دۇيسەنبى كۇنى «دات» باسپاگەرلىك جوباسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «ۇلت مۇددەسىن قورعايتىن ساياسي پارتيا قانداي بولۋى كەرەك؟» دەگەن تاقىرىپتا دوڭگەلەك ۇستەل باسىنداعى ءماسليحات ءوتتى. وندا ۇلت مۇددەسىن قورعايتىن پارتيانىڭ قازاقستان قوعامىندا قاجەتتىلىگى تۋدى ما; ۇلت ماسەلەسىن كوتەرۋ ماقساتىندا بۇرىن قۇرىلعان، بىراق بيلىكتىڭ قىساستىعىمەن تىركەۋدەن وتپەگەن پارتيالاردىڭ جۇمىسىن جانداندىرۋ مۇمكىندىكتەرى قانداي دەگەن سۇراقتار توڭىرەگىندە اڭگىمە قوزعالدى.

ەرمۇرات باپي:

– البەتتە، قازاقستاندا ۇلتتىق نەگىزدە پارتيا قۇرۋعا زاڭ تۇرعىسىندا تىيىم سالىنعان. ول تۇسىنىكتى: ءبىزدىڭ ەل – كونستيتۋتسيا بويىنشا زايىرلى مەملەكەت سانالادى. دەگەنمەن، قوعامدا قوردالانعان «قازاق ماسەلەسىمەن» تىكەلەي اينالىساتىن جانە ول مۇددەنى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ الدىنا تاباندى تۇردە قويا الاتىن ساياسي كۇشكە دەگەن قاجەتتىلىك بۇعان دەيىن دە وتكىر ماسەلە بولىپ كەلگەن. ال مەرزىمىنەن بۇرىن وتكەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋ ناۋقانى بارىسىندا ۇلتتىق مۇددەنى تۋ ەتكەن ەشبىر ساياسي قۇرىلىم ءوز تاراپىنان ۇمىتكەر ۇسىنا الماۋى – ەلدەگى ۇلتتىق ماسەلەمەن تۇبەگەيلى جانە جان-جاقتى اينالىساتىن ساياسي كۇشتەردىڭ تاپشىلىعىن تاعى ءبىر رەت ايقىن سەزدىردى.

ءبىز گازەت رەداكتسياسىنا ەلگە تانىمال ساياساتتانۋشىلار مەن قوعامدىق ساراپشىلاردى شاقىرىپ، وسى توڭىرەكتە ءسوز قوزعاعاندا، ەڭ الدىمەن قازاق مەملەكەتى ءۇشىن ۇلتتىق رۋحتى تۋ ەتە الاتىن ساياسي-قوعامدىق قۇرىلىمعا دەگەن قاجەتتىلىك بار ما دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەگىمىز كەلدى. الدە ءبىزدىڭ ەلدە بۇل ماسەلەمەن مەملەكەتتىك بيلىك، رەسمي وكىمەتتىك قۇرىلىمدار اينالىسار بولسا، ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگۋدىڭ قاجەتى جوق پا؟ سىزدەردەن وسى تۇرعىداعى وي-جورالعى كۇتەمىز.

ءابدىراشيت باكىر، فيلوسوف-پۋبليتسيست:

– مەرزىمسىز وتكەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋ ناۋقانى بارىسىندا ۇمىتكەرلەر قاتارىندا جارىلقاپ قالىبايدان باسقا بىردە-ءبىر كانديدات بولمادى. بىراق سولاي بولا تۇرسا دا، حالىقتى ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان قالىباي مىرزاعا قول قويۋعا ۇندەسەك، ەل اراسىندا بىزدەن قاشاتىن جاعداي كوپ كەزدەستى. «ەشكىمگە دە قول قويمايمىز، ول ءتىپتى ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان بولسا دا، باسقانى دا قولدامايمىز» دەگەن اپاتيالىق كورىنىسكە تاپ بولدىق.

ءدال وسىنداي جاعدايدا سايلاۋ دا  ءوتتى، 97,7 پايىزبەن نازارباەۆ جەڭىسكە جەتتى، ال سايلاۋشىلاردىڭ داۋىس بەرۋگە قاتىسۋ دەڭگەيى 95%-عا جەتىپتى-مىس. وسى جاعداي نەنى بىلدىرەدى؟ ەڭ الدىمەن بۇگىنگى جۇيە ءوزىن-ءوزى ۇيىمداستىرۋ تۇرعىسىنان العاندا، تولىققاندى سۋبەكتىگە اينالعان. ءتىپتى پرەزيدەنتتىڭ ءوزى وسى ويىننان تىس قالعان سياقتى. جۇيە وزدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنىڭ كەپىلىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، بارلىق كۇشىن وسى سايلاۋعا جۇمساپ، دەگەندەرىنە جەتتى.

بىراق وسى ارادا ۇلتتىق مۇددەنى قورعايمىز دەگەن ماسەلە كوتەرىلەتىن بولسا، ونداي تالپىنىس قانداي كەدەرگىگە تاپ بولادى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. بىرىنشىدەن، حالىقتىڭ اپاتيالىق جاعدايى، ساياساتقا دەگەن بەيساياسيلىعى، تۇرمىس-جاعدايىنىڭ قيىندىعى قانداي دا پارتيا قۇرۋعا دەگەن بەلسەندى ارەكەت جاساۋعا ەشقانداي مۇمكىندىك قالدىرماي وتىر.

ەندى نە ىستەۋ كەرەك، وسىلاي ءۇنسىز وتىرا بەرەمىز بە؟ الدە سىرتتان كومەك سۇرايمىز با؟ شىن مانىندە، قوعامداعى زيالى قاۋىمنىڭ دەنى بۇگىنگى جاعدايعا «ريزا ەمەس». دەمەك، ولاردى بۇگىنگى جاعدايدا قالاي ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگىن بىلەتىندەر دەپ قابىلداۋىمىز كەرەك. ياعني، حالىقتىڭ تۇرمىس-جاعدايى تىعىرىققا تىرەلگەن كەزدە شاراسىزدىقتان قالاي شىعۋدىڭ جولىن ساياسي كۇشتەردىڭ كومەگىمەن دە ىزدەستىرۋ مۇمكىندىگىن قولدان جىبەرمەۋىمىز كەرەك.

جارىلقاپ قالىباي، جۋرناليست، پرەزيدەنتتىككە ەكس-ۇمىتكەر:

– شىنىندا دا، ەشكىمگە ەشنارسە كەرەك ەمەس جاعدايعا تاپ بولدىق. سامارقاۋلىق پەن نەمقۇرايدىلىق، «وسى كۇنىمە دە شۇكىر» دەگەن پسيحولوگيا جۇرتتىڭ بويىن بيلەپ العان. تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما بەس جىلىنا جۋىق ۋاقىتتىڭ ىشىندە «اۋەلى – ەكونوميكا، سونان سوڭ عانا ساياسات» دەگەن ساياساتتىڭ جەمىسى وسى مەرزىمدە جۇرتتى وزىمشىلدىككە ۇيرەتتى، قوعامدا  ماتەريالدىق قۇندىلىق الدىڭعى ورىنعا شىقتى دا، مەملەكەتشىلدىك، ازاماتتىق سانانى جويىپ جىبەردى. قۇداي بەتىن ارى قىلسىن، ەل باسىنا كۇن تۋسا، سۋىرىلىپ شىعىپ، ەلىن قورعايتىن پاتريوتتى تابا الار ما ەكەنبىز؟ ويتكەنى، ۇلتتىق تۇگىلى، ادامزاتتىق-رۋحاني دۇنيەسى كۇيزەلىسكە ۇشىراعان ەلدىڭ الدىنا پىسىقايلار شىعىپ، بيلىككە قول جەتكىزدى، ەلى، ۇلتى ءۇشىن ولاردىڭ ەشقاشان جانى اۋىرمايدى. ولاردىڭ ماقساتى – قاراقان باسىنىڭ قامى مەن وتىرعان ورىنتاعىن ساقتاپ قالۋ.

ەلدىڭ بولاشاعىنا شىن الاڭدايتىن جاناشىر ازاماتتار بار، بىراق ارەكەت جوق. ازاماتتىق قوعام قۇرا المادىق، ءتىپتى ۇكىمەتتىك ەمەس دەگەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ ءوزى – جالعان. «مەملەكەتتىك ءتىل» مەن وتكەن جىلى قۇرىلعان «قازاق ۇلتتىق كەڭەسىنىڭ» اتى دارداي بولعانىمەن، تىندىرعان ءىسى جوق. ۇكىمەتتەن تەندەر الۋعا مۇددەلى ۇيىمنىڭ باسشىسى ء«وز قولىن ءوزى كەسە» الا ما؟ حالىقتىڭ ىشىندەگى بۋىن شىعارىپ، ءبىراز ۋاقىتتى سوزىپ كەلە جاتىر. ۇلتتىق ماسەلەگە كەلگەندە، ازاماتتاردىڭ باسى قوسىلمايتىن جاعدايعا جەتتىك.

ءبىز باتىر ەلدىڭ ۇرپاعىمىز دەپ ماقتانامىز، بىراق «قاتىن ەل» بولىپ شىعا كەلدىك. مارقۇم نۇربولات ماسانوۆ جازعان ەكەن: «قازاق ۇلتى ايەل جىنىستى، كۇيەۋى ساباسا، ءۇي ىشىندە ايقاي-شۋ شىعارعاننان باسقا بەلسەندىلىگى جوق»، – دەپ.  ەر تۇرىكتىك نامىسىمىز قايدا قالدى؟ سوندىقتان قازاققا ۇلتتىق مۇددەنى قورعايتىن مەملەكەتشىل پارتيا قۇرىلۋى كەرەك.

عابيدەن جاكەي، ب.سوقپاقباەۆ اتىنداعى قوردىڭ پرەزيدەنتى:

– ءبىز، شىنىندا دا، قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە جاناشىر پارتيا قۇرا المادىق. 2011 جىلى «ۇلى دالا» دەگەن قوزعالىس، بىلتىر «قازاق ۇلتتىق كەڭەسىن» قۇرۋ كەزىندە باسى-قاسىندا ءجۇردىم. وسى كەڭەستىڭ قۇرامىنا قازاققا تانىمال ازاماتتار كىردى. بىراق وسى ۇيىمنىڭ جۇمىس جۇرگىزۋىنە مۇحتار اعامىزدىڭ (شاحانوۆ – رەد.) ءوزى جول بەرمەي وتىر. ءبىر جارىم جىل ىشىندە ەشقانداي ءىس اتقارا الماي، ەلدىڭ الدىندا ۇياتقا قالعان جايىمىز بار.

بيلىك بۇكىل ەلدى ايتقانىنا كوندىرىپ، ايداۋىنا جۇرگىزىپ وتىر، سوندىقتان بىزگە ەلدى تىعىرىقتان شىعارۋعا ۇندەيتىن ءبىر كۇش كەرەك. حالىق تا كوش باستايتىن ءبىر ۇيىمدى كۇتىپ وتىر، ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن قارجى كوزىن تابۋىمىز كەرەك. قاراجات بولسا، الىس اۋىلداعى مىقتى ازاماتتاردىڭ باسى قوسىلار ەدى.

دەگەنمەن دە،  قازاقتىڭ  تازا ۇلتتىق پارتياسىن قۇرۋ مۇمكىن ەمەس، يادروسى – قازاق بولسا، اينالاسىندا ەلىمىزدى مەكەندەگەن ۇلىستاردىڭ ۇلەسى ارقىلى قۇرىلعان پارتيا قۇرعانىمىز ءجون سياقتى. وسى كۇنگە دەيىن  «ۇلى دالا»، «قازاق ۇلتتىق كەڭەسى» سياقتى بىرنەشە ۇيىمدى قۇرعانىمىزبەن، ناتيجەسىندە  ورعا قالاي كەلىپ كۇمپ ەتكەنىمىزدى بىلمەي قالدىق. ۇلتشىلدار بىرىكسە، ۇلكەن كۇشكە اينالاتىنىنان جوعارىداعىلار قورقادى. 

كەشە عانا وتكەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋدىڭ ناتيجەسى قوعامنىڭ تىعىرىققا تىرەلگەنىنىڭ بەلگىسى: حالىقارالىق تۇسىنىكتە توقسان پايىز ديكتاتورلاردىڭ سانى دەپ اتالادى. وسى جاعدايدى كورىپ تۇرىپ، ءۇنسىز وتىرۋعا بولماس، بىرىگەتىن كەز جەتتى. حالىق تا جالىقتى: سايلاۋ ءوتىپ جاتىر ما، جوق پا –  شارۋاسى جوق، ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى شاي-سۋىنا عانا الاڭدايدى. وسىنداي ادىلەتسىزدىكتەن قۇتىلۋ ءۇشىن بىزگە قانداي دا ءبىر ساياسي كۇشتىڭ قاجەتتىلىگى تۋعان سياقتى. 

داۋرەن بابامۇرات، «بولاشاق» جاستار قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى:

– تاريحتى سارالاساق، قازاقتار ۇلتتىق باعىتتاعى باستامانى ۇنەمى قىزۋ قولداعان. پاتشالىق رەسەيگە وتار بولعان كەزدەگى كەنەسارى حان باستاعان ەڭ ءىرى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستى قازاققا تانىمال بولعان كۇيشى تاتتىمبەت، ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي قاجى قولداعانىن بىلەمىز. مۇحامەتجان تىنىشباەۆ كوتەرىلىس حاقىندا  ەگجەي-تەگجەي جازىپ كەتتى. ونىڭ بەر جاعىندا «الاشوردا» تازا ۇلتتىق باعىتتاعى پارتيا بولدى، نەبارى ءۇش-ءتورت جىل ءومىر سۇرگەن پارتيا حالىقتىڭ قولداۋىنا تولىقتاي يە بولدى. ال جيىرماسىنشى عاسىردىڭ سوڭىندا، 90-جىلدارى قۇرىلعان «ازات» قوزعالىسىن دا حالىق قولدادى.

سوندىقتان ۇلتتىق باعىتتاعى كەز كەلگەن قوزعالىس، كەز كەلگەن پارتيانى قولداۋعا قازاق بەيىم ۇلت. الايدا ۇلتتىق باعىتتاعى پارتيانىڭ قۇرىلۋىنا بيلىك تە، قوعام دا قارسى. سەبەبى مۇنداي باستاما ەشكىمنىڭ جوسپارىندا جوق دۇنيە. بيلىك دەموكراتيالىق باستاما كوتەرگەن قوزعالىستارعا، جەكە تۇلعالارعا كەدەرگى كەلتىرمەۋى مۇمكىن، ال شىنايى ۇلتتىق باعىتتاعى ماسەلە كوتەرەتىن ۇيىمعا دا، پارتياعا دا  ەشۋاقىتتا مۇمكىندىك بەرمەيدى. ويتكەنى، ول وتە قاۋىپتى ماسەلە. سىرتقى مۇددەلى توپتار دا قارسىلىق بىلدىرەدى: ونداي ۇيىم قۇرىلاتىن بولسا، قازاقتىڭ قازبا بايلىعى قايتادان بولىسكە تۇسەدى دەپ قورقادى. ۇلتتىق باعىتتاعى پارتيا قۇرۋ – تەك قانا قازاققا قاجەت!

ال ءىس جۇزىندە تاريحتا كەز كەلگەن مەملەكەتتەگى ۇلتتىق پارتيا جەڭىسكە جەتكەن ەمەس. ەگەر ساياساتتانۋدىڭ كلاسسيكالىق جولىمەن پايىمدايتىن بولساق، باستامانى ەليتا، زيالى قاۋىم كوتەرۋى ءتيىس. ولار تازا قازاق ۇلتىنان شىققان ەليتا بولۋى كەرەك. ال بۇگىنگى تاڭدا قازاق ەليتاسىنا وكپەمىز قارا قازانداي بولىپ وتىر. ۇلتتىق ماسەلەنى تۇسىندىرۋگە ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگى جەتەرلىك، بالالارى قازاق مەكتەپتەرىندە وقيتىن، قازاقشا سويلەيتىن، قالتاسىندا قارجىسى بار ازاماتتاردىڭ قاتارى بار. بىراق ولاردىڭ ۇلتتىڭ ماسەلەسىمەن اينالىسۋعا قۇلقى جوق. سەبەبى، مۇنايدىڭ بايلىعى از قازاقتىڭ قولىن جەتىستىككە جەتكىزگەنىمەن، كوپ قازاقتىڭ ماڭدايىنا سور بولىپ ءبىتتى. «ەليتا» دەپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ دا ءوز كوزدەگەنى بار: جوعالتارى كوپ – ءبارى سول بايلىقتان ايىرىلىپ قالۋ قاۋپىنەن قورقادى، ازىن-اۋلاق ناپاقاسىن مالدانۋدا. سوندىقتان بۇگىنگى ەليتا حالىقتى كوتەرۋگە دايىن ەمەس. 

ەليتا كوتەرىلمەسە، قارا حالىقتىڭ بىرنەشە رەت ەرەۋىلگە شىققانى بار ماسەلەنى شەشپەيدى. قازاققا جانى اشيتىن، ەركەكتىك نامىسىن جوعالتپاعان، تاريحتان ءنار العان، قارجىسى بار ازاماتتار ۇلتشىلداردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ۇلتتىق باعىتتاعى پارتيا قۇرۋى كەرەك. ازىن-اۋلاق قاراجاتپەن دە ەلدى لاپ ەتكىزىپ كوتەرۋگە بولادى. الايدا ونداي بەلسەندىلىك تەز جانىپ، تەز وشەتىن وتقا سالعان قاعاز ىسپەتتەس. بۇگىنگى تاڭدا نەگىزگى تاعاندى ۇستاپ تۇراتىن، قولىندا – ماتەريالدىق، بويىندا – ينتەللەكتۋالدىق بولمىسى بار ازامات جەتىسپەي تۇرعانى وكىنىشتى. 

جارىلقاپ قالىباي:

– «ۇلتتىق» دەگەن تۇسىنىك – «ۇلتشىلدىق» ەمەس ەكەنىن ەسكەرتە كەتەيىن. ونىڭ فرانتسياداعى ناتسيستىك پارتياعا ەشقانداي ۇقساستىعى جوق. وركەنيەتتى 26 وزىق ەلدەردىڭ قاتارىن 90 پايىزدى ۇلتتىق مەملەكەتتەر قۇرايدى. ۇلتتى جۇمىلدىرا بىلگەنى ءۇشىن وزىق ەل بولىپ وتىر.

قازاق حالقىن بىردە-ءبىر ساياسي پارتيا بىرىكتىرە العان جوق. ۇلتتىق-دەموكراتيالىق پارتيا قۇرامىز دەگەندە، ەڭ الدىمەن قازاق ۇلتىن بىرىكتىرەتىن مەملەكەتشىل پارتيا جاساقتاۋىمىز كەرەك. ۇلتتىق، ساياسي، رۋحاني، الەۋمەتتىك توقىراۋدان شىعاراتىن، قازاقتى ساياسي ويىنعا قوساتىن ۇيىم كەرەك. ەلدى دەموكراتيالىق جولعا باعىتتايتىن ۇيىم ەشۋاقىتتا ۇلتشىل پارتيا بولىپ سانالمايدى. ەلدەگى 70 پايىز قازاقتىڭ ماڭىنا قالعان 30 پايىز ۇلىستى توپتاستىراتىن ۇيىم – بۇگىنگى كۇننىڭ سۇرانىسى دەر ەدىم.

ءابدىراشيت باكىر:

– الەمدە مونوۇلتتىق جانە پوليەتنوستىق كوپۇلتتى مەملەكەتتەر بار. قازاقستان پوليەتنوستىق ەلگە جاتادى. 130 دەپ ايتپاي-اق قويايىن، نەگىزىنەن شەشۋشى فاكتور رەتىندە قازاق، ورىس، وزبەك، ۇيعىر ۇلتى ەسەپكە الىنادى. ءدال بۇگىنگى ۋاقىتتا  كەنەسارى حان باستاعان ۇلتتىق فورماتتاعى پارتيا قۇرۋ قازاقتاردىڭ وزىنە ءتيىمسىز. ويتكەنى، ونداي ۇلتتىق پارتيانىڭ قولىندا رەسۋرسى جوق. ەكىنشىدەن، ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان العاندا، قازاق ۇلتىنىڭ عانا ەمەس، مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن، بولاشاق ۇرپاقتىڭ ءومىر سۇرەتىن ورتاسىن ويلاۋىمىز كەرەك.

سىرتقى فورماسى جاعىنان «ۇلتتىق مۇددەگە» نەگىزدەلگەن، ىشكى مازمۇنى جاعىنان – ازاماتتىق-مەملەكەتشىل پارتيا بولادى. سايلاۋدا داۋىس بەرگەن سوڭ نازارباەۆ: «بۇدان كەيىن ەكونوميكانى، قوعامدى، ساياسي رەفورمالاردى دامىتۋدى قولعا الامىز، قوعامدا تولەرانتتىلىقتى، اشىقتىقتى دامىتامىز»، - دەدى. وسى سوزىنە قاراعاندا، ءوزى قۇرعان جۇيە وزىنە قارسى تۇرعانى بايقالادى: حالىققا ۋادە بەرەردىڭ الدىندا وسىنى ەسكەرە مە ەكەن پرەزيدەنتتىڭ ءوزى؟ شيرەك عاسىرلىق بيلىكتە ەلدەگى بار ماسەلە تەك وزىنە عانا كەلىپ تىرەلدى، شەشىمدى ءوزى شىعارادى...

قاراجات كوزى (رەسۋرسى) مول، كۇشتى، بولاشاقتا ۇلتتىق مۇددەنى قورعايتىن پارتيا قۇرۋ ءۇشىن، ەڭ اۋەلى ۇلتتىق مۇددە دەگەن نە ەكەنىن انىقتاپ الۋىمىز كەرەك. قاراپايىم قازاق بۇل تۇسىنىكتى ۇلتشىلدار دەپ قابىلداپ، ۇلتتىق مۇددە مەن ۇلتشىلدار اراسىندا تەپە-تەڭدىك بەلگىسىن قويادى، ءارى ونى فاشيستىك ۇلتشىلدارمەن تەڭەستىرۋى ابدەن مۇمكىن. شىنىندا، وسى ەكى تۇسىنىكتىڭ ايىرماسى جەر مەن كوكتەي. ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتەتىن ادام ەشۋاقىتتا ۇلتشىل بولىپ قالمايدى. ول ەڭ الدىمەن – مەملەكەتشىل، ازاماتتىق ۇستانىمىنا بەرىك  ادام.

تازابەك سامبەتباي، جالپىۇلتتىق سوتسيال-دەموكراتتار پارتياسى جاستار قاناتىنىڭ جەتەكشىسى:

– ءبىزدىڭ پارتيامىزدىڭ ماقسات-مۇراتى، ساياسي باعىتى بويىنشا مەملەكەتتىك ماسەلەدە ينتەرناتسيونالدىق ۇستانىمدى تۋ ەتكەنبىز. دەسەك تە، قازاق ەلىنىڭ التىن قازىعى، ۇلتىمىزدىڭ مۇددەسى ءبىز ءۇشىن جات ماسەلە ەمەس. شىنايى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مۇددەگە قاتىستى وي-پىكىردى تىڭداۋ ماڭىزدى. ۇلت مۇددەسى شىنايى پاتريوتتاردى الاڭداتاتىن ماسەلە، بۇگىندە قازاق قوعامنىڭ دامۋ كەزەڭىندە ۇلتتىق دەموكراتيالىق باعىت ۇستانۋى  وزەكتى، قازاق قوعامىنىڭ سۇرانىسىنا يە. ءتىپتى قوعام دا وزگەرىسكە دايىن دەسەك بولادى. الدىمىزدا ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك سىن ساعاتى كۇتىپ تۇر: داعدارىس تا شىرقاۋ شەگىنە جەتەر كەزەڭگە تاپ بولىپ تۇرمىز.

وسى ساتتە ەلدىڭ اراسىنداعى ءار الۋان كوزقاراستار تەكە-تىرەسىپ، حالىقتىڭ جاعدايىن اسىرە ۇلتتىق مۇددەگە قاتىستى باستاما كوتەرۋگە الىپ كەلەدى. 

وسى ماسەلەنى تالقىلاپ وتىرعان ازاماتتاردىڭ العاشقى ساراپتامالىق پىكىرلەرىنە دەن قويساق، بۇگىنگى تاڭدا ۇلتتىق مۇددەگە بيلىك ءوز تاراپىنان وڭدى كوزقاراس تانىتپاسى انىق، تەك قانا كەدەرگىلەر جاسايدى. كەشە عانا وتكەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا بەلگىلى ءبىر ازاماتتاردىڭ پرەزيدەنتتىككە ۇسىنىلۋى بيلىككە ۇرەي اكەلگەندەي بولدى، ازات ويى بار، ازاماتتىعى مىقتى ۇمىتكەرلەر ورتا جولدان قاعىلدى. بۇل – بيلىكتىڭ ەل ىشىندەگى جاعدايدى ەسكەرە الماي وتىرعانىن بىلدىرسە كەرەك. وسىنداي جاعدايدا مەملەكەت پەن قازاقتىڭ مۇددەسىن جوعارى قوياتىن يدەيالارعا كەدەرگى كەلىپ جاتسا، بالكىم، باسقا ءبىر ايلاعا كوشكەن ءجون سياقتى. 

ماسەلەن، رەسمي تىركەۋى بار جالپىۇلتتىق سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ جانىندا ۇلتتىق مۇددەنى تۋ ەتكەن پاتريوتتار شوعىرلاناتىن بولسا، ۇلت مۇددەسىن، تاۋەلسىزدىگىمىزدى قورعاۋعا ارنالعان الاڭدى ەركىن پايدالانۋعا بولار ەدى دەگەن ويىم بار. وسى ماسەلەنى نەگە قاپەرىمزىگە الماسقا؟

ەرمۇرات باپي:

– اڭگىمەمىزدى تازابەكتىڭ جسدپ پارتياسىن نەگە پايدالانباسقا دەگەن پىكىرى تۇرعىسىندا ساباقتار بولساق، بۇرىن قۇرىلعان، بىراق تىركەۋدەن وتپەگەن پارتيالاردى جانداندىرۋ مۇمكىندىگى قانداي بولماق؟ نەمەسە بۇگىندە مەملەكەتتىك تىركەۋى بار، ساياسي الاڭدا اشىق قىزمەت قىلىپ جۇرگەن ساياسي پارتيالاردىڭ قۇرامىنا ۇلتتىق-پاتريوتتىق كۇشتەردى سانالى تۇردە ينتەگراتسيا جاساۋ، ول پارتيالاردىڭ باسشىلىق ورگاندارىنا ۇلتتىق ماسەلەنى تۋ ەتۋشى ازاماتتاردى ءسىڭىرۋ مۇمكىندىكتەرىن دە قاپەردەن قالدىرماۋ كەرەك. 

ءابدىراشيت باكىر:

– مەن دە ءدال وسى ماسەلەنى قوزعايىن دەپ وتىرعانمىن. بىزدە پارتيالاردىڭ كواليتسياسى بار: ماسەلەن، «اۋىل» پارتياسىن قامتاماسىز ەتەتىن رەسۋرستار اۋىل ارقىلى پايدا بولدى. ال «پاتريوتتار پارتياسى» – اتى بار، زاتى جوق. «بىرلىك» پارتياسىنىڭ قۇرامىنداعىلار «نۇر وتاننىڭ» شاشباۋىن كوتەرىپ، سونىڭ ىقپالىنان شىعا المايدى. ءبىز بۇكىل قوعام بولىپ، پارتيالاردى ۇلتتىق مۇددەگە قاراي بۇرۋ ارەكەتىن باستاساق، بۇگىنگى تاڭدا الدەقانداي ءتيىمدى جۇمىس جاساعان بولار ەدىك دەپ ويلايمىن.

عابيدەن جاكەي:

– اتالعان ساياسي پارتيالاردىڭ ءاۋ باستاعى يدەولوگياسىن وزگەرتۋ مۇمكىن ەمەس. ۇلتتىق-ەليتالىق توپتى «اتامەكەن» كاسىپكەرلەر پالاتاسى قولداپ وتىر. ماسەلەن، «اق جول» پارتياسى الاشوردانىڭ يدەياسىن العىسى كەلەدى، بىراق بۇل حالىقتىڭ كوزىن بايلاپ، الداۋ دەر ەدىم. «ۇلتتىق» دەگەن ءسوز بيلىككە، الا-قۇلا قوعامعا دا قورقىنىشتى. ساياساتتىڭ ءوزى ايلادان تۇرادى: بولاشاقتا ۇلتتىق نەگىزدى قولدايتىن پارتيانىڭ اتاۋى «مەملەكەتشىل» دەگەن ماعىنا بەرگەنى دۇرىس.

جارىلقاپ قالىباي:

– «وپپوزيتسيالىق» دەپ جۇرگەن پارتيالار نەمەسە بيلىككە جاقتاس پارتيالار اقوردانىڭ ستسەناريى بويىنشا قۇرىلعان. ءبىز ونى مويىنداۋىمىز كەرەك. ءوزىمىزدىڭ بىرەر ساياسي ماقساتىمىزدى ورىنداي الماعان جاعدايدا وزگە ساياسي پارتيالار ارقىلى ۇلتتىق ماسەلەنى ىسكە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن دە، شىنداپ كىرىسەتىن بولساق، ۇلتتىق پارتيانى ءوزىمىز دە قۇرا الامىز. 

ەرمۇرات باپي:

– ەندەشە پارتيانىڭ ماقساتىن «ۇلتتىق نەگىزدە» دەپ، شارتتى تۇردە اتاپ، قازاقتىڭ مۇددەسىن قورعايتىن پارتيانىڭ تاياۋ بولاشاقتاعى قاجەتتىلىگىنە كوز جەتكىزۋ قيىن ەمەس. ۋاقىت زىرلاپ ءوتىپ جاتىر: الداعى بەس جىل دا قاس-قاعىمدا زىرلاپ وتەدى. وسىنداي دوڭگەلەك ۇستەلدەردىڭ ماڭىندا ءبىر-بىرىمىزبەن داۋلاسىپ جۇرگەندە، بەس جىلىمىز بەس-اق كۇندەي وتە شىعادى.

ەڭ باستىسى – ۇلتتىق مۇددەنى قورعايتىن پارتيا پوستنازارباەۆتىق كەزەڭگە دايىن تۇرۋى كەرەك. ساياسي بيلىكتىڭ وتپەلى، ترانزيتتىك كەزەڭىندە ۇلتتىق پارتيالار مەملەكەتتىك بيلىككە تالاسۋشى توپتار مەن كلاندار قۇراتىن كەز كەلگەن ستسەناريگە دايىن بولۋى كەرەك. ماقسات – وسى تارتىستا قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن ساياسي ويىننىڭ قۇربانىنا اينالدىرماۋ. سەبەبى، ترانزيتتىك تالاستا وليگارحتىق نەمەسە كلاندىق كۇشتەردىڭ ءوزارا شايقاسى باستالادى. سول شايقاستىڭ ورتاسىنان ۇلتتىق مۇددەنى تۋ ەتكەن كۇش سۋىرىلىپ شىعاتىنداي الەۋەتى بولۋى ءتيىس. مەن بۇنىڭ ءبارىن قارابايىر تۇسىنىك تۇرعىسىندا ايتىپ وتىرمىن. ماسەلەن، ازاماتتىق قوعامى قانشالىقتى العا باستى دەسەك تە، قىرعىز اعايىندار اراسىنداعى ترانزيتتىك كەزەڭنىڭ قاندى تارتىسقا ۇلاسقانىن بىلەمىز. قىرعىزستانداعى ول كەزەڭ تۇگەسىلىپ ءبىتتى دەپ ايتۋعا كەلمەيدى.

ترانزيتتىك داۋىردەگى تاعى ءبىر قاتەردى قاپەردە ۇستاۋىمىز كەرەك: وليگارحتار مەن كلاندار تاق بيلىگىنە تالاسقان تۇستا ۇلتتىق-پاتريوتتىق كۇشتەر جىك-جىك بولىپ، سول توپتاردىڭ پاتەرىنە ء«وتىپ» كەتۋى ابدەن مۇمكىن. مىسالى ءۇشىن، باتىستىق كلاندىق توپتار اتىراۋ، ماڭعىستاۋ، اقتوبە جانە قىزىلوردا جاقتان شىققان ۇلت پاتريوتتارىن ءوز قۇرامىنا تارتۋعا كۇش سالارىن نازاردا ۇستاۋ كەرەك.

وڭتۇستىكتىك نەمەسە «قاراعاندىلىق» دەپ اتالىپ جۇرگەن ايماقتىق كلاندار ءوز توبىنا سول ايماقتىڭ تانىمال ازاماتتارىن تارتادى. ارينە، بۇنىڭ ءبارى قاراپايىم تىلمەن ايتىلعان ستسەناريلەردىڭ سۇلباسى بولۋى مۇمكىن. بىراق مۇنداي بولاشاق جوبالارعا ۇلت مۇددەسىن قورعاۋشى كۇشتەر بىرلەسىپ قارسى تۇرا الاتىن الەۋەتكە قول جەتكىزۋدى بۇگىننەن باستاۋ كەرەك. وسى تاقىلەتتەس اڭگىمەنى جالعاستىرا تالقىلاۋ تاقىرىبى بۇدان بىلاي كۇن تارتىبىنە قويىلعانى ءجون دەپ بىلەم. 

ءابدىراشيت باكىر:

– شىنىندا، ءومىردىڭ تەندەنتسياسى وسى باعىتقا قاراي اكەلە جاتىر، بۇل جاعدايدى بولاشاقتا بيلىككە تالاساتىن وليگارحتاردىڭ ءوزى دە ءتۇسىنىپ وتىر. ولار بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە ءوز ەلەكتوراتىن دايىنداۋعا كىرىستى. ءبىر جاعىنان، بۇل ۇلتتىڭ ءوز ىشىنەن ىدىراتاتىن ارەكەت بولسا، باتىس پەن شىعىستىڭ، سولتۇستىك پەن وڭتۇستىكتەگى توپتىڭ سوڭىنان ىلەسىمىز دەپ، قازاق حالقىنىڭ ورتاسىنا وت تۇسەدى دەگەن پىكىرگە سەنۋگە بولا ما؟

مەنىڭشە، قازاقتار ءدال سونداي دەڭگەيگە قۇلدىراعان جوق دەپ سەنەم. ۇلتتىق پارتيانىڭ ۇستانعان قاعيداسى بارلىق كلانداردىڭ مۇددەسىمەن سايكەس كەلۋى ءتيىس. ىمىراعا كەلۋ ءۇشىن ورتاق پرينتسيپكە ۇمتىلۋىمىز كەرەك.

داۋرەن بابامۇرات:

– ءيا، ەرتەڭگى كۇنى بيلىككە كلاندىق نەگىزدەگى تالاس باستالسا، ءاربىر وليگارحتىق پارتيا ەڭ الدىمەن ۇلتقا، جۇزگە، رۋعا ءبولىنىپ، حالىقتى جىككە ءبولىپ، ەلگە قاجەتسىز ۇلكەن كۇرەس باستالىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. ولار قازاقتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن «حالىقتىق»، «قازاقتىق»، «دەموكراتيالىق» دەگەن اتتى جامىلىپ الاتىنى ءسوزسىز. وسىنداي جاعدايدا مەملەكەتتىڭ يەسى سانالاتىن ۇلت ءوزىنىڭ ۇستەمدىگىن جۇرگىزە الماسا، قازاقتىڭ جاعدايى نە بولماق؟ سوندىقتان ۇلتتىق مۇددەنى تار شەڭبەردەن شىعارۋدىڭ تەتىگى جاسالۋى ءتيىس.

ەرمۇرات باپي:

– ەڭ باستىسى – ۇلتتىق پارتيانىڭ قاجەتتىلىگى جونىندە باستاما كوتەرگەن ازاماتتار باسىن باستاپ، سوڭىندا ەلگە كۇلكىگە قالماي ما؟ مۇنداي ۇلكەن ءىستى دابىرا ەتىپ جاريالاپ، سوڭى سۋ اياعى قۇردىمعا كەتىرسە، «قازاق ماسەلەسى»، ونىمەن بىرگە  ۇلتتىق مۇددە قور بولدى دەگەن ءسوز. قوعامنىڭ ورتاسىنان ۇلكەن كۇشپەن، قارجىسىمەن، ستراتەگيالىق، يدەولوگيالىق، ەكونوميكالىق باعىت-باعدارىمەن بەلسەندى ازاماتتار شىقسا، قوعامداعى كۇرمەۋى شەشىلمەگەن كەز كەلگەن ماسەلەنى قولىنا السا، ولاردىڭ سوڭىنان ەل ەرەدى.

بۇگىنگى باسقوسۋىمىز – ازاماتتاردىڭ وسى ورايداعى ويى قانداي ەكەن دەگەن اڭگىمەنىڭ باستاماسى عانا. كەلەسى جولى ۇلتتىق مۇددەگە الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ جۇرگەن باسقا دا ازاماتتاردىڭ باسىن قوسىپ، وسى اڭگىمەنى ساباقتاي تۇسەمىز دەگەن ويدامىن. ال ورە تۇرەگەلىپ، پارتيا قۇرامىز دەپ، شابا جونەلۋگە بولمايدى: قازاقتىڭ مۇددەسى ويىن ەمەس! 

جازىپ العان – باقىتگۇل ماكىمباي

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» (پروەكت «DAT» №17 (288), 29 ءساۋىر، 2015 جىل.