ءسۇيىنباي مەن قاتاعاننىڭ ايتىسى
1848 جىلدىڭ قوڭىر كۇزىندە قىرعىزدىڭ باي شونجار مانابى ورمانحان شەشەسىنە اس بەرەدى. بۇل جيىنعا ارالاس قۇرالاس وتىرعان قازاقتىڭ تەزەك تورە، بولتىرىك شەشەن باستاعان يگى جاقسىلارى ءبىر قاۋىم ەل بولىپ قاتىسادى. استىڭ اقىندارسىز وتپەسىن بىلگەن اقىن جاندى تەزەك تورە ەلگە اتاعى جايىلىپ، تانىلا باستاعان ءسۇيىنباي اقىندى الا بارادى.
اس ءىشىلىپ قىزىق دۋمان باستالاردا قىرعىزدىڭ شوڭ مانابى قارا بايتىك تەزەك تورەگە بولتىرىك شەشەننىڭ قاسىندا وتىرعان بادانا كوز، سۇلۋ جىگىتتى كورسەتىپ:
- انا وتىرعان بالا ءسۇيىنباي اقىندارىڭ ەمەس پە دەپ سۇرايدى.
بولتىرىك: ء«يا»، - دەپ جاۋاپ بەرگەنشە، ءسۇيىنباي دومبىراسىن قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ زاۋلاتا جونەلدى.
اسسالاۋماعالەيكۇم، سالەم بەردىك،
مۇباراك جۇزدەرىڭدى جاڭا كوردىك.
اتاقتى اس جيىندى قۇتتىقتاۋعا،
باۋىرلاس قىرعىز ەلى، ساعان كەلدىك.
جۇيرىكتەر قوسىلماعان قويۋ شاڭعا،
قوسىلار قىران بۇركىت، قاشقان اڭعا.
حان جانتاي، قارا بايتىك، اتەكەڭە،
كەلىپ ەك امانداسا ورمانحانعا.
ارعى اتاڭ ەر اتەكە، باتىر جانتاي،
باسىنا كيدى بورىك قىزىل التاي.
قاناتتاس قىرعىز ەلىن كورمەك ءۇشىن،
بولارىن وسى استىڭ كۇتتىك التى اي.
باس قوسقان ەكى حالىق بۇل جيىندا،
كەلگەن سوڭ سويلەۋ كەرەك سوزدەن قايتپاي.
قول جايىپ، قۇران وقىپ وتكەندەرگە،
ارۋاعىن اتاڭ، قىرعىز، كەلدىم جوقتاي.
الدىنا قالىڭ قىرعىز كەلگەننەن سوڭ،
جاراي ما قايتىپ كەتۋ كوڭىل ايتپاي؟!
قىراعى اسپانداعى اقيىقپىن،
قۇمارى باسىلمايتىن بورانداتپاي.
ءسۇيىنباي وسىلاي دەپ توقتاعاندا، بايتىكتىڭ تاساسىندا وتىرعان قاعىلەز قايىستاي قارا جىگىت قارعىپ تۇرىپ پەرنەسى جوق قومۋزىن جوعارى تومەن تۇسىرە ويناتا سابالاپ، اششى ايقايدان بەت اۋىزى قۇبىلىپ اشۋىن توقتاتا الماي:
اۋ، ءسۇيىنباي، ءسۇيىنباي،
توقتات ەندى ءسوزىڭدى.
ويايىن با كوزىڭدى!
اقىنمىن دەپ ويلايسىڭ،
مەن تۇرعاندا ءوزىڭدى.
باسىڭنان ولەڭ جاۋدىرىپ،
ءبىر قۇرايىن تەزىمدى.
بارىڭ بولسا قارىشتا،
بارار جەرىڭ سەزىلدى.
كەلىپ قاپسىڭ بايقاماي،
ولەتۇعىن جەرىڭە.
قازۋلى تۇرعان كورىڭە،
كورسەتەيىن كوزىڭە.
اجال ايداپ كەلگەن سوڭ،
ساعان ءولىم تەگىندى.
تەنتىرەپ ءجۇرىپ قاڭعىرىپ،
بىلعاما شالقار كولىمدى.
قارا جالىم ورمانحان،
جانتاي، بايتىك بەگىمدى.
سىرتىڭنان ىزدەپ، ءجۇرشى ەم،
كەلتىردى قۇداي كەزىڭدى.
تۇستىڭبە بالەم، قولىما،
ۇرلەيىن مەس قىپ تەرىڭدى.
قاتىرلاتىپ شاينايىن،
قىبىرلاعان جەرىڭدى!
ءاي، ءسۇيىنباي، ءسۇيىنباي،
ءسۇيىنباي ماعان بۇيىمبا-اي
ءسۇيىنبايدى جەڭبەسەم،
كىرمەيمىن قايتىپ جيىنعا-اي.
ايتىساتىن اقىنسىڭ،
ءبىر قالاشتىق تيىنعا-اي.
كەرەگى جوقسىڭ قىرعىزعا،
دومبىراڭدى قولتىقتاپ،
قايت اۋلىڭا سالپاقتاپ،
توپىراق ساعان بۇيىرماي.
كەلىپ قاپسىڭ ورداما،
قاتاعان بارىن بايقاماي.
بوز جاپالاق سەن ەدىڭ،
قياقتى سۇڭقار مەن ەدىم،
تىرناعىما ىلىكتىڭ،
قالمايدى جەلكەڭ قيىلماي.
وسى جەردە جەڭىلسەڭ،
بۇيىرماس ساعان بۇيىمتاي.
ەلىڭدى تاپپاي قالارسىڭ،
كوزىڭنىڭ جاسى تيىلماي.
ارماندا قالما، ءسۇيىنباي،
اقىن بولساڭ بايقايىن.
باسىڭنان ولەڭ جاۋدىرىپ،
ميىڭدى ءبىراز شايقايىن.
ايتىسپايمىن دا سەنىمەن،
سەس كورسەتىپ قايتايىن.
كوپتىگىمدى ايتايىن،
بايلىعىمدى ايتايىن،
مەنىڭ اتىم، قاتاعان،
قوڭىر بورىك اسىندا،
بەس ءجۇز جىلقى ماتاعام.
ءسۇيىنباي ءتاۋىر اقىن دەپ،
مۇنىڭ نەسىن اتاعان.
قۇس مويىندى، قويان جون،
تۇلپار تۋعان جاتاعان.
باي مىرزاڭدى قوساقتاپ،
ايتىسام دەپ مەنىمەن،
ءولتىرىپ الما قاپادان.
ءسۇيىنباي، سەنەن جەڭىلسەم،
قاتاعان بولماي قاتايىن،
كوك شەشەكتەن جاتايىن.
قىرعىزعا اكەپ مالىڭدى،
بەش تيىنعا ساتايىن.
اسكەر تارتىپ بارعانمىن،
ءسوزىمنىڭ تاپشى جالعانىن.
اسكەر تارتىپ بارعاندا،
وزىمدىكى بولماپ پا ەد،
قوينىڭداعى جارلارىڭ،
اتقا مىنگەن جاستارىڭ.
كەنەسارى تورەڭنىڭ،
باسىن كەسىپ العانمىن.
ناۋرىزبايداي بەگىڭدى،
يتىمە سۇيرەپ سالعانمىن.
زاتى جامان ءسۇيىنباي،
قانە كەگىڭدى العانىڭ؟
كەك الام دەپ جۇرگەندە،
ىشىڭدە كەتەر ارمانىڭ.
كوپتىگىمدى ايتايىن،
قۇلاق ساپ، تىڭدا، ءسۇيىنباي!
شالا سويلەپ جاتپايىن،
وراۋىز، قارا بۋراداي.
كۇنىنە شاۋىپ جاراعان،
قۇيرىق جالىن تاراعان،
قارا بايتىك بەگىم بار،
اق پاتشادان شەن العان.
ورمانحانعا باعىنىپ،
اۋىزىنا قىرعىز قاراعان.
باتىر جانتاي بەگىم بار،
ەگىزەك پەن توعىزاق،
بۇعى دەگەن قىرعىزىم،
ماڭدايعا بىتكەن جۇلدىزىم.
قىرعىز بولىپ اتتانسام،
وزىمدىكى ەمەس پە،
قازاقتاعى بار قىزىڭ.
قىزىڭ تۇرماق قۇل بولار،
بوساعاڭداعى جالعىزىڭ.
قاڭعىرىپ جۇرگەن قازاعىم،
قيمىلداشى، قانەكي،
ءمىنىن تاپساڭ قىرعىزدىڭ؟
ءسۇيىنباي اقىن، جىرلاشى،
مەنەن بۇگىن جەڭىلسەڭ،
كىرگىزەرمىن اكەڭنىڭ،
دايىن تۇرعان كورىنە.
ناۋرىزبايداي بەگىڭە،
بۇيىرماعان جانازا،
جۇرمەگەن سوڭ جونىنە.
كەزەڭدى جەردەن اسىرعان،
قازاقتىڭ شاۋىپ جىلقىسىن.
الدىنا سالىپ ايداعان،
بايلىق دەسەڭ بىزدە بار،
باتىرلىق دەسەڭ بىزدە بار،
ەل شەتىنەن ايتايىن،
سارىباق ءۇش مىڭ دۋلىم.
جاعامداعى قۇندىزىم،
ماڭدايداعى جۇلدىزىم،
بۇعى دەگەن جۇرتىم بار،
بايلىق دەسەڭ مۇندا بار،
كوپتىك دەسەڭ مۇندا بار.
بەكتىك دەسەڭ مۇندا بار،
كوكشە قويان قۇمدا بار،
بىزدەي ەرلەر قايدا بار؟
قاسار ۇرى قىرعىزىم،
ۇرلىقپەنەن كوز اشىپ،
جىلقىنىڭ كورگەن قىزىعىن.
سارى رۋدان قوزعاسام،
تەڭ كەلمەس وعان قارۋىڭ.
اۋادان بىلاي كوپ سولتا،
نايزاسىن تاسقا جانىعان.
تۇلپار ءمىنىپ جاراتقان،
جاندى اۋزىنا قاراتقان.
سول سولتىنىڭ ىشىندە،
قالىڭ قارا قانايىم.
قانايىمدى قاپتاتىپ،
قازاعىم ساعان سالايىن.
قازاق قانداي، مەن قانداي،
ءسۇيىنباي، سوندا كورەرسىڭ.
دالادا قالار يت ءمۇجىپ،
كومۋگە كەلمەس ولەكسىڭ.
ايتىسام دەگەن اقىننىڭ،
زار جىلاتقام تالايىن.
ونان بەرى تانايىم،
تىنايىمنىڭ شوقپارىن،
قاق شەكەڭنەن ۇرايىن.
قيمىلداشى، قانەكي،
قاي جاقسىڭ بار ەي، قازاق،
سىرتىڭان باعىپ تۇرايىن.
الاتاۋدان توتەلەپ،
تاۋ ەشكىدەي تىك باسىپ،
ساياعىما شىعايىن.
تىناي مەنەن ساياقتىڭ،
ارتىق قىلىپ ءناسىلىن،
جاراتقان جوق پا، قۇدايىم،
ساياعىم امان تۇرعاندا،
ءسۇيىنبايدىڭ ۇستىنەن،
قالار ما ەكەن تاياعىم!
بۇرىنعى مەن سوڭعىدا،
وڭالىپ ەدى باياعىم.
ورمانحانداي بەگىمنىڭ،
قۇشاقتاپ سۇيگەن اياعىن.
ءسۇيىنباي اقىن بايقادىم،
قاعىلىپ قالدى سايتانىڭ.
كەزەگىڭدى الىپ سويلەشى،
سىرتىڭنان بايقاپ قارايىن؟! –
دەپ ەنتىگىن باسىپ «قاتىردىم با؟» دەگەندەي قاسىندا وتىرعان قارا بايتىككە قاراپ قۇپتاۋ كۇتكەندەي بولىپ ەدى. بايتىك قۇپتاۋ ىقلاسىن بىلدىرمەدى دە بىردەن ءسوز باستاماي بوگەلىپ قالعان ءسۇيىنبايدان كوزىن اۋدارمادى. قاتاعاننىڭ ەكپىنەنەن جاسقانعان تەزەك تورە مىسى باسىلعانداي بولىپ قاباعىن كوتەرمەي وتىرعاندا بولتىرىك شەشەن:
- ەي، تورەم، كوتەر باسىڭدى، قاشىرما قانىڭدى! ءسۇيىنباي ولەڭ تاپپاي وتىر دەيسىڭ بە؟ ازداپ بۋلىعىپ وتىر. ءسۇيىنجان، شىعار داۋسىڭدى! – دەگەندە تەزەك تورەنى ۇيقىسىنان شوشىتىپ وياتقانداي سەلك ەتكىزىپ ايقايعا باستى. ءسۇيىنباي بايگەدەن وزا شاۋىپ، شاشاسىنا شاڭ جۇقتىرمايتىن جۇيرىكتەي، قامشى سالدىرماي تولعاپ كەتتى.
قاشىرما تورەم، قانىڭدى،
كىرگىزەيىن جانىڭدى.
قاتاعاننان جەڭىلسەم،
تالاپ العىن مالىمدى.
ىزدەگەنىم وسى ەدى،
ىزدەگەنىم تابىلدى.
قاتاعان سوزدەن جاڭىلىپ،
وزىنەن ءوزى قاعىندى.
قىزىپ تۇرعان تەمىرگە،
ءوزى كەلىپ قارىلدى.
ناركەسكەنگە جولىقتىڭ،
شاشامىن سۋداي قانىڭدى.
بولاتتان سوققان قىلىشپىن،
التىنداتقان سابىمدى.
قاباعىن شىتسا ءسۇيىنباي،
تارتۋ قىلىپ تارتارسىڭ،
قوينىڭداعى جارىڭدى.
ايداپ كەلىپ بەرەرسىڭ،
الدىڭداعى مالىڭدى.
مالىڭ تۇگىل بارىڭدى.
جۇيرىك اتتاي كوسىلسەم،
كورە الماسسىڭ شاڭىمدى.
الجىعان تازى سەكىلدى،
اڭداماي شاپتىڭ اڭىڭدى.
زاتى جامان قاتاعان،
يتتىگىڭ قاشان ارىلدى!
ماقتانىپ ءجۇرسىڭ، قاتاعان،
بەس-التى بىتكەن تاناعا.
كەنەسارى، ناۋرىزباي،
قىرعىزدى كەلىپ بەس شاۋىپ،
كەلتىرگەن اۋىزىن توباعا.
ماناپتارىن كەرگىلەپ،
اپارىپ تىققان مولاعا.
بۇل قۇدايدىڭ قازاسى،
قازاعا قارسى بولا ما؟
زاتى جامان قاتاعان.
قايتا تۋساڭ جاقسى ەدى،
كۇنادان پاك بوپ انادان.
ءار نارسەنى ءبىر سويلەپ،
اركىمدى ءبىر داتتايسىڭ.
الجىپ اقىن بولعانشا،
ۇيدە نەگە جاتپايسىڭ.
بايلىعىڭ سەنىڭ بەلگىلى،
بۇتىڭدى وتقا قاقتايسىڭ.
جازداي ەگىن ايدايسىڭ،
جالعىز بۇزاۋ بايلايسىڭ.
تۇلكىلىكتى قويمايسىڭ،
ءسۇيىنباي سىندى اقىندى،
جەڭەمىن دەپ ويلايسىڭ.
قارسى شاپقان قىرعيعا،
اجالى جەتەن تورعايسىڭ.
كوك شوقايىڭ بۇلتىلداپ،
كومەكەيىڭ جىلتىلداپ،
از قوناققا اق سۇراپ،
كوپ قوناققا ەت سۇراپ،
قازاق جاقىن قونعاندا،
كەلۋشى ەدىڭ مال سۇراپ.
كوپپىن دەيسىڭ، قاتاعان،
كوپتىگىڭ سەنىڭ قايدا بار،
ءۇش اتانىڭ ۇلىسىڭ.
قازاعىمدى قاپتاتسام،
جۇرتتا قالعان كۇشىكتەي،
ايدالادا ۇلىرسىڭ.
شاپىراشتى ەلىم بار،
اسقار تاۋداي بەلىم بار،
بايتاق جاتقان ەلىمنەن،
شاپىراشتىعا سەنىم بار.
تۇلپار ءمىنىپ جاراتقان،
جاۋدى جەڭىپ قاراتقان.
ماعان قانداي تەڭىڭ بار؟
سۇرانشى، ساۋرىق اتتانسا،
سىرتقى جاۋعا ءولىم بار.
قاراسايلاپ اتتانسام،
دۇشپانعا قازعان كورىم بار.
شاپىراشتى قالىڭ ەل،
جاۋدى كورسە قاپتاعان.
كوپتىگىنەن قورىقپاي،
سابىر قىلىپ ساسپاعان.
قاراساي ۇلكەن ەر ەدى،
ەسىمى ەلگە بەلگىلى،
باھادۇرلەردىڭ ءبىرى ەدى.
ارۋاعى دۇركىرەپ،
باسىلماي ءالى كەلەدى.
بار قازاقتىڭ ۇلىندا،
ودان اسقان بولماعان.
داڭقتى باتىر ەر ەدى،
قول باستاسا جورىقتا،
قاراساي ءبىلسىن دەر ەدى.
مەن قاراساي ۇلىمىن،
نار كەلدەنىڭ ءتۇرىمىن.
ايتۋلى ەردىڭ ءبىرىمىن.
مەنمەنسىنگەن مىقتىنىڭ،
تالايىن جەڭگەن ەر ەدىم.
سۇرانشى، ساۋرىق كەزىندە،
قايسسىڭ بەتكە كەپ ەدىڭ؟
قۇديار مەن ورماندى،
قارشىعا تيگەن شىلدەي عىپ،
الدىما سالىپ قۋعاندا،
بىلىنبەي كەتتى دەرەگىڭ.
بۇركىتتەي بۇرگەن جونىڭنان،
سونداعى تۋعان مەن ەدىم.
قىرعىز، قازاق ەلدەسىپ،
تىنىشتىقتا تۇرعاندا،
ءتىلىڭدى تارتىپ سويلەگىن.
شاپىراشتى ىشىندە،
شىبىل مەنەن ايقىنىم،
ماڭدايداعى ايبىنىم.
ەكەي دەگەن اقىن ەل،
ولەڭ تاپپاي قينالساڭ،
كومەك سۇراپ بىزگە كەل.
ەسقوجا دەگەن باتىر ەل،
ۇلى ءجۇزدىڭ ىشىندە،
وعان ەرلىك جەتپەگەن.
ونان بەرى ايتايىن،
قالىڭ جاتقان وشاقتى،
اتامىز قويعان وسى اتتى.
باتىرلارى كوپ شىعىپ،
التىننان ساۋىت جاساتتى.
قاتاعان اقىن وڭبايدى،
ءتىل تيگىزگەن حالىققا.
ارۋاققا تاس اتتى،
بارارسىڭ ءالى-اق، قاتاعان،
دوزاق ەمەس تامۇققا.
ونان بەرى ىستىم بار،
الاتاۋداي كۇشتىم بار.
ىستىلار اتقا قونعاندا،
ارتىڭنان سەنىڭ جەل شىعار.
سول ىستىنىڭ ىشىندە،
ويىق پەنەن تىلىگىم.
بارلىعى تۇگەل قوزعالسا،
سىرقىرار سەنىڭ جىلىگىڭ.
ەلدەسىپ وتىرعان ەكى ەلدىڭ،
قالايمىسىڭ بۇلىگىن؟
شاتاستىرعان جۇرتىمدى،
جاقپادى ماعان قىلىعىڭ.
قارعىس اتقان قاتاعان،
قۇرىسىن سەنىڭ ىرىمىڭ.
ونان بەرى ءسارىۇيسىن،
ۇلى ءجۇزدىڭ ءبارى ءۇيسىن.
وسىلاردى قاپتاتسام،
ەسەڭگىرەپ ەلدەسپەي،
قايتا كوشىپ كەتەرسىڭ،
جەر تۇبىنە جەتەرسىڭ،
ءسۇيىننىڭ كىم ەكەنىن،
قاتاعان سوندا بىلەرسىڭ.
كوشىپ قونىپ جۇرگەندە،
ۇمىت بولار تاريحىڭ.
ونان بەرى قاڭلىم بار،
قاڭلىلاردى قاپتاتسام،
اۋىزى باسىڭ قان بولار.
قاتار جاتقان قايراتتى ەل،
شانىشقىلىنى قاپتاتسام،
نە بولادى جاعدايىڭ،
تاسقا تيەر ماڭدايىڭ.
اراسىندا ولاردىڭ،
قوجا مەنەن توباشىق،
سالدەلەرى ءبىر قۇشاق.
قالي ءپىرىم، ءوز جۇرتىم،
ساحارانى جايلاعان،
مىڭداپ تۇيە ايداعان.
بوستان بوسقا، قاتاعان،
سالا بەرمە بايبالام.
ودان بەرى سىرگەلى،
ول دا ءبىر جۇرت ىرگەلى.
جىگىتى دە، قىزى دا،
تەكە ءجاۋمىت مىنگەنى.
سال سەرىلىك داستۇرمەن،
قىزىق داۋرەن سۇرگەنى.
ال تىڭداي بەر، قاتاعان،
ىلەدەن ءارى وتەيىن.
بارماعىن باسقان قىرعىزعا،
جالايىرعا جەتەيىن.
ون ەكى اتادان تاراعان،
اباق، تاراق جۇرتىم بار.
اق كوبىكتى ولتىرگەن،
وراق باتىر سوندا بار.
ارعى اتاسىن ايتايىن،
قوعالى كولدى شالقىتقان،
تۋعان ايدى بالقىتقان.
سوزگە شەشەن بالپىقتان،
ون ەكى اتا جالايىر،
ارشىنعا قولىن سەرمەگەن،
ماڭىنا دۇشپان كەلمەگەن.
باتىر دەگەن سول ەلدە،
نايزامەن شانشىپ ەت جەگەن.
اجالدان بۇرىن ولەدى،
ىڭعايىنا كونبەگەن.
تۇلپار دەگەن سول ەلدە،
التىن وردادا باعىلىپ،
استاۋدان جەنت، جەم جەگەن.
سۇلۋ دەگەن سول ەلدە،
اشپاعان بەتىن پەندەگە.
كۇيەۋلەرىن ارداقتاپ،
باسقا ەركەكتى كورمەگەن.
باتىرلارى جاسانىپ،
اتتارى كەتپەس كەرمەدەن.
قازاق دەگەن باتىر ەل،
جاۋىنا نامىس بەرمەگەن.
ونان ءارى دۋلاتتى،
باتىرلارى كوپ شىعىپ،
تالاي جەردى شۋلاتتى.
ساداق تارتىپ نايزامەن،
قىلىشپەن كەسىپ تۋراپتى.
ءتورت دۋلاتتىڭ بالاسى،
كۇننىڭ كوزىن جاسىرعان.
ءبىر بالاسى سيقىمىم،
سيقىمىمدى قوزعاسام،
باسىڭا سالار قيقۋىن..
ونان ءارى جانىسىم،
جانىسىمدى قوزعاسام،
اياعىڭدى سەرىپپەي،
تارىلار سەنىڭ تىنىسىڭ.
ونان بەرى بوتپايىم،
بوتپايىمدى قوزعاسام،
كەتەرسىڭ جانىپ وتتايىن.
ەتىم قىزىپ كەلگەندە،
سابىر قىپ قالاي توقتايىن.
مەنمەنەن ەگەسسەڭ،
جەرگە ۇرامىن دوپتايىن.
ونان بەرى شىمىرىم،
شىمىرىمدى قوزعاسام،
كەۋدەڭنەن شىعار شىبىنىڭ.
ارتىڭنان شىعار دىبىسىڭ.
ءسوزىمدى ەندى بايقاپ كور،
قاتاعان قايدا باراسىڭ؟
كوپتىگىنە قازاتىڭ،
ءالى دە بار ما، تالاسىڭ؟
التى اتالى البانىم،
البانىمدى قوزعاسام،
ساعان تۇسەر سالماعىم.
كوبىكتى ءسوزدى كوپ سويلەپ،
مازانى الدىڭ، قاتاعان.
اركىمگە ءتيدى سالدارىڭ،
تۋماي كەتكىر اتادان.
ونان ءارى سۋانىم،
ازدا بولسا جۋانىم.
تىرپ ەتكىزبەي قىرعىزدى،
شوگىپ جاتقان مۇنارىم.
ەشكىسىندەي كەدەيدىڭ،
ازعانتاي عانا قىرعىزسىڭ!
الدىمنان جۇتىپ، قاتاعان،
ارتىمنان قايتا تىشامىن.
ايتا بەرسەم تاۋسىلماس،
جالپاق جاتقان ۇلى ءجۇز.
ورتا جۇزگە كەلەيىن،
اۋسەلەڭدى كورەيىن.
سارىارقانىڭ جەرىندە،
ارعىن دەگەن جۇرتىم بار.
تىعىلاتىن جەر تاپپاي،
جاتار كورىڭ تارىلار.
ارعىنىم اتقا قونعاندا،
باسىڭنان سەنىڭ قارعىدىم.
ەشكىم باسىپ كورگەن جوق،
ولاردىڭ ەكپىن، ارىنىن.
ارعىن دەگەن سانسىز ەل
قونىس قىلىپ جايلاعان،
دۇنيەنىڭ جارىمىن.
جەرگە كىرىپ كەتەرسىڭ،
باسساڭ ونىڭ تامىرىن.
ءسۇيىنباي ءپىرىڭ، مەن بولام،
ەندى بايقاپ تانىعىن.
قاتاعان دەگەن ادام با؟
ايتقاندا ءسوزدىڭ انىعىن!
سول ارعىننىڭ ىشىندە،
قاراكسەك ەلىم بار.
مەنىڭ دە ايتار ءجونىم بار!
قاراكەسەكتىڭ كىندىگى،
كەرنەي دەگەن قالىڭ ەل.
قوندىرسام اتقا قاپتاتىپ،
كەتەمىن سەنى تاپتاتىپ.
كوكشەتاۋدى جايلاعان،
اتىعاي مەن قاراۋىل.
ءار قايسىسى ءار اۋىل.
ودان ءارى بارايىن،
جاۋعان قارداي بورايىن.
توبىقتى مەن ۋاقپەن،
الدى ارتىڭدى ورايىن.
بايلىق پەنەن تەكتىكتە،
مىرزالىق پەن كوپتىكتە،
بار قىرعىزدى جيساڭ دا،
كورە المايسىڭ ماڭايىن.
بەس اتا دەگەن كوپ جۇرتىم،
ول دا مەنىڭ بەك جۇرتىم.
جانقۇتى دەگەن شەشەنى،
ەشكىمگە دەس بەرمەگەن.
ۋىققا التىن جاقتىرعان،
كەرنەي سىرناي تارتقىزعان،
سەن سياقتى، قاتاعان،
اقىلى جوق اقىندى،
قۇل قىلىپ قويىن باقتىرعان.
ودان ءارى بارايىن،
كەرەيگە قولقا سالايىن.
اتقا مىنسە نايزا ۇستاپ،
قالاي بولار جاعدايىڭ.
ماماعا اتىن بايلاعان،
دالاداعى اتتارى،
قۇلىن تايداي ويناعان.
قارسى كەلگەن دۇشپانىن،
قورالى قويداي ايداعان.
ءور التايدى جايلاعان،
نايماندارعا كەلەيىن،
قاپتاعايلاپ قاپتاتىپ،
اۋسەلەڭدى كورەيىن.
قابانباي شىقان نايمانىم.
«جايىل قىرعىنىندا» جايراتىپ،
قۇلاشتى كەڭ جايعانمىن.
بەيبىت كۇندە توي تويلاپ،
ۇيگە كەلگەن مەيمانىن،
قۇدايىنداي سيلايتىن.
ءاي، قاتاعان، قاتاعان،
تۇلكىلىكتى قويمادىڭ،
ءسۇيىنباي سىندى اقىندى،
جەڭەمىن دەپ ويلادىڭ.
اجالى جەتكەن قارعاسىڭ،
بۇركىتپەنەن وينادىڭ.
سۇيىنبايعا جەتەم دەپ،
قان قۇسىپ جۇرمە، قاتاعان!
قازانىمنان اس ىشكەن،
ساداعا كەت، قاتاعان.
سول نايماننىڭ ىشىندە،
بەگىمبەت پەن قىزايىم.
قىزا-قىزا كەلگەندە،
توبەڭنەن ولەڭ قۇيايىن.
توبەڭنەن ولەڭ ساۋلاسا،
سوندا بولار ۋايىم.
ورال تاۋعا ءبىر قونىپ،
قيعاشتان تومەن تۇسەيىن.
باق ورناپ قىزىر جايلاعان،
مىڭداپ تۇيە ساۋعىزعان.
قارسى كەلگەن دۇشپانىن،
قان جوسا ەتىپ جاتقىزعان.
كىشى جۇزگە جەتەيىن.
ەلىمنىڭ قانداي ەكەنىن،
تۇسىنگەن شىعار كوكەيىڭ.
كوكتەن تۇسكەن كوك تۇمان،
كىشى ءجۇزدىڭ بالاسى.
اينالاسى كوك تەڭىز،
سول تەڭىزگە قۇياتىن،
ەدىل، جايىق ەكى وزەن.
سىرداريا، ارالدىڭ،
شارتارابىن جايلاعان،
سۇلتانسيىق، باقسيىق.
ون ەكى اتا بايۇلى،
جەتى اتالى جەتى رۋ،
ءالىم مەنەن شومەكەي،
الشىن مەنەن جاپپاسىم،
قانەكي بەتكە قاراشى،
جەتە الدىڭ با سانىنا؟
كەلە الماس ەشكىم ماڭىنا.
ودان ءارى شۋ دەيىن،
ەسكەن جەلدەي گۋلەيىن.
قايتا بۇردىم ات باسىن،
اراسىنا بارۋعا،
توقسان باۋلى قوڭىراتتىڭ.
توقسان ەكى ۇلى بار،
ءبىلۋشى مە ەدىڭ، قاتاعان،
كىم ەكەنىن قىپشاقتىڭ؟
ەستىپ پە ەدىڭ، تامانىڭ،
كوكبورىسى دالانىڭ.
جابىلىپ اتقا قونعاندا،
كوزىڭنىڭ جاسىن توگۋدەن،
اشىلماس سەنىڭ قاباعىڭ.
ءتىلىڭدى شايناپ، قان قۇسىپ،
استىندا تاستىڭ جاتارسىڭ.
ءاي، قاتاعان، قاتاعان،
كۇنىڭ قانداي بولادى؟
قازاقتى جيناپ العاندا.
قانەكي بەتكە، قاراشى،
تولىپ جاتقان كوپ قازاق،
كوك پەنەن جەردىڭ اراسى.
كوپپىن دەگەن قازاقتان،
قاتاعاننىڭ جوق ساناسى.
ماناپتارى قىرعىزدىڭ،
قاتاعاندى اقىن دەپ،
الىپ كەلدىڭ ۇيالماي،
قاتاعان اقىن سويلسە،
كۇلەسىڭ ەزۋ جيا الماي.
ەندى مىنە وتىرسىڭ،
ورىنىڭنان تۇرا الماي.
مىنا وتىرعان قاتاعان،
قايتا-قايتا ماقتانىپ،
جانتايدىڭ شەنىن قويمايدى.
اڭعا شىققان تازىعا،
وعاندا قارعى بايلايدى.
ەمەننەن كۇشتى اعاشپىن
مايىسسا دا سىنبايتىن.
الداسپانعا جولىقتىڭ،
باسىڭدى كەسپەي تىنبايتىن.
توپ باستاعان بۇلبۇلمىن،
ءسوز باستاعان جۇيرىكپىن،
سۋدان شىققان سۇيرىكپىن،
بايگەدەن وزعان ءدۇلدىلمىن
شىعارما قاتاعان ءۇنىڭدى،
ەسىڭە ساقتا بۇگىنگى،
قاناتىڭ سىنعان كۇنىڭدى.
جارداعى وسكەن جاپالاق،
بۇرالقى يتتەي ابالاپ،
كەلتىرمە مەنىڭ جىنىمدى.
قىرعىز، قازاق قوسىلىپ،
ەندى توپقا كىرگىزبە،
اقىن دەپ ماقتاپ مۇنىڭدى؟! - دەپ توقتاعاندا باتىر جانتاي:
- ءسۇيىنباي بوتام! سەن جەڭدىڭ. قاتاعان جەڭىلدى. كوپپىن دەپ ماقتانعانى باسىنا سور بولدى. اتتىڭ تۇگىندەي قازاقتان قىرعىز قاشان كوپ بولىپ ەدى؟ قازاقتىڭ الاۋىز حالىق ەكەنىن ايتا المادى، - دەپ اشۋلانعان جانتاي ەكپىندەگەن قاتاعانعا ءسوز بەرمەي، كەيىن سەرپىپ تاستادى. ايتىستى قورتىندىلعان قارا بايتىك:
-وزىڭدەي قازاقتىڭ جۇيرىك، العىر اقىنىنا قانداي سيلىق جاساساقتا جاراسادى. ەرلىگىڭدى، ەركەلىگىڭدى قىرعىز حالقى كوتەرىپ الادى. جەڭگەن جۇلدەڭە نە تاڭدايسىڭ؟ سونى ولەڭمەن جەتكىزشى، ءسۇيىنجان! - دەيدى ەكى ەلدىڭ ايتىسىن باسقارىپ وتىرعان قارا بايتىك.
ايت دەسەڭىز، ايتايىن،
مىرزالىعىڭدى بايقايىن.
ەر توقىمى التىننان،
ءبىر ات مىنگىز ارعىماق.
كەرەگەسى كۇمىستەن،
بوساعاسى اسىل تاس،
ءبىر اق وتاۋ ءۇي بەرگىز.
التىن قىناپ قىلىش بەر،
بىلەگىمە ىلەرگە.
ون جەتى جاسار ءبىر قىز بەر،
ونىمەن ويناپ كۇلەرگە.
ون بەس اتان تۇيە بەر،
جۇگىمدى ارتىپ جۇرەرگە.
ءبىر قوس جىلقى بەرەرسىڭ،
ەلىمە ايداپ بارارعا.
قوس جامباس التىن بەرەرسىڭ،
ساندىعىما سالارعا.
ايتىستى جەڭگەن ءسۇيىنباي،
كەم بەرسەڭ بۇدان الار ما؟!
كەلىستىرىپ سويلەسە،
جاقسىلاردان ءسوز قالار.
سۋىرىلعان جۇيرىك بولماسا،
توپقا ءتۇسىپ نە تابار؟
اق، قارانى شەشەتىن،
كورىپ تۇرعان اللا بار! - دەيدى ءسۇيىنباي.
- ءسۇيىنباي بوتام، ەكى ەلدىڭ باس قوسقان ۇلكەن ايتىسىندا قاتاعاندى جەڭگەنىڭ ءۇشىن ىستىقكولدىڭ اق كوبىگىنەن جارالعان اسقان سۇلۋ مەيىز اتتى قىز، التى قانات اق وردا، التىن بەسىك، ءبىر بۇركىت، مويىنىندا كۇمىس قارعىسى بار ەكى تازى سيلايمىز. ريزا بول، قاراعىم! - دەيدى قارا بايتىك اسقا جينالعان كۇللى قازاق پەن قىرعىزدىڭ ورتاسىندا.
P.S. 1966 جىلى، وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنىڭ 50 جىلدىعىن مەرەكەلەۋگە دايىندىق قارساڭىندا، اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جاپار تۇيەبەكوۆ اقىندار ايتىسىن ۇيىمداستىر دەپ ماعان تاپسىرما بەردى. اۋداننان التى اقىن دايىنداپ (بالتاباي، ساۋران، راحيا قىزداربەكوۆا - اباي اتىنداعى سوۆحوزدىڭ ساۋىنشىسى، ول تۋرالى ماقالا «پراۆدا» گازەتىنە شىققان. سۇلتان كەنباەۆ - «جاس قازاق» ءانىن ايتىپ جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ ءوزىن تامساندىرعان. ءسادۋ شاكىروۆ - سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى، «درۋجبا» سوۆحوزىنىڭ پارتكوم حاتشىسى. سمايل قاليپانوۆ - ساكەن سەيفۋلليننىڭ كوزىن كورىپ، مويىنقۇم اۋدانىنىڭ جەرىندە شۋ وزەنىنەن وتكىزۋگە كومەكتەسىپ، ولەڭدەرىن تىڭداتقان اقىن.) كورشى جاتقان قورداي، مەركى اۋداندارىن ارالاپ اقىندارمەن كەزدەسىپ اقىندارىمىز ءسوز سايىستىردى. سول كەزدە مەركەلىك ومىرزاق اقىنمەن تانىستىم. ومىرزاقتىڭ اقىن عانا ەمەس، توگىلىپ تۇرعان جىرشى بولىپ شىقتى. سول جىرشىلىعىن ۇناتىپ ومىرزاقتى ۇيىمە ەكى كۇن قوناق ەتىپ، ءسۇيىنباي مەن قاتاعاننىڭ ايتىسىن جازىپ العان ەدىم. سىپاتاي تۋرالى دا كوپ سىردى سول كەزدە ەستىپ، قاعازعا تۇسىرگەن ەدىم. قادەگە جارادى. وتكەن جىلداردا abai.kz پورتالىندا جاريالاندى. توپىراعى كەپپەي، قازاقتاردىڭ اشۋ ىزاسى باسىلماي تۇرعاندا كەنەسارى حاننىڭ كەگىن العان جالعىز اقىن – ءسۇيىنباي. ومىرزاقتىڭ اۋزىنان جازىپ العان ايتىستى، ياعني ءسۇيىنباي مەن قاتاعاننىڭ ايتىسىن ۇسىنىپ وتىرمىن، قابىل كورىڭىىزدەر.
سادىق سماعۇلوۆ
Abai.kz
