وزبەكستاندا وپپوزيتسيا بار. بىراق «بار دەيتىندەردىڭ» ءبارى قاشقىندا، قۋعىندا ءجۇر. شەتەلدە تۇرادى. ال ەلدەگىلەر قازىرگى كارىموۆتىڭ جۇيەسىنە ىشتەي قارسى. بىراق قاشىپ كەتە الماعاسىن، ويلارىن دا اشىق ايتا المايدى. ءبىز وزبەكستانداعى بىرقاتار ىقپالدى ساياساتتانۋشىلاردى سوزگە تارتۋعا تىرىسقانىمىزبەن، ماسەلە كارىموۆكە تىرەلگەندە، ات-توندارىن الا قاشتى. اقىرى شۆەيتساريانىڭ لوزاننا قالاسىندا تۇراتىن وزبەك وپپوزيتسيونەرى، جازۋشى، 4 جىل تاشتۇرمەدە وتىرىپ شىققان سافار بەكجونمەن بايلانىسقا شىقتىق. 

– بىزگە مىنا جايت قىزىق بولىپ تۇر. ءسىز بۇدان ەكى جىلدىڭ الدىندا جەنەۆاداعى گۇلنار كارىموۆانىڭ ۇيىنە (زاڭسىز) باسىپ كىرىپسىز. بۇعان نە سەبەپ بولدى جانە نە يتەرمەلەدى؟

– مەنىڭ وزبەكستاننان كەتكەنىمە از دا ەمەس، كوپ تە ەمەس، 17 جىل بولدى. وسى ون جەتى جىل بويىنا شۆەيتساريادا تۇرىپ كەلەمىن. الايدا وسى كۇنگە دەيىنگى ءومىرىم وزبەكستانمەن تىعىز بايلانىستى. ەلدە بولماسام دا ول جاقتاعى جاعدايدى جاقسى بىلەم، ءبارىن باقىلاپ وتىرامىن. ال كارىموۆتىڭ قىزى ىرگەدەگى جەنەۆادا قۇنى 18  ملن. دوللار تۇراتىن ءزاۋلىم كوتتەدج تۇرعىزعانىن ەستىپ زىعىردانىم قاينادى. ول بۇل ءۇيدى قالاي، قاي اقشاسىنا ساتىپ الدى؟ ءوزىمنىڭ سايتىمدا گۇلناردىڭ حالىقتىڭ قارجىسىن وڭدى-سولدى شاشىپ جۇرگەنىن جازدىم. ء«اي، ءالى وكىنەسىڭ، سوت الدىندا جاۋاپ بەرەسىڭ»، – دەدىم.

– جاۋاپ قاتتى ما؟                  

– ول ءبارىن ەستىپ، ءبىلىپ وتىردى. بىراق، تىڭداعان جوق، جاۋاپ تا قاتپادى. ءۇيدى تۇرعىزعانى ءوز الدىنا، ونىڭ ءىشى-سىرتىن ارلەۋگە تاعى بىرنەشە ميلليون جۇمساعانى انىق. مەن شىدادىم. كۇتتىم.

– نەنى كۇتتىڭىز؟

– گۇلناردىڭ شۆەيتسارياداعى ديپلوماتيالىق مەرزىمىنىڭ اياقتالۋىن كۇتتىم. مۇنىڭ مەرزىمى تامىزدا اياقتالدى دا (2013 جىلى), كارىموۆتىڭ قىزى شۇعىل جينالىپ كەتىپ قالدى. ونىڭ تايىپ تۇرعانى دا تەگىن بولماپتى. شۆەيتساريا پروكۋراتۋراسى ءۇيدى تىنتۋدە ەكەن. ءبىراز زاتقا ءمور باسىلعان. ونىڭ ىشىندە ۇلكەن قىزىل سەيف تۇر. وعان جولاعام جوق. بىراق، بۇدان باسقا دا قۇندى زاتتار جەتىپ ارتىلادى. مۇراجايدا تۇرۋى ءتيىس زاتتاردىڭ ءبارىن وسىننان كەزدەستىردىم. اتاقتى وزبەك سۋرەتشىسى شىڭعىس احماروۆتىڭ تۋىندىلارى دا وسى ارادان تابىلدى.

– دەگەنمەن، ءسىز ۇيگە قىمبات زاتتاردى تاماشالاۋ ءۇشىن كىرمەگەن شىعارسىز…

– جوق، ارينە. كارىموۆكە قارسى تۇرۋ وڭاي دەيسىز بە؟ وسى ارادا جۇيەگە قارسى شىققانداردىڭ باسىن قوساتىن كەڭسە قۇرعىم كەلدى. الايدا بۇل ەندى باسقا اڭگىمە. مەنىڭ شۆەيتسارياعا كەلۋىم دە تەگىن ەمەس. بۇل اراداعى وزبەك جەمقورلارىنىڭ بىلىعىن اشكەرەلەگىم كەلدى. اشكەرەلەپ تە جاتىرمىن. مىسالعا، قازىر شۆەيتساريالىق بانكتەردە 700-گە تارتا وزبەك شەنەۋنىگىنىڭ شوتى بار. تالاي وزبەك شەنەۋنىگىنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ بەرەر ەدىم. بىراق، سىزدەردە بۇل قىزىق بولماس.

– ءوزىڭىزدى وپپوزيتسيادامىن دەيسىز. ال ەلدە جاقتاستارىڭىز بار ما؟

– وزبەكستانداعى ءوزىن جۇيەگە قارسى سانايتىن ءبىراز اداممەن بايلانىستامىن. بىراق بىرگەمىز دەپ ايتا المايمىن. ەلدەگى «بىرلىك»، «ەرىك» وپپوزيتسيالىق پارتيالارىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدىم. بىراق، ولاردى قۇرتىپ تىندى. قازىر شۆەيتساريادا ورنالاسۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرعان ادام قۇقىعىن قورعاۋ ۇيىمىن باسقارامىن.

– سوڭعى كەزدە كارىموۆتىڭ كوماعا تۇسكەنى، جالپى دەنساۋلىعى ناشارلاپ كەتكەنى جايلى اقپارات جيىلەپ كەتتى. بۇل ونى تاعىنان تايدىرۋدىڭ جولى ما، الدە يسلام اكا شىنىمەن دە حال ۇستىندە جاتىر ما؟ 

– يسلام الەمىندەگى ديكتاتورلاردى تاعىنان تايدىرۋ قيىن. ولاردان ولگەندە عانا قۇتىلامىز. كارىموۆ تە - ءدال وسىنداي ءوز كرەسلوسىندا ولەتىندەردىڭ ءبىرى. جارايدى، بۇل دا قاۋىپتى ەمەس. ديكتاتور كۇندەردىڭ-كۇنى ءوز ورىنتاعىن بوساتادى، بىراق بۇدان جۇيە وزگەرە مە؟ جۇيە وزگەرمەسە وزبەكتىڭ جاعدايى ودان ارمەن قيىنداي تۇسەدى. ايتالىق، وزبەك پرەزيدەنتىنىڭ وكشەباسارلارى دەپ جۇرگەن 5-6 ادام بار. بۇلار: ۇقق (ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتى) باسشىسى رۋستام ينوياتوۆ، ىشكى ىستەر ءمينيسترى ادحام احمەدباەۆ، قورعانىس ءمينيسترى قابۇل بەرديەۆ، پرەمەر-مينيستر شاۆكات ميرزياەۆ، قارجى ءمينيسترى رۋستام ازيموۆ. بۇلاردىڭ ءبارى دە - كارىموۆ قالىپتاستىرعان جۇيەنىڭ ونىمدەرى. ەرتەڭ كەتكەن ديكتاتوردىڭ ورنىنا ونىڭ ءىزباسارلارى وتىرسا جاعداي وزگەرەدى دەپ ويلايسىز با؟ جوق. سوسىن بۇلاردىڭ بارلىعىن رەسەيلىك اقپارات قۇرالدارى ەرەكشە ناسيحاتتاپ جاتىر. ياعني، كارىموۆتەن كەيىن كرەملگە كەرەكتى جانە ونىڭ ورنىن باسۋى مۇمكىن تۇلعالاردى ورىس ءباسپاسوزى الدەقاشان تىزىمدەپ قويعان.  ال ءبىز بولساق سولاردىڭ جەتەگىندە ءجۇرمىز.
جالپى ديكتاتۋرالىق بيلىكتە يدەولوگيا بولمايدى. كارىموۆتىڭ "وزبەك ەۋرازيالىق وداققا قوسىلمايدى، ونىڭ ءوز جولى بار" دەگەنىنىڭ ءبارى - بوس ءسوز. ول - رەسەيدىڭ ادامى. كوپشىلىكتىڭ الدىندا ۇپاي جيناعاندى جاقسى كورەدى. ول قۇرعان جۇيەنىڭ مۇشەلەرى - تۇگەل دەرلىكتەي رەسەيشىلدەر. مىسالعا، قازىر بۇكىل ەلدى ۋىسىندا ۇستاپ وتىرعان مقك-نىڭ بارلىق كادرلارى، مىنە، 24 جىل بويىنا رەسەيدە دايىندالىپ كەلەدى.

– «ديكتاتۋرالىق بيلىكتە يدەولوگيا بولمايدى» دەگەندە نەنى مەڭزەپ وتىرسىز؟

– مۇنداي جۇيە ءبىر عانا فيلوسوفياعا، بىلايشا ايتقاندا كوررۋپتسيا اتتى قاعيداعا قۇرىلادى. سوندىقتان وزبەك پرەزيدەنتى ازاماتتىق، ساياسي، ءدىني، ءتىپتى ەكونوميكالىق بەلسەندىلىكتىڭ ءوزىن جۇيەگە قاۋىپ توندىرەدى دەپ سانايدى. بۇل ءوز كەزەگىندە تۇتاس ورتا ازياعا اسەر ەتىپ وتىر. كىم نە دەسە دە، ورتا ازيانىڭ جۇرەگى – وزبەكستان. مۇنى ءوزىم وزبەك بولعاننان كەيىن ايتىپ وتىرعان جوقپىن. باتىس تا، اقش تا ءبىزدى ايماقتاعى نەگىزگى مەملەكەت رەتىندە قاراستىرادى. ەندەشە قازىرگى كارىموۆ جۇيەسى قۇلاسا بۇل ايماققا دا اسەر ەتەدى دەگەن ءسوز. وزبەكستاندا دەموكراتيا بولماسا ەندەشە ول قازاقستان دا بولمايدى. نەگىزىندە دەموكراتيا تۋرالى ايتقاندا ءبىزدىڭ ينتەللەكتۋالدى الەۋەتىمىز بار. مۇنىڭ باستاۋىن تۇركىستان وپپوزيتسياسىن قالىپتاستىرعان مۇستافا شوقايدان الامىز.

– كارىموۆ ءتورتىنشى رەت پرەزيدەنت سايلاۋىنا تۇسكەلى جاتىر عوي…

– ءيا، بۇل اتا زاڭدى بەلدەن باسۋ. ءاي، بىراق ول ەلدىڭ پىكىرىن ەسكەرسىن بە؟ سايلاۋعا وپپوزيتسيانىڭ 9 وكىلى جانە تاعى 3 ادام قاتىسپاق. ءبىز ولاردى «كارىموۆتىڭ قۋىرشاقتارى» دەيمىز. نەگە دەيسىز عوي؟ ويتكەنى، ۇشەۋى دە ەلدى يسلام كارىموۆكە (!) داۋىس بەرۋگە ۇندەپ جاتىر.

كسرو قۇلاعاننان كەيىن وزبەك حالقى ءوز-ءوزىن ىزدەي باستادى، 70 جىلعا سوزىلعان وتارلاۋدىڭ سالدارى قانداي بولعانىن سەزىندى. بىراق ءبىر نارسە وزگەرگەن جوق. بۇل – يسلام كارىموۆ. ول ءارى اتەيست، ءارى كوممۋنيست. مەنىڭ بىزدە يدەولوگيا جوق دەگەنىم وسىدان شىعادى. وزبەكستاننىڭ 90 پايىز تۇرعىنى مۇسىلمان. ال حالىق قازىر تولىقتاي اتەيستىك مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. بۇدان 25-30 جىل بۇرىن ورتا ازيادا 100-گە جەتەر-جەتپەس مەشىت بولىپتى، قازىرگى بۇلاردىڭ سانى 10 مىڭنان استى. ەندەشە يدەولوگيانى دا وسىعان ساي بەيىمدەۋ كەرەك ەدى عوي؟

– بىراق سىزدەر بيلىككە كەلسەڭىزدەر نە ءونىپ، نە وزگەرەر ەدى؟

– مەنىڭ ۇستانىمىم سىزگە قىزىق كورىنۋى مۇمكىن. مەن تۇركىستانشىلمىن. وزبەكستاندى وركەندەتەتىن بىردەن-ءبىر جول – ورتا ازيا مەملەكەتتەرىمەن اراداعى ەركىن ساۋداعا جول اشۋ دەپ بىلەمىن. وسى ايماقتى ءبىر جۇدىرىققا جۇمىلدىرۋ، بىرىكتىرۋ. ونىڭ ورتالىعى تۇركىستان بولسا قارسى ەمەسپىن. الدىمەن ەكونوميكالىق بىرىگۋ، كەيىننەن ساياسي ينتەگراتسيا جۇزەگە اسسا قۇپتار ەدىم. سەبەبى، ءبىز ءبىر حالىقپىز. ءبىزدىڭ ءدىلىمىز، ءدىنىمىز، ءداستۇرىمىز ورتاق، ءتىلىمىز ۇقساس. مىسالعا، باعانادان بەرى ءسىز ەكەۋمىز ءوز تىلىمىزدە سويلەسىپ وتىرمىز. بىردەن بولماسا دا مەن ءسىزدى، ال ءسىز مەنى ءتۇسىنىپ وتىرمىز عوي. ۇستانىمى مەنىڭ كوزقاراسىممەن ساي كەلەتىن ۇندەستەرىم، جاقتاستارىم كوپ. ەگەر بيلىككە كەلسەك، ءبىز ورتا ازيا كەڭىستىگىندە ەۋرووداققا ۇقساس ۇيىم قۇرۋعا ۇمتىلار ەدىك.

– اڭگىمەڭىزگە، راحمەت!

سۇحباتتاسقان دۋمان بىقاي.

Abai.kz 

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: «كارىموۆ - كرەملدىڭ ادامى»

دەرەككوز: http://www.dalanews.kz/comment/karimov-kremlding-adamy/