اللانىڭ ادال قۇلدارىنا دەگەن ءمۇنافيحتاردىڭ جالاسى مەن جاۋلىعى ەجەلدەن بار. تىرلىكتىڭ قيىن سىناعىنداعى وسپان باتىر دا وسىنداي وت پەن سۋدىڭ ورتاسىندا قان كەشتى. جانە ءوز اقيقاتىن ولىممەن دالەلدەپ، جاۋىنىڭ الدىندا ەڭكەيمەگەن كۇيى كەۋدەسىن وققا توسەدى. ءتىپتى ولەر شاعىندا باسقالارعا كولەڭكە بولارلىق كۇپىر مەن عايباتقا بارماستان بار كىنانى ءوزى كوتەردى.

كەيىنگىلەرگە جۇمباق كۇيىندە قالعان ءاليحان تورەنىڭ وسپانعا جازعان ءبىر حاتى بار. وندا «قورقىت ولىمنەن قانشا قاشسا دا قۇتىلماعان، قايدا بارسا دا كور كەزدەسكەن دەگەن ەكەن» دەلىنەدى. ءبىراز شىركىندەر بۇل حاتتىڭ ءمانىن: «مۇنىسى «قىتايمەن كۇرەسىپ جەڭىسكە جەتپەيسىڭ، ءبارىبىر ولاردىڭ ءتىس-تىرناعىنان قۇتىلا الماي، ءولىم قۇشاسىڭ. سوندىقتان ەرتەرەك بەرىلگەنىڭ ءجون!» دەگەن ءسوز» دەپ تۇسپالدايدى.

وڭنان سولعا قاراي: ءبىرىنشى تۇرعان - نۇرعوجاي باتىر، ءۇشىنشى - وسپان باتىر، ءتورتىنشى - دالەلحان جانالتاي.

شىن مانىندە كەڭەس وداعى 1944 جىلى 12 ساۋىردە ءوزى قۇرعان شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن (شتر) قۇلاتۋ كەرەك دەپ شەشكەن. 1945 جىلعى 11 اقپانداعى يالتا باسقوسۋىنان كەيىن، ءاليحان ءوز جەتەكشىلىگىندەگى جاس مەملەكەتتى قورعاپ قالۋعا كىرىستى. وسى بارىستا كەزەكتەن تىس قۇرىلتاي شاقىرىپ، وسپان مەن قاليبەكتى وداققا تارتتى. وسپان ءوز وكىلى ءلاتىپ مۇستاپاۇلىن، قاليبەك وكىلى قامزا ءشومشىبايۇلىن قۇرىلتايعا جىبەردى. ءاليحان مەن ءلاتىپ ۇزاق سويلەستى. اتالعان حات وسى جولى ءلاتىپ ارقىلى وسپانعا جولداندى. ونىڭ شىن ءمانىسى: «قىزىل وكىمەت جەر دۇنيەنى جالماپ كەلەدى، كەڭەستىك قىزىلدىڭ يتپەگىنەن قىتاي دا سول جولعا بەيىمدەلدى. وعان توتەپ بەرۋ وتە قيىن. دەگەنمەن، بەرىلسەڭ دە، بەرىلمەسەڭ دە الدىڭدا ءولىم كۇتىپ تۇر. سوندىقتان قارا تۇياقتان حال كەتكەنشە كۇرەسىپ ولگەنىمىز دۇرىس قوي!» ەدى.

ول كەزدە كەڭەس وداعىنىڭ ەلشىلىگى ءۇرىمجى قالاسىندا بولاتىن. ونىڭ ىلە، التاي، تارباعاتايدا بولىمشە كونسۋلدارى بار ەدى. قۇلجا قالاسىنداعى كونسۋلدىق ءاليحاننىڭ قىبىر-جىبىرىن كۇندە باعىپ وتىردى.

ونىڭ ۇستىنە ماسكەۋدەن ستاليندىك ءتالىم العان احمەتجان قاسىمي ۇرىمجىدەگى گومينداڭ ۇكىمەتىمەن كەلىسىم جاساۋعا جىبەرىلگەننەن كەيىن كەڭەستىك «ستسەناريدى» بۇزا الماي، گومينداڭ وكىلى جاڭ جىجۇڭعا بۇيرەك بۇردى. ءاليحان قات-قابات قاماۋعا قالعانداي جانتالاسىپ جاتقاندا كەڭەستىك قاقپان ونى ءوز ۋىسىنا وڭاي ءتۇسىردى. «1946 جىلدىڭ 17 ماۋسىم كۇنى قۇلجاداعى كەڭەس كونسۋلى ءاليحان تورەگە تەلەفون سوعىپ: «قورعاس شەكاراسىندا وزبەكستاننىڭ سول كەزدەگى ءبىرىنشى سەكراتارى وسمان يۋسۋپوۆ كۇتىپ تۇر. سىزبەن اقىلداساتىن ماڭىزدى ماسەلەلەرى بار كورىنەدى. تەز بارىڭىز»، – دەيدى» («قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى»، 10 توم، 253-بەت. الىمعازى داۋلەتحان، «شىعىس تۇركىستان جۇمحۇريەتى جانە ءاليحان تورە» ماقالاسى. «استانا پوليگرافيا» اق، استانا، 2008). ءسويتىپ، ءاليحان تورەنى جاركەنت قالاسىندا ەكى كۇن ۇستاپ تۇرعان سوڭ، الماتى ارقىلى تاشكەنت قالاسىنا ۇشاقپەن اكەتتى.

شتر تاراتىلعاننان كەيىنگى ەندىگى ۇلكەن جاۋ – وسپان باتىر بولدى. ءاليحاننىڭ جاسىرىن قولعا الىنىپ، كەڭەس وداعىنا اكەتىلۋىمەن بىرگە قالىپتاسقان وسپانعا قارسىلىق يدەيا ءبىر مەزەت احمەتجان قاسىمي، ابدىكەرىم ابباسوۆ، دالەلحان سۇگىرباەۆتى وكىل ەتكەن قىزىلشىل توپتىڭ كۇرەسىن ىقپالدى ورىنعا كوتەرگەندەي كورىندى.

وسپان باتىردىڭ كوزىن قۇرتۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلعان كەڭەستىك قاستاندىقتار موڭعوليا ارقىلى جانە شتر ورنىن باسقان قۋىرشاق ۇكىمەت – ء «ۇش ايماق» ارقىلى ىسكە اسا باستادى.

وسپان باتىر (سول جاقتا), موڭعول باسشىسى چويبالسان (ورتادا) جانە يۆانوۆ (كسرو).

بۇل تۋرالى قوجاي دوقاسۇلى «وفيتسەردىڭ قويىن داپتەرىنەن» دەگەن كىتابىنىڭ 120-121-بەتتەرىندە «1946 جىلعى 4-ايدىڭ 15-كۇندەرى دالەلحان سۇگىرباەۆتىڭ بۇيرىعى بويىنشا قوبىق اتتى پولكىنىڭ ءبىر باتالون اسكەرىنىڭ كومەگىندە وسپان قولىن قۇرتۋ سوعىسىن جۇرگىزگەندىگىن» جازدى. اتالعان ەڭبەكتە ق.دوقاسۇلى د.سۇگىرباەۆتىڭ بۇيرىعى ارقىلى ەرتىستىڭ ءدوربىلجىن اتالاتىن كەرىشتى جوتاسىنىڭ باۋىرىنداعى بەيۋاز حالىقتى دا كوپ قىرعىنعا ۇشىراتقانىن ايتادى. حاسان ورالتاي ءوزىنىڭ «ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر» كىتابىنىڭ 46-47-بەتتەرىندە وسپان باتىرعا موڭعوليا ارقىلى تەسكەنباي، ساعاداي، مارقابا، توتان حاميتۇلى، تاندىربات سىندى باسكەسەرلەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جىبەرگەنىن جازعان.

وسىنداي جازبا دەرەكتەر مەن قاريالاردىڭ ايتۋىنا جۇگىنسەك، وسپان استە دالەلحان قولىنا، نەمەسە ول ارقا سۇيەگەن بۇرىنعى شتر ارمياسىنا (قازىرگى ء«ۇش ايماققا») تىكەلەي ءتيىسىپ كورمەگەن، تەك ءوزىن قۇرتقالى كەلگەن اسكەرگە قورعانۋ ماقساتىندا قارۋمەن جاۋاپ بەرىپ وتىرعان. كەرىسىنشە، وسپاندى جاۋ كورسەتۋ ماقساتىندا قارسى جاعى وسپاندى «جاۋىز»، «باندى»، «قاۋىپتى ادام» رەتىندە سيپاتتاۋعا تىرىستى. وسىنداي ۇپاي تۇگەندەسكەن تۇستا كەڭەستىكتەر مەن وسپانعا قارسى وزگە دە توپتار كەرەيشە كيىنگەن جاساقتار دايىنداپ، ء«بىز وسپان ادامىمىز» دەپ بەيۋاز اۋىلداردى دا توناپ شاۋىپ، ادەيى ارانداتۋشىلىقتار تۋدىرعان.

بۇل عانا ەمەس، دالەلحان جەنە ونىڭ توڭىرەگىندەگىلەر قازاقتار اراسىندا ىرىتكى سالىپ، كەي باسشىلارىن وسپانعا قارسى قويۋعا جانىن سالدى. ناتيجەسىندە ۋاتحان، قالمان، ءنازىر ءتايجى سىندى كىسىلەر دالەلحاننىڭ تىلىنە ەرىپ، وسپانعا قارسى ءىس-ارەكەتتەرگە قاتىسىپ، ونىسى اشكەرەلەنىپ قالدى.

ءبىر جاعىنان موڭعوليانىڭ، ەكىنشى جاعىنان ىشكى اعايىننىڭ، ەندى ءبىر جاعىنىڭ كەڭەس وداعىنىڭ قىسىمىنا ۇشىراعان وسپاننىڭ گومينداڭشىلارمەن وداقتاسۋدى تالداۋى وسى كەزەڭ ەدى. ءارى ءوز تالداۋىن: «كەزىندە ورتاق مۇددە ءۇشىن ءبىر-بىرىنە جاۋ بولعان قارا قىتاي مەن قىزىل قىتاي بىرلەسىپ، جاپونعا قارسى تۇردى. كەڭەس وداعى دا امەريكامەن بىرلەستى. مەن ۋاقىت تالابى بويىنشا گومينداڭشىلارمەن بىرىگۋ ارقىلى اقش سياقتى سىرت ەلدەرمەن بايلانىسقا شىقسام نە بولىپتى؟! بۇل مەنىڭ كەڭەس قىزىلى مەن قىتاي قىزىلىنان ساقتانۋىمنىڭ بىردەن-ءبىر جولى!» – دەپ ءتۇسىندىردى.

بۇگىنگى شىندىقتىڭ وسپان جاعىندا ەكەنىن ەسكەرسەك، كەڭەس قۋىرشاعىنا اينالعان شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىنە قارسى شىققانىن دا ابدەن تۇسىنە الامىز. كەيىننەن  كەڭەستىكتەر شىعىس تۇركىستاننان تەرىس اينالعان تۇستا تالكەككە تۇسكەن تۇركىلەر تاعدىرىنا اشىنعان وسپان ءاليحاننىڭ يدەياسىن قۋاتتاي وتىرىپ، شىعىس تۇركىستاندى قورعاۋعا جانىن سالدى. بىراق كەش بولدى. دوسىنان جاۋى كوبەيدى.

وسپاننىڭ ەندىگى جاۋى قىزىل قىتايلار بولدى. قازاقتى قازاققا سالۋ سىندى ويىن تاعى دا جالعاستى. جاڭادان كەلگەن قىزىلداردىڭ ءبىرى وسپاندى ءوز جاعىنا تارتۋعا تىرىسسا، ەكىنشىسى الداۋسىراتا تۇرۋ ساياساتىن قولداندى. ونى تارپا باس سالۋعا اركەتتەنگەن جوق. 

شىن مانىندە قىزىلدار مەن وسپاننىڭ بىرىگىپ كەتۋى كەڭەس وداعىن قۋاتتايتىن توپتار مەن بۇرىنعى شتر-دىڭ ورنىن يەلەپ وتىرعان ء«ۇش ايماقشىلداردى» قاتتى الاڭداتتى. كەڭەس وداعىنىڭ جول-جورىق كورسەتۋىنە جانە ونىڭ يدەياسىنداعى ساياسي-اسكەري توپتارعا ولەردەي قارسى بولعان وسپان باتىردىڭ قىزىلداردىڭ سەنىمىنە بولەنۋى «جالعان توڭكەرىسشىلدەردىڭ» بەت-پەردەسىن ايپاراداي اشىپ قانا قويماي، ولاردىڭ جاۋ ساناعان ادامىن تاريح ساحناسىنا قايتا كوتەرىپ شىعاتىن بولدى. سىرتتا اقش جانە كەڭەس وداعى ءوز ۇپايلارىن تۇگەندەيتىن كۇشتەرگە قولداۋ كورسەتۋگە جانتالاسسا، ىشتەگى ىمىراعا كەلمەس الاۋىز توپتار دا باس پايداسىن ويلاپ، باقاي قۋلىقپەن ارپالىسقا ءتۇستى. ءسويتىپ، ەندىگى جەردە باعىنىشتى بولعان شىنجاڭداعى جەرگىلىكتى توپتار ىشىندە قىزىلدارعا كىم بۇرىن جاقسى كورىنىپ قالار ەكەن دەگەن قىزعانىش پەن باقتالاستىق قاتارىنان ءومىر سۇرگەن تايتالاسقان جاعداي قالىپتاستى. ولاردىڭ ىشىندە جاقسى كورىنۋ نيەتىندەگى جاعاتسىعاندار مەن جاۋلىق پيعىل تانىتىپ، ۇركە قاراۋشىلار دا بار ەدى.

ەرلىكپەن باستالىپ، ورلىكپەن جالعاسقان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن «بۇلىككە» بالاعان ء«ۇش ايماق» وسپانعا بۇدان بۇرىن دا شوشىنا قارايتىن ەدى. بۇل تۋرالى «شىڭجاڭنىڭ ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى» («ۇلتتار» باسپاسى، 2000 جىل) اتتى كىتاپتىڭ 340-بەتىندە: «وسپان، قاليبەك، جاۋجاپ (موڭعول) بۇلىگى ارت-ارتىنان تۋىلعاندىقتان، ءۇش ايماقتىڭ جاعدايى كۇننەن-كۇنگە ۋشىعىپ، مۇشكىل حالگە كىرىپتار بولدى. ۇلتتىق ارميا اسكەري كۇشىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى تۇتاس ءۇش ايماق ۇكىمەتىنە اۋىر قاتەر ءتوندىردى»، – دەپ جازادى.

1949 جىلى 14 تامىزدا قىتاي كومپارتياسى (قكپ) ءوز وكىلى دىڭ ليچۇندى ماسكەۋدەگى ساپارىنان الماتى ارقىلى قۇلجاعا جىبەردى. ول ء«ۇش ايماقتاعى» قىزىل قىتايشىل توپپەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولىپ، از عانا ۋاقىت ىشىندە شىنجاڭ جاعدايى جونىندە قكپ ورتالىعىنا 85 جەدەلحات جولداعان ەكەن. دەمەك، ءدال وسى كەزدە كەڭەس وداعى مەن قىتاي قىزىل پارتياسىنىڭ مۇلدە قۇپيا، ىشكى ىمىراعا كەلە وتىرىپ، شىنجاڭ ماسەلەسىن ءبىرجولا شەشكەنىن انىق اڭعارۋعا بولادى. وسى جىلى 27 تامىزدا ء«ۇش ايماق» باسشىلارىنىڭ كەڭەس وداعىنىڭ ۇشاعىنا وتىرىپ، يركۋتسك قالاسىنان ءوتىپ، بايكال كولى ماڭىنا بارعاندا ورتەنىپ كۇلگە اينالۋى – سونىڭ ءبىر مىسالى. ءارى وقيعادان 3-4 كۇن وتە سالا، ياعني، 2 قىركۇيەك كۇنى ۇرىمجىدەگى كەڭەس ەلشىسىنىڭ ورىنباسارى شۇعىل تۇردە قۇلجاعا بارىپ، دىڭ ليچۇندى ۇرىمجىگە اتتانىپ، بۇرحان شاھيديمەن بىرلىكتە جۇمىس اتقارۋعا شاقىرىپ، كوندىرەدى. دەمەك، بۇل ء«ۇش ايماقشىلاردىڭ» احمەتجان، ىسقاقبەك، ابباسوۆ، دالەلحان سەكىلدى «كونە» باسشىلارىنىڭ كوزى قۇرتىلعاننان كەيىنگى ءىش پەن سىرتتىڭ سايكەسە وتىرىپ، شىنجاڭ ماسەلەسىن دەرەۋ قولعا الا باستاعان العاشقى ارەكەتى ەدى. (بۇل تۋرالى مالىمەتتەردى «شىڭجاڭنىڭ ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى» اتتى كىتاپتىڭ 419-420-بەتتەرىنەن تاباسىز). ال ۇشاقتان قۇلاعانداردىڭ ءولىمى شىنجاڭ ماسەلەسى ءبىر جاعىنا شىققانشا جاسىرىن ۇستالىپ، قازاننىڭ ىشىندە عانا جۇرتقا جاريا بولدى. ولاردىڭ «سۇيەگى» اتالعان تانىعىسىز مۇردەلەر 1950 جىلدىڭ 15 ناۋرىزىندا عانا قۇلجاعا جەتكىزىلدى. ەندىگى جەردە  كەڭەستىكتەردىڭ كەڭەسىن بۇزبايتىن، قىتاي بيلىگىنە باسى بايلاۋلى «قىپ-قىزىل»، جاڭا ء«ۇش ايماقشىلار» تاريح ساحناسىنا كوتەرىلدى. ءسويتىپ، قىركۇيەكتىڭ باسىندا ء«ۇش ايماق» جاق قكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ جول-جورىق كورسەتۋىنە نەگىزدەلىپ، شىنجاڭ ماسەلەسىن شەشۋدىڭ كوپ ءتۇرلى جولدارىن قاراستىرىپ، قكپ-عا جاۋاپ حات جازدى. اتالعان حاتتىڭ 6-تارماعىندا: «...ءجانىمحان، قادۋان، وسپان، قاليبەك، ت.ب كوپ ساياسي جانە اسكەري قىلمىستىلاردى جازالاپ، مال-مۇلكىنە دەيىن ءمۇسادرالاۋدى سۇرادى» («جۇڭگو شىنجاڭنىڭ تاريحى جانە قازىرگى جاعدايى»، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 2006 ج.، ءۇرىمجى، 313-314-بەتتەر).

1949 جىلى 26 تامىزدا حالىق ازاتتىق ارمياسى لانجۋدى باسىپ الدى. ەندىگى جەردە ولاردى تاتۋلاستىرۋعا تالپىنۋشىلاردان گورى اجىراتۋعا، ارا جىگىن اشۋعا ۇمتىلعاندار كوپ بولدى. ء«ۇش ايماقشىلاردىڭ» بار نيەتى وسپاننىڭ كوزىن قۇرتۋ ەدى.

ءبىر قىزىعى، ولاردى قىزىلداردان كورى «شارقي» اتالعان ء«ۇش ايماقشىلاردىڭ» وكشەلەي قۋى كوبىرەك بولعان كورىنەدى. بۇل جايىندا نۇرعوجاي باتىر: ء«بىز سارقامىستا وتىرعانبىز. ءۇش ايماق اتىن جامىلىپ، ورىس ارمياسى كەلىپ باستى. ولارمەن اياۋسىز سوعىسىپ، كوپ ادامىن قىرىپ تاستادىق. قالعان اسكەرلەرى جەڭىلىپ، نوريعا شەگىنىپ كەتتى» دەسە، ەندى بىردە: «وسپان، ءجانىمحاندار تاقىرباستاۋ، سارباستاۋعا بارىپ ورنالاستى. ءبىر جۇمادان كەيىن ورىستاردىڭ جالعان شارقي تۇركىستان اتىنداعى اسكەرلەرى كەلىپ باستى»، – دەگەندى ايتادى. دەمەك، وسپانداردىڭ ءالى دە بولسا قىزىلدارمەن ءتىل بىرىكتىرۋىنىڭ مۇمكىندىگىنەن الاڭداعان كەڭەس وداعى ءوز ارمياسىن كىرگىزىپ، ء«ۇش ايماقشىلارمەن» سايكەسە وتىرىپ، قىزىلداردان بۇرىن قارمانۋدى ويلاعان سياقتى. ءتىپتى ول كومەكتى ء«ۇش ايماقشىلاردىڭ» ادەيى سۇراپ الۋى دا نەمەسە قىزىلداردىڭ ءتۇرتىپ سالىپ، بىلسە دە بىلمەسكە سالىپ، تاسادا تۇرۋى دا ابدەن مۇمكىن ەدى.

1951 جىل، 29 ءساۋىر. وسپان باتىردىڭ اتىلار الدىنداعى سۋرەتى.

وسىلايشا ونسىز دا ءورىسى وتقا ورانعان وسپاننىڭ بارار جەر باسار تاۋى قالمادى، تىعىرىققا تىرەلدى. ونىڭ شەتەلگە قاشۋ، قۇتىلىپ كەتۋ ويى بولعان جوق. گانسۋدە وتىرعاندا شەتكە كەتەتىندەر گاس، تەمىرلىك وڭىرىندە وتىرعان ەلدى بەتكە الىپ، ءتايجىنۇر تاراپقا، وسپاندار التايعا بەت الۋدى ماقسات ەتىپ، حايزىعا قاراي كوشەدى. حايزىدان ارى قۇمىل، باركول، بايتىك، قاپتىق ارقىلى التايدىڭ ۇلى تاۋلارىنىڭ كەڭ قويناۋىنا ءىلىنىپ كەتىپ، كۇرەستى جالعاستىرۋدى ارماندايدى. مۇمكىن بولسا، كوممۋنيزيمگە جاۋ بولىپ وتىرعان اقش، جاپونيا، گەرمانيا ەلدەرىنەن كومەك السام دەگەندى دە ويلايدى. بۇل وسپاننىڭ ەشقانداي ءارى-ءسارى بولماستان، ءوز تاعدىرىنىڭ شەشىمىن شىعارىپ، سوڭعى بايلامعا كەلگەن كەزى ەدى. ەر ايتقانىندا تۇردى. تەك قانا كۇرەسىپ ءولۋدى قالادى. جاستىعىن الا جاتتى. قولدى بولعاننان كەيىنگى كوپ «جارىلقاۋدى» دا قالامادى.

بۇگىندە كوزى ءتىرى، باتىردى تەرگەۋگا قاتىسقان قالدىباي قانافين اتامىز وسى جولداردىڭ اۆتورىمەن اڭگىمەدە وسپاندى: «ول شىندىعىندا تۇرىكشىل يسلام ەلىن قۇرۋدى ارمانداعان ناعىز باتىر، ەرجۇرەك، بولەكشە جارالعان جان ەدى»، – دەپ ەسكە الدى. وسپان 1951 جىلى اقپاننىڭ 19-ى كۇنى قولدى بولىپ، 29 ساۋىردە ءۇرىمجى قالاسىندا پانيدەن باقيعا اتتاندى. قاستاندىقتاردىڭ قۇرباندىعىنان قۇتىلا الماي ەرلىكپەن شاھيت بولدى.

جاتقان جەرىڭ ءجاننات، توپىراعىڭ تورقا بولسىن!

ءجادي شاكەنۇلى

Abai.kz