە الاۋىزدىقتا عانا ەمەس، نەگىزگى تەڭ ەمەس جاعدايدا سوعىس ءجۇردى دەپتە توپشىلايمىز. كوتەرىلىسشىلەر نايزا، قىلىشپەن، ال جازالاۋشى جاساق سوڭعى زاماناۋي قارۋمەن قارۋلانىپ كەلۋى كوپ جاعدايدا شەشۋشى فاكتور بولىپ قالا بەردى. حالقىمىزدىڭ ارقا سۇيەر ازاماتتارىندا قوماقتى كاپيتال بولعان جاعدايدا زاماناۋي قارۋدى دا الۋعا مۇمكىندىكتەرى جەتەر ەدى. وتارلاۋشى تاراپ مۇنداي ماسەلەلەردىڭ الدىن الا جول بەرمەۋدى قاراستىرىپ الدى.

دەگەنىمەن سول زاماندا ەلىمىزدە وزگەمەن يىق تەڭەستىرگەن كوپەستەر پايدا بولدى. ولار ساۋدانى تەرەڭ يگەرۋىنىڭ ارقاسىندا ىرىلەنىپ، ونەركاسىپپەن اينالىسقاندارىدا بارشىلىق.

قازبا بايلىقتاردى وندىرۋگە نيەتتى بولعان كىسىنىڭ ءبىرى ايگىلى كۇيشى تاتتىمبەت قازانعاپۇلى ەدى. ءبىز تاتتىمبەتتى تەك كۇيشىلىگى تۇرعىسىنان تانىپ كەلەمىز. ونىڭ كوپەستىگى، ىسكەرلىگى دە ءبىر توبە بولعان تۇلعا. ەڭ العاشقى بولىپ قازاق جەرىندەگى قازبا بايلىقتى يگەرۋگە رۇقسات العان وسى كىسى.

...ءيسى قازاق دالاسىنداعى ەڭ العاشقى مەتاللۋرگيازاۆودى بولىپ ەسەپتەلەتىن بلاگوداتنو-ستەفانوۆسكي زاۆودى تۇندىك وزەنى بويىنداعى تاتتىمبەت اۋىلىنىڭ ۇستىنەن سالىنعان. بۇل 1844-1861 جىلدارى ارالىعىنداعى 78,3 مىڭ پۇت قورعاسىن، 394 پۇت قارا مىس، 32 پۇت التىن ارالاس كۇمىس وندىرگەن. كەي جىلدارى زاۋىتتا ءۇش جۇزگە تارتا جالدامالى قازاق جۇمىسشىلارى ەڭبەك ەتسە، ولاردىڭ ىشىندە تاتتىمبەت بولىستىق ەتكەن نۇربيكە-شانشار ەلىنىڭ ادامدارى دا از بولماعان. جەلپىنىپ جايلاۋعا شىعا الماي، جاتاق بولىپ جالدانعان قازاق جۇمىسشىلارى، ولاردىڭ ەڭسەسىن ەزگەن اۋىر جۇمىس، اسىرەسە قىزىعىن جات كورگەن تۋعان جەردىڭ ەسىل داۋلەتى... مىنە، كوز الدىندا ىندەتتەي ۇلعايىپ بارا جاتقان وسى جاعدايعا تاتتىمبەت ارەكەتسىز قاراپ وتىرا المادى.

تۋعان جەردىڭ قوينىنداعى قازىنا-بايلىقتى ءوز حالقىنىڭ يگىلىگىنە جاراتۋ ءۇشىن كەن ورىنىن اشىپ، سالۋدى نيەت ەتەدى. بۇل نيەتىن جۇزەگە اسىرۋ جولىندا تاتتىمبەت سول كەزدىڭ باسقارۋ جۇيەسىندەگى وتارشىلدىق مۇددەگە قىزمەت ەتەتىن ساتىلارمەن تىرەسە ءجۇرىپ، اقىرى كوزدەگەن ماقساتىنا جەتەدى. 1856 جىلى تامىزدىڭ 13-ءى كۇنى تاتتىمبەتكە كەن ورنىن اشىپ، التىن وندىرۋگە رۇقسات ەتكەن.فينانس مينيسترلىگىنىڭ № 997-ءى بۇيرىعى بەرىلەدى. وسى بۇيرىقتىڭ نەگىزىندە قارقارالى وكرۋگىنە قاراستى نۇربيكە -شانشار بولىسىنىڭ ءبيى، ءجۇزباسى قازانعاپوۆ تاتتىمبەت كەن وندىرۋگە كۋالىك قاعاز الادى.

حالىقتىڭ باقىتتى دا بەرەكەلى بولاشاعى ءۇشىن تالپىنعان تاتتىمبەت اسىل ارمانىن جۇزەگە اسىرا المادى. ەرتە جابىسقان دەرتتەن سوزىلا اۋىرىپ ءجۇرىپ 1860 جىلى دۇنيە سالدى. ال ونىڭ كەن ورنىن اشۋ، زاۆود سالۋ جونىندەگى ارەكەتىن ءارى قاراي ۇشتاپ، جالعاستىرىپ الىپ كەتەتىن ۇرپاعى بولمادى. وسىنداي ارەكەتكە وتىرشىلدىقتىڭ تەمىر قۇرساۋى مەن سەكەمشىل ءتارتىبىنىڭ دە دەس بەرمەگەنى انىق (سەيدىمبەك اقسەلەۋ. شىعارمالارى. التى تومدىق. – استانا: فوليانت، 2010. ت.3. قازاقتىڭ كۇي ونەرى. – 832 بەت).

قاراجان ۇكىباەۆ 1906 جىلى سەمەي قالاسىنا تۇڭعىش رەت 100 نومىرلىك تەلەفون ستانتسياسىن ءوز قارجىسىنا ساتىپ الىپ ورناتتى. ونى ۇكىباەۆ اقش-تىڭ دارىندى ينجەنەرى، تۇڭعىش رەت تەلەفوندى ويلاپ تاپقان الەكساندر بەللدەن (1847-1922) كابەلىمەن قوسا تەلەفون اپپاراتىمەن بىرگە العان بولاتىن.

قاراجاننىڭ سەمەيدە مال سوياتىن ەكى قاساپحاناسى (بوينيا) بولدى. ونىڭ ءبىرى قالاداعى №3 اتۆوبازاتۇسىندا وڭ جاعالاۋىندا، ەكىنشىسى سەمەي ەت-كونسەرۆى كومبيناتى تۇرعان جەردە بولدى. مۇندا ءىرى قاراسى مەن قوي بار جىلىنا 1,5 ميلليون باس مال سويىلادى ەكەن. قاراجان جومارت كىسى عوي. ول سويىلعان قويدىڭ باس سيراعىن، وكپە-باۋىر، ىشەك-قارنىن سويۋشىلارعا تەگىنبەرىپ وتىرعان. سەمەيدە وسىنداي مال سويۋ ىسىمەن 500 قازاق شۇعىلداندى. ولاردىڭ تۇرمىس جاعدايى دا جاقسى بولدى، جالاقىنى دا ءوز ۋاقىتىندا تولەپ تۇردى.

ق.ۇكىباەۆتىڭ ءۇيى ەرتىستىڭ سول جاعالاۋىندا، قازىرگى توپوگرافيالىق تەحنيكۋم ورنالاسقان تۇستا تۇرعان. مۇندا كەڭەس وداعى ورناعان سوڭ پوچتا جۇمىس ىستەدى. كوپەستىڭ ءۇيى قىزىل قاراعاي (ليستۆەننيتسا) بورەنەلەرىنەن سالىنعان. ءورت بولعان جاعدايدا ونىڭ سىرتقى قابىعى عانا جانىپ، ءىشى ۇنەمى امان تۇرادى ەكەن. وسى ءۇيدىڭ استىندا ۇلكەن جەرتولە (پودۆال) بولعان. وندا كوپەستىڭ قىمبات زاتتارى ساقتالعان.

ۇلىنىڭ ايتىسىنشا بۇل ءۇي 1956 جىلى بۇزىلعان. قاراجان ۇكىباەۆتىڭ سول ۇيدە تەلەفونى تۇرىپتى. سوعان كوپەس «اۋزىمەن تىڭداما، قۇلاعىمەن سويلەمە…» دەپ اتاۋ بەرىپتى. ويتكەنى بۇل تەلەفوننىڭ ءسوز ايتاتىن جانە ونى تىڭدايتىن تۇتقالارى وتە ۇقساس جانە ەكى بولەك بولىپتى. بۇل اسپاپپەن سويلەسكەندەر جاعى سونى ءجيى شاتاستىرادى ەكەن. ول زايسان ۋەزىن، قانت قىزىلشاسى زاۋىتى جانە گيدروەلەكتروستانتسيامەن سىم تارتۋدى ءوز مىندەتىنە الادى. سوعان وراي التاي تاۋىنا تەلەفون باعانالارىن ازىرلەيتىن ەكى بريگادا اتتاندىرادى. ولاردىڭ دايىنداعان دىڭگەكتەرى ءبىر عاسىرعا جۋىق وتسە دە ءارتۇرلى سايلارىشىندە جينالعان كۇيىندە بەرتىنگە دەيىن جاتتى.

قاراجان بۇل جەردە 1909 جىلى بولعان. كوپەستەن جارتى عاسىردان كەيىنىرەك مەن دە بولدىم.

گەس سالىنباق قالجىر وزەنى بيىك تاۋلاردى جارىپ ءوتىپ، قۇزداردان قۇلاپ ءتۇسىپ، سارقىرىپ اعادى ( قازبالينوۆ ت. «اباي» جۋرنالىن اشۋعا قارجى بەرگەن قاراجان. //اباي، № 3, 2003, 75-77 بب. ).

قاراجان ۇكىباەۆ وسىنداي تەرەڭ شاتقالدىڭ ءبىر جاعىنان ەكىنشى جاعىنا تەزدەتىپ شىعۋ ءۇشىن  مولشەرى 200 مەتر  بيىكتىكتە تەمىر تروس ارقانمەن  بايلانىستىرعان اسپالى كوپىر سالدىرتتى. ونىڭ ۇستىنەن ادامدار اربامەن  وتەدى. بيىكتىگى سونداي، تومەن قاراساڭ  باسىڭ اينالادى. ونداعان جىلدار بويى كۇتىمگە الىنباعان يەسى جوق كوپىر مايلانباي تات باسىپ، توزىپ كەتكەن ەكەن.

ءبىر عاسىر مەرزىم وتسە دە سول كوپىردىڭ جۇرناعى ءالى بار. ونى جۇرتشىلىق «قاراجان بايدىڭ كوپىرى» دەپ اتايدى.

قالجىردىڭ تاۋدان شىعىپ، جازىققا بەت العان جەرىن قازاقتار «القىم» دەپ اتايدى. بۇل جەردە دە قاراجان ۇكىباەۆ بولعان. ونىڭ پايىمداۋىنشا سۋ قويماسى جاسالعاندا تەلەفوننىڭ اعاش دىڭگەكتەرىن گەس-كە دەيىن سايلاردان اعىزىپ اكەلىپ ىسكە جاراتۋ كوزدەلىپتى. 1907 جىلى سەمەيدەن پاروحود ماگناتى لاتيف سادىكوۆيچ مۋسين (1864-1916) بارجامەن نۇر-زايسان كولى ارقىلى قارا ەرتىسپەن ەۆگەنەۆكا (قازىرگى بوران ەلدى مەكەنى) سەلوسىنا جەتكىزىلگەن تسەمەنت پەن قۇرلىس قۇرالدارىن قورجىندارعا سالىپ، تۇيە كەرۋەندەرمەن القىمعا جەتكىزىلىپ، تاۋ ەتىپ ۇيگەن. كەيىن ونىڭ ءۇستى قاتىپ تاسقا اينالعان. سول جەردە تاۋدىڭ تاسىن ۋاتىپ بەتون جاساۋعا ءازىر ءارتۇرلى سۇرىپتالعان تاستار دا تولىپ جاتىر. ونى كورگەن كولدەنەڭ ادامدار بۇلار قايدان كەلگەن دەپ تاڭىرقاسىپ قارايتىن.

سەمەيدىڭ كوپەستەرى جۇرتشىلىققا وتە قايىرىمدى، كەز كەلگەن ادامعا كومەگىن ايامايتىن كىسىلەر بولدى. كەيىن كەلگەن سوۆەت ۇكىمەتى ولاردى جامانداپ-جامانداپ ىسكە العىسىز ەتىپ تاستادى.

مەن سول گەس جانە قانت زاۆوتى سالىنباقشى جەرلەردى وسى بۇگىن كورسەتە الامىن. ول سەمەيدەن 720 شاقىرىمداي قاشىقتىقتا ( قازبالينوۆ ت. «اباي» جۋرنالىن اشۋعا قارجى بەرگەن قاراجان. //اباي، № 3, 2003, 75-77 بب. ).

قاراجان  باي تۋرالى تاعى ءبىر زەرتتەۋشى ا. ءسىلاموۆتىڭ دەرەكتەرىندە وزگەشە مالىمەت كەزدەسەدى.

...حح عاسىردىڭ العاشقى ونجىلدىعىندا سەمەي كوپەستەرى اكتسيونەرلىك قوعام قۇرعاندىعى بەلگىلى. وسى ۇيىمعا كىرۋشى كوپەستەر 1907 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي ءتۇرلى ساۋدا تۇرلەرىن جۇرگىزگەن. سونىڭ ءبىر مىسالى ولار ارزان قانت الۋ جولىندا زايسان ۋەزىنىڭ التاي تاۋى ەتەگىندە ءجۇز مىڭ گەكتارعا جۋىق كوپ پايدالانىلماعان جەرگە قانت قىزىلشاسىن ەگۋدى جوسپارلاعان. ەرتىس پاروحودىنىڭ ماگناتى لاتيف مۋسين قۇرىلىس ماتەريالدارىنا بارلىق كەرەك-جاراقتى ءوز پاروحودىمەن، بارجالارىمەن جەتكىزۋدى موينىنا العان. سول جەردى سەمەيمەن بايلانىستىراتىن تەلەفون جۇيەسى تۋرالى ءسوز بولعاندا: «ونى مەن ءوز مويىنىما الامىن. ۇزىندىعى 600 شاقىرىم جەرگە تەلەفون دىڭگەكتەرىن ورناتىپ، سىمىن ءوزىم تارتامىن»، – دەگەن قاراجان ۇكىباەۆ. سول ءسوز ايتىلىپ، دەرەۋ ءىس باستالعان. سەمەيدەن ارنايى ءتورت بريگادا قۇرعان قاراجان ۇكىباەۆ ولاردى كەرەك-جاراقپەن قامتاماسىز ەتىپ تەلەفون دىڭگەكتەرىن ازىرلەۋگە التاي تاۋىنا اتتاندىرعان. بۇلار 300 شاقىرىمعا جەتەرلىك باعانالاردى ەكى جىلدا ازىرلەگەن. ەندى وسى ءىرى جوبانى ىسكە اسىراتىن ماماندى ىزدەستىرگەن. قۇرىلىستىڭ باستىعى بولىپ ۆارشاۆا قالاسىنان ينجەنەر كازيمەج جولكەۆسكي شاقىرىلدى. ول وزىنە كومەكشىگە پەتەربۋرگتىڭ تاجىريبەلى قۇرىلىسشى ينجەنەرى الەكساندر نيكولاەۆتى تاڭدادى. وسى ءىستى تىندىرۋ ماقساتىندا بالتىق وڭىرىنەن مامان جۇمىسشىلار الدىرىلدى. مۇنداي جوبانى ورىنداۋ، اياقتاۋ ءۇشىن كەم دەگەندە 7 جىل قاجەت بولاتىن. سول جۇمىستاردىڭ ەداۋىرى اتقارىلعاندا ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالادى، كوپ قۇرىلىسشىلار مايدانعا تارتىلىپ، قۇرىلىس تولىق اياقتالماي قالادى ( ءسىلاموۆ ا. س. تاريح جانە تاعىلىم. عىلىمي ماقالالار جيناعى. سەمەي، ينتەللەكت، 2010. – 326 ب.).

قاراجان بايدىڭ جاساۋعا بەل بۋعان ىسىنە ءمان بەرىپ قاراپ وتسەك. ءيا، بۇگىندە مۇنداي ىستەر مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جاسالىپ جاتىر. كۇنىمىزدە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جاسالىناتىن ءىستى، سول زاماندا اۋقاتتى باي ءوز مويىنا الدى. مىنە، وسىنداي بايلاردى قازاق «جارتى پاتشا» دەپ اتايدى.

بۇگىنگى استانانىڭ ورنى بۇرىندا قاراوتكەل دەپ اتالعان ەدى. سول قاراوتكەلدە بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس قۇرمانعالي قوسشىعۇلوۆ اۆتوموبيل شىعاراتىن زاۋىت اشۋدى جوسپارلاپ، اشپاق نيەتتە بولعان. تەك ونىڭ بۇل ءىسىن كەڭەستىك قىزىل وكىمەت توقتاتقان ەكەن. بۇل تۋراسىندا تاريحشى عالىم جامبىل ومارۇلىنىڭ مىنا عىلىمي-تانىمدىق ماقالاسىندا وسى ماسەلەنىڭ جاي جاپسارىنا كەڭىنەن توقتالادى. سول ماقالادان ءۇزىندى كەلتىرۋدى ءجون كوردىك.

قاراوتكەلدەگى  العاشقى اۆتوموبيل ءسوز بولعاندا كوبىنەسە ۆ.م.كۋبرين اتى اتالادى. ا.ف.دۋبيتسكي ۆ.م.كۋبرينمەن قاتار العاشقى اۆتوموبيلدەردىڭ بىرىنە يە بولعان فوتوگراف ك.پ.شاحوۆ دەپ جازادى. ال وسى اۆتوموبيلدەردىڭ قاراوتكەلگە قالاي كەلگەنىن، ونى كىم الىپ كەلگەنىن ەشقايسى دا اتاي قويمايدى. تەك قانا سوڭعى جىلدارى «ينفو-تسەس» اپتالىعىندا جاريالانعان ەرلان كۇزەكباەۆتىڭ ماقالاسىندا «ۆ.م.كۋبريننىڭ ءاۆتوموبيلىن قۇرمانعالي قوسشىعۇلوۆ  اكەلىپ بەردى» دەگەن مالىمەت بار.

قۇرمانعالي قوسشىعۇلوۆ دەگەن كىم؟ قۇرمانعالي قوسشىعۇلوۆ – قارا­وتكەلدىڭ داڭقىن الىسقا شى­­عارعان اتاقتى كوپەس باي­مۇقامبەت قوسشىعۇلوۆتىڭ ءۇل­كەن ۇلى. قاراوتكەل تاريحىندا قوسشىعۇلوۆتاردىڭ ورنى ەرەكشە، وسى اۋلەت تۋرالى ءبىز ارنايى ماقالا جازۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. بۇل جەردە ءبىز تەك قۇرمانعاليدىڭ اۆتوموبيلگە قاتىستى عانا اڭگىمەسىن ايتامىز.

قۇرمانعالي 1876 جىلى وسى ءوزىمىزدىڭ استانادا، ەرتەدە قازاق قاراوتكەل اتاعان قالادا تۋعان. بالا كەزىندە ونى اكەسى الدىمەن جەرگىلىكتى مەدرەسەدە وقىتىپتى، ودان كەيىن ەكى كلاستىق ورىس-قازاق مەكتەبىندە وقىعانى بەلگىلى. بۇل ەكى كلاستىق اتالعانىمەن ءتورت ساتىلى مەكتەپ قازىرگى تۇسىنىك بويىنشا ورتا ءبىلىمدى تولىق بەرەدى. ەرلان كۇزەكباەۆ ءوز ماقالاسىندا «قۇرمانعالي سەميناريا ءبىتىردى»  دەيدى، ول قانداي سەميناريا، قاي قالادا، ول جاعىن مەن انىقتاي المادىم. انىعى – قۇرمانعاليدىڭ سانكت-پەتەربۋرگتەگى ۋچەتنو-كووپەراتيۆنىي ينستيتۋتتا وقى­عانى، ونى ساۋدا ەكونوميكاسى ماماندىعى بويىنشا اياقتاعانى. بۇل جاعىنان ءبىز قۇرمانعالي قوسشىعۇلوۆتى قازاقتىڭ العاشقى جوعارى ءبىلىمدى ەكونوميست ما­مان­­دارىنىڭ قاتارىنا قوسۋعا تو­لىق قۇقىعىمىز بار. ەلگە قايتىپ كەلگەن سوڭ قۇرمانعالي اكەسىنىڭ جولىن جالعاستىرىپ، ساۋدا-ساتتىق ىسىنە كىرىستى دە، بىراق ول جولمەن كوپ جۇرمەي، قوسشىعۇلوۆتار اۋلەتىنىڭ ورتاق كاپيتالىن پايدالانىپ، كام­پيت-توقاش فابريكاسىن سالۋعا كىرىسىپ كەتتى. بۇل رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى زاماندا تەك قانا قازاق ەمەس، جالپى قازاق جەرىندەگى ىسكەر قاۋىمنىڭ  بارىنە دە ۇلگى بولدى.

قاراوتكەلدىڭ ورتاسىندا ات شاپ­تىرىم جەرگە ورنالاسقان ەكى قاباتتى، قىزىل كىرپىشتەن سالىنعان قوسشىعۇلوۆتاردىڭ فابريكاسى قالا جۇرتىنىڭ، اسىرەسە قازاق ازا­ماتتارىنىڭ ماقتانىشى بولدى. تەك قانا ماقتانىش ەمەس، بۇل فاب­ريكا قازاق بالالارىن كاسىپكە ءتار­بيەلەيتىن، ەڭبەككە باۋليتىن، كەدەي ازاماتتارعا كۇن كورىس تاۋىپ بەرەتىن ورتالىققا اينالدى. قۇرمانعالي فابريكامەن دە شەكتەلمەدى، سول كەزەڭدە قازاق جەرىنە جاڭا ەنىپ جاتقان شەتەلدىك «زينگەر»، «سالاماندرا»، «ياكور» سياقتى ءىرى كومپانيالارمەن وداقتاستى، ولاردىڭ وندىرىستەرىنە كاپيتال سالدى.

حح عاسىردىڭ باسىندا رەسەي يمپەرياسى ەۋروپالىق ۇلگىگە ءتۇسىپ، قاۋىرت دامي باستادى. قۇرمانعالي وسى ءدۇبىرلى جارىسقا تۇسكەن قازاقتىڭ جاس بيزنەسمەنى بولاتىن. ول وسى كەزەڭدە قازاق دالاسىندا تەمىر جول ماگيسترالدەرىن سالۋعا دايىندىق جۇمىستارىنا دا قاتىسىپ، بىرنەشە رەت قاراوتكەلدىڭ ىسكەر ازاماتتارىمەن بىرگە سانكت-پەتەربۋرگكە دە باردى. تەك وكىنىشتىسى، 1914 جىلى باستالعان ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، ىلە  شالا بۇرق ەتىپۆۋلكانداي اتىلعان ورىس رەۆوليۋتسيالارى، وعان ەرىپ كەلگەن جوقشىلىق، بوس­تاندىق دەپ اتقا ءمىنىپ العان كرەپوستنوي شارۋانىڭ ناداندىعى، ورىس بولشەۆيكتەرى  ۇيىمداستىرعان رەپرەسسيالار قازاقتىڭ جاس كاسىپكەرلەرىنىڭ بۇكىل جوسپارىنىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى. بۇل حالىق باسىنا تۇسكەن زۇلماتقا قۇرمانعالي سياقتى ازاماتتار ەشتەڭە دە قارسى قويا المادى، بالەنىڭ ءبارى ىشكى رەسەيدە  قازاقتىڭ  ەركىنەن تىس باستالدى.

قۇرمانعالي  ءاۆتوموبيلدى العاش رەت سانكت-پەتەربۋرگتە كورەدى. ول كەزدە رەسەيدىڭ ماسكەۋ مەن سانكت-پەتەربۋرگ سياقتى قالالارىنىڭ وزىندە اۆتوكولىك تاڭسىق بولاتىن. قۇرمانعالي ءوزى سياقتى تالاپتى ستۋدەنتتەرمەن بىرگە ءاۆتوموبيلدى جۇرگىزۋدى ءبىرىنشى ۇيرەنۋشىلەردىڭ ىشىندە بولدى،  كۋالىكتى دە سول كەزدە العان بولۋى كەرەك. تاعى ءبىر ەس­كەرتەتىن ماسەلە – قۇرمانعالي ءبىز سياقتى ءاۆتوموبيلدىڭ ءرۋلىن ۇستاعانعا ءماز بولعان جوق، ول ونىڭ قالاي جۇرەتىنىن، تەتىكتەرىن قالاي جوندەۋ كەرەك ەكەنىن زەرتتەدى. وسىنىڭ دالەلى، ستۋدەنت كەزىندە-اق قۇرمانعاليدىڭ رەسەيدەگى العاشقى اۆتوجارىستارعا قاتىسقاندىعى جانە بايگەگە تىگىلگەن امەريكان اۆتوكولىگىن ۇتىپ الۋى ( جامبىل ارتىقباەۆ. قاراوتكەلگە العاشقى ءاۆتوموبيلدى كىم اكەلدى. //astana-akshamy.kz).

«قۇرمانعالي 1900 جىلداردىڭ باسىندا قاراوتكەلگە سانكت-پەتەر­بۋرگتەن اۆتوموبيلگە ءمىنىپ  كەلدى» دەپ ەسكە الادى ونىڭ باۋى­رى بەكمۇحامبەت. بۇل جۇرت كەرەمەت تاڭ قالعان وقيعا بولدى.  قازىرگى كۇنى ءبىز بىرەۋ ايعا بارىپ، سول جاقتان لۋنوحودقا ءمىنىپ كەلدى دەگەنگە قالاي تاڭ قالساق، بۇل دا سولاي بولعان بولار. امەريكان اۆتوسىنا قىزىعۋشىلاردىڭ ىشىندە قالانىڭ ەڭ باي ادامدارىنىڭ ءبىرى ۆاسيلي ماتۆەەۆيچ كۋبرين دە بار ەدى. قۇرمانعالي قالانىڭ باي جانە ىقپالدى ازاماتىنىڭ ءوتىنىشىن جەردە قالدىرعان جوق، ءاۆتوموبيلدى ساتتى، سونىمەن بىرگە ەندى اۆتوموبيل ساتۋ شارۋاسىن ۇيىمداستىرۋعا  كىرىسىپ كەتتى. اۆتوموبيل ماسەلەسى وڭاي بولمايتىن، العاشقى بەتتە تەك ساتۋ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە اۆتوموبيل جۇرگىزۋدى ۇيرەتۋ دە، ونى جوندەۋ جۇمىستارى دا قۇرمانعاليدىڭ موينىندا بولدى. قاراوتكەلگە  سانكت-پەتەربۋرگ پەن ماسكەۋدەن ءاۆتوموبيلدى جەتكىزۋ دە ويىنشىق بولماعان شىعار.

قۇرمانعالي قوسشىعۇلوۆ اۆتوموبيل ساتۋمەن شەكتەلگەن جوق، ول  1913 جىلى قازاق جەرىندە تۇڭعىش اۆتوموبيل شىعاراتىن زاۋىت سالۋ ىسىنە كىرىستى. وسى جىلى ونىڭ شاقىرۋىمەن گەرمانيادان ءبىر توپ ينجەنەرلەر مەن قۇرىلىسشىلار كەلىپ، بولاشاق زاۋىتتىڭ قۇرىلىسىنا قاتىستى ماسەلەلەر تالقىعا ءتۇستى.

قوسشىعۇلوۆتار اۋلەتىنىڭ ءبىر وكىلى بەكمۇحامبەت ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە نەمىس ينجەنەرلەرى تولىپ جاتقان چەرتەجدەرمەن كەلگەنىن، ولاردىڭ كەيبىرەۋىنىڭ ۇزىندىعى 1,5 مەتر، ەنى 1 مەتر، قالىڭدىعى 30 سانتيمەتر كىتاپشا تۇرىندە بولعانىن، وسىنى كورىپ ءوزىنىڭ تاڭ قالعانىن ايتادى.

قۇرمانعاليدى بىلەتىن ادامدار ونىڭ كەيىن قارتايعان ۋاقىتتا دا، سوۆەت ۇكىمەتىنەن جاسىرىنىپ قاشىپ-پىسىپ جۇرسە دە تەحنيكا كور­سە كوزى جايناپ كەتەتىنىن، ونىڭ قولىنا تۇسكەن تەحنيكانىڭ جاڭارىپ قالاتىنىن، ونەرتاپقىش بولعانىن ايتادى ( جامبىل ارتىقباەۆ. قاراوتكەلگە العاشقى ءاۆتوموبيلدى كىم اكەلد. //astana-akshamy.kz).

وتارلىق زاماندا وزگەمەن تەڭ تۇرىپ كاسىپپەن اينالىسقان قازاق بۋرجۋازياسىنىڭ ەڭبەكتەرىن ەرلىككە باعالاۋعا بولادى. سەبەبى ولارعا وتارلاۋشى تاراپ جاقتان قىسىم از جاسالماعانىنا قاراماستان باعىتتارىنان قايتپاستان، تاباندىلىقپەن كاسىپكەرىن جالعاستىردى.

وتكەن تاريحىمىزعا قاراپ وتىرىپ ۇلتىمىزدىڭ قولىنان ەشتەڭە كەلمەگەن، جالقاۋدىڭ وبرازىنان ارىلاتىن ۋاقىت جەتكەن سياقتى. ول زاماندا ىسكەرلەردىڭ العا قويعان ماقساتىنا زاڭدى تۇردە توسقاۋىلدار قويىلدى.  ماسەلەن، ءبىز بۇگىنگى تاڭدا قۇرمانعالي سياقتى بايدىڭ وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن جوسپارلاعان ءىسىنىڭ باسىندا تۇرمىز. جاپون مەن كورەيلەر شامامەن وسىدان جەتپىس-ەلۋ جىل بۇرىن ماشينا جاساۋدى قولعا العان ەدى. بۇگىندە ولار قانداي دەڭگەيدە؟!

تاتتىمبەت تەك ونەر الەمىنىڭ تۇلعاسى عانا ەمەس، ىسكەرلىك سالادا دا وزىندىك ورنى بار تۇلعا. ادامنىڭ الدىنان ونەر نەمەسە كاسىپ دەپ جولايرىققا كەزىگىپ جاتسا تاتتىمبەتتەي ماسەلەنى قۇستىڭ قوس قاناتتى سياقتى قاتار الۋعا بولاتىندىعىن اڭعارتادى. قاراجان مەن قۇرمانعالي سياقتى بايلار بۇگىنگى ىسكەرلەرىمىزدىڭ، بولاشاقتا ونەركاسىپكەن اينالىسسام دەگەن جانداردىڭ ۇلگى تۇتار تۇلعالارىنا اينالعانى ءجون. سوندا ءبىزدىڭ ىشكى رۋحىمىزدىڭ ويانۋىنا تۇرتكى بولارىنا انىق.

رۋسلان احماعانبەتوۆ 

Abai.kz