سۇراعان راحمەتۇلى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

1770 ج.ج. سوڭىندا اباق كەرەي اقىلماندارى القالى كەڭەس قۇرىپ، حان ناسىلىنەن ءبىر مۇراگەر اكەلىپ، وزدەرىنە تورە ەتىپ بەلگىلەۋگە كىرىسەدى. بۇنىڭ سەبەبى، ۇلانعايىر بايىرعى مەكەنگە ەگەلىك ەتۋ ءۇشىن ەلدى ەلدەستىرۋ ماقساتى تۇردى. شىعىس تۇركىستان ءوڭىرىن قايتا مەكەندەي باستاعان ىرگەلى جۇرتقا ايبىنى مەن اقىلى استاسقان بيلىك جۇيەسى قاجەت ەدى. اقىلماندار اقىرى ءبىر مامىلەگە كەلدى. سول ۇسىنىستى ايگىلى ەسىمحاننىڭ نەمەرەسى جانىبەكتەن تۋاتىن ابىلپەيىز سۇلتاننىڭ نازارىنا جەتكىزىپ، ونىڭ ەكىنشى ايەلى تۇمار حانىمنان تۋعان كوگەداي، سامەن، جاباعى ەسىمدى ءۇش ۇل تاق مۇراگەرلىككە لايىق دەپ اكەلىنەدى. مۇنى شىڭجاندىق تاريحشى اسقار تاتاناي: «...كوگەداي 1773 ج. دۇنيەگە كەلگەن، ون ەكى جاسىندا 1785 ج. اباق كەرەيگە تورە بولدى. 1797 ج. بەيجىڭگە بارىپ ءمانجۋ چين پاتشالىعىنان «گۇن» شەنىن الدى، 39 جىل ەل بيلەپ، 1842 ج. 51 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى...» دەپ كەلتىرەدى (ا.تاتاناي، «تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس»، ءى، 1986, شىڭجاڭ حالىق باسپاسى. 1992).

كوگەداي ومىردەن وتكەننەن كەيىن 1824 ج. اجى تورە تاق مۇراگەرلىگىنە لايىقتالدى. قازىرگى شۋار-دىڭ (شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانى) بۋىرشىن ولكەسى ءۇشتاس جايلاۋىندا 1836 ج. بولعان مامىلەدە قاراقاس رۋىنىڭ اسا بەدەلدى تۇلعاسى جانبايۇلى كەنەنىڭ (1765-1862) بىتىمسوزىمەن ء«تورت بي تورە» جۇيەسى ۇسىنىس ەتىلدى. سول كەزدەگى ء«تورت ورىن» بيلەرگە: مامىتۇلى كوكەن (1797-1879),  جانتەلىۇلى قۇلىبەك (1796-1852), دونەنبايۇلى بەيسەنبى (1799-1872), ساتايۇلى توپان (1802-1881) قاتارلى بي، تورەلەر كەلىپ ون ەكى اباق كەرەي تاعدىرىنا ءجون سىلتەدى. قاراقاس پەن مولقى وكپەلەمەدى. ولاردىڭ الدىندا ەلدى مەكەندەردەگى تالاس-تارتىستاردى رەتتەۋدەن باستاپ، قازاقتى بەرەكە-بىرلىككە شاقىرۋ ماقساتى تۇردى. ءدال وسى تۇستا قازاق تاريحىندا تۇڭعىش رەت نايماننان دۇزبەنبەت قۇمىرىسقاۇلى، ماتايدان وسپان جانىبەكۇلى ءمانجۋ چين پاتشاسىنان ء«امبى» اتاعىن الدى.

ءور التاي وڭىرىنە قازاقتاردىڭ قونىستانۋى جەرگىلىكتى وزگە ۇلىستار ءۇشىن داۋ-دامايسىز بولا قويمادى. ءورىس، شۇرايلى جايىلىمدارعا تالاسۋ، مالدىڭ سىيىسپاۋى، قىستاۋ، جايلاۋعا لايىقتى وڭىرلەر ءۇشىن ءتۇرلى قاقتىعىستار تۋىندادى. جاقسىلىق ءساميتۇلى، ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى قاتارلى جازۋشى، عالىمداردىڭ دالەلدەۋى بويىنشا 1827 ج. كوكتوعاي، قۋ ەرتىس، اقدالا، سارباستاۋ قاتارلى القاپتى جەرلەردى باسا قونىستانعان قازاقتاردى قۋدالاۋ توقتالمادى. بۇل تۋرالى ن.مۇقامەتحانۇلى چين پاتشالىعى تۇسىنداعى شۋان ءزۇن پاتشاسىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ بىلاي جازادى: «...كۇشى باسىم قازاقتار موڭعولداردى ىعىستىرا باستايدى. ءورىس-قونىس تالاستارى ۇزدىكسىز جالعاستى. قازاقتاردىڭ قونىستارىنا قاتىستى ماسەلەنى بەيجىندە شەشتى. سونىڭ ءبىرى التاي ۋريانحايلارىنىڭ قازاقتارعا دەگەن نارازىلىعىن،ءوتىنىش تىلەگىن قوبدا ءامبىسى بەيجىڭگە مالىمدەيدى. مالىمدەمەدە: «قازاقتار چين ءلۇن (تسزيا-چين) سايشاالت ەروولت (1796-1821) زامانىنان قازىرگە دەيىن ۋريانحاي جەرىنە سان رەت كەلدى، ەكى مىڭنان استام ءتۇتىن كوشىرىلدى. تەك عانا ىزعۇتى جانبالاۇلى باستاعان 600 ءتۇتىن كوشپەي وتىر. بۇلاردى تارباعاتاي ءامبىسى اسكەر جىبەرىپ قۋعىنداۋ كەرەك...» دەلىنگەن (ن.مۇقامەتحانۇلى، «قازاق تاريحىنان زەرتتەۋلەر»، ءۇرىمجى، 1989. جاس ورەندەر باسپاسى).

وسىدان سوڭ ءمانجۋ پاتشاسىنان «...ۋريانحاي بۇقاراسىنىڭ كوڭىلىن تابۋ ءۇشىن كوشپەلى قازاقتار مەن جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى قىرقىستىرۋ ماقساتىندا ءدورۆودتىڭ وڭ، سول قاناتىنان ءبىر مىڭ، حالحادان ءبىر مىڭ قول جيناپ چۋلۋندورج دەگەنگە باسقارتىپ اتالمىش وڭىرلەردەن قازاقتاردى قۋىپ شىعارۋ كەرەك...» دەگەن پارمەن تۇسىرەدى. اسكەرلەر جاساقتالىپ، جايباراقات جاتقان ەلگە شابۋىلدار جاسالدى.

قاراسەڭگىردەگى قاناتتى ەل-جۇرت، ىرگەلى اۋىلىمەن كۇزەپ، جايلاپ وتىرعان بەگەن بايىمبەتۇلىنىڭ ەلىنە تيىسكەندەر بەيعام ەلدى اياۋسىز قىرىپ-جويادى. ىرگەلى اۋىل ۇركە كوشىپ، كوبىسى جولشىباي توزعىنعا ۇشىرايدى. بۇل تۋرالى ا.تاتاناي: «بەگەن بايدىڭ قالىڭ جىلقىسىن، بىرقانشا وتاۋى مەن جۇزدەن اسا جاس جىگىت، قىز-كەلىنشەكتەرىن ولجالاپ قوبداعا اسىرىپ ايداپ اكەتەدى. بۇل ايگىلى «ساين نويان شاپقان» دەگەن تامسىلمەن ەل ەسىندە قالدى» دەيدى (ا.تاتاناي، «تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس»، ءى، 1986, شىڭجاڭ حالىق باسپاسى. 1992.، 89-91-ب.ب).

 موڭعوليا قازاقتارى بۇل وقيعانى «حالحا شاپقىنى» دەپ اتايدى. سەبەبى، ساين نويون حان – حالحانىڭ سەنىمدى ءتورت ءىرى ايماعىنىڭ ءبىرىنىڭ سۇلتانى، ءمانجۋ پاتشاسىنىڭ سەنىمدى ادامى-تىن. شەكارالىق ايماقتان قۋعىن كورسە دە، قازاقتار ءتۇپ قوپارىلىپ الىستاپ كەتپەدى. جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىنە تاۋەلدى ەل-جۇرت، تاۋدىڭ قويناۋ-قولاتتارىندا مال-جانىن باعىپ جاتا بەردى.

 1830 ج.ج. ىزعۇتى جانبالاۇلى (1772-1836), قازىبەكتىڭ ۇرپاعى يمان قوجەكەۇلى (1790-1824), قۋانباي قاتارلى ءىرى اۋىلدار مەكەن ەتكەن جەرلەرىنە قايتا كوشىپ كەلدى. تاعى دا دۇركىن-دۇركىن قاقتىعىستار جالعاستى. سونداي ءبىر كەزەڭدە ىزعۇتى، يمان، قۋانبايلار موڭعول اسكەرلەرىنىڭ قولىنا ءتۇستى. ال، جارقىنباي، وتەمىس، قۇلىبەك باستاعان مىڭنان استام ءتۇتىن بۇلعىن وزەنىنىڭ ۋلاانحۋس دەگەن جەرىنە قونىستاندى (ن.مۇقامەتحانۇلى، «قازاق تاريحىنىڭ زەرتتەۋلەرى»، 169-170 ب.ب).

وسى جاعدايلارعا قاراعاندا قوبدا بەتىنە قازاقتاردىڭ كوشىپ قونىستانۋى 1820 ج.ج قارقىندى جالعاسا تۇسكەن. ىزعۇتى اۋىلدارى سوندا دا موڭعولدىڭ شەكارا شەبىنەن الىستامادى. بۇنىڭ ءبىر ايعاعى جارقىنبايدى ارۋلاپ قويعان جەر – دەلۇۇننىڭ بەسسالا-ۇيرتىسىندە، ىزعۇتىنىڭ بەيىتى – دەلۇۇننىڭ جالعىز اعاش دەگەن جەرىنەن انىقتالۋى بولىپ وتىر. كەي زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، ءمىنىس ءابىلتايۇلىنىڭ «قازىرگى بايان-ولگەي قازاقتارى ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا نەمەسە 1868-1869 ج.ج باستاپ قوبدا بەتىنە قونىستانا باستادى...» دەۋى شىندىققا جاناسپايدى (كەرەيحان امانجولوۆ، «تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى»، الماتى، 1999, ء«بىلىم» باسپاسى، 321 ب.، 201-206 ب.ب).

نىعمەت مىڭجان ەڭبەكتەرىندە 1860 ج. «قىتاي-رەسەي (بەيجىڭ) شارتى» جاسالىپ، وسى كەزەڭدەردەگى اتالمىش ەلدەر قارىم-قاتىناسىنا وڭدى ناتيجەلەر بەرگەندىگى ايتىلادى. بۇل شارتتىڭ ماڭىزى – كوشپەلى قازاقتاردىڭ ەلدى مەكەندەردى ەركىن تاڭداۋىنا جول اشتى. چين ديناستياسى 1860 ج. ءوز ساياسي الەۋەتىنەن ايىرىلا باستادى. از ۇلتتار كوتەرىلىستەرى بىرىنەن كەيىن ءبىرى اشىق مايدانعا شىقتى. ايگىلى «تايپيندەر كوتەرىلىسى»، «نيەندىكتەر مەن يسلامدىقتار نارازىلىعى» اسا كۇشتى قاقتىعىستارعا ۇلاستى. قاشقاريادا بريتاندىقتار جەبەۋىمەن «قوقان حاندىعى» تۇرەن سالدى. وسىنداي فاكتورلاردىڭ بارلىعى چين پاتشالىعىنىڭ شاڭىراعىن شايقالتا تۇسكەن.

گ.ن.پوتانين «سولتۇستىك باتىس موڭعوليا وچەركتەرى»، «تۇركى تايپالارى. قىرعىزدار (قازاقتار)» اتتى ەڭبەگىندە: «قازاقتار قارا ەرتىستىڭ سالالى قويناۋىن، تارباعاتاي مەن ساۋىردىڭ سولتۇستىك بەتكەيىن، ءور التايدىڭ وڭتۇستىك بوكتەرىن، كەيبىر بولىگى قوبدا وزەنىنىڭ جاعالاۋىندا كوشىپ-قونىپ جۇرەدى. قىرعىزداردىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ قوبداعا كەلۋىمىزدەن التى-جەتى جىل بۇرىن ولار موڭعولعا قاراي اۋا باستاعان. مۇندا قازاقتىڭ بەلگىلى ادامدارى كوبەش بي (ايتبايۇلى كوبەش بي – ر.س.), وجەكەۇلى سامارحان (قوجامجارۇلى سامارحان – ر.س.) جانە قوجامجار سۇلتاندار (قوجامجار سامەنۇلى – ر.س.) قول استىنداعى رۋلارمەن بىرگە شەكارالىق ارالىقتاردا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن. ولار العاشقى ەكى جىلدى التايدىڭ قوبدا بەتىندە وتكىزگەن. سونداي-اق قوجامجار سۇلتان التايدىڭ وڭتۇستىگىندەگى سۇمدايرىق وزەنىنىڭ باسىن جايلاسا، ساگسايدىڭ قوبدا وزەنى بويىن قىستاعان. بۇل جەرلەر ۋريانحاي قونىستارى سانالاتىندىقتان قازاقتار ولارعا جەر ءۇشىن سالىق تولەپ، ول تولەمدەر ۋريانحاي شونجارلارىنىڭ قالتاسىنا ءتۇسىپ وتىرعان. قازاقتار بۇلعىن وزەنىنىڭ باسىنان شەگىرتايعا دەيىن كوشىپ وتىرىپ، بۇلىنتوقايدان گۋشەنگە دەيىنگى جولدا ۇرىنگى وزەنى بويىنداعى كەڭ جازىقتى ارتقا تاستاپ تۋرا گوۆعا قاراي تارتادى. بۇل ءوڭىردىڭ قازاقتارى التايدىڭ جازىعىن جايلاپ، قارا ەرتىستىڭ ۇرىنگىسىندە قىستايدى. ال، قازاقتىڭ جانتەكەي-شاقاباي رۋىنىڭ اۋىلدارى بالا ەرتىستىڭ ۇشار باسى مەن چاگان-چيل تاۋىندا جايلادى. بالا ەرتىس قويناۋىنان اۋعان قازاقتار دا شىعىسقا قاراي تاۆان بەلچەەر تاۋىندا كۇرىمتى وزەنىنىڭ باسىندا جايلاعان.  بۇل ەڭ شىعىستاعى جايلاۋ بولاتىن. تىلەۋلى بي باستاعان قاراقاس رۋىنىڭ قىستاۋى ءسۇپتى جانە كۇرتى وزەندەرىنىڭ جاعالاۋىندا بولعان جانە مالدارى قىستا ۇرىنگى وزەنىنىڭ بويىندا وتارلاپ وتىرعان. ال، بايبوسىن باستاعان مولقى رۋىنىڭ اۋىلدارى ۇرىنگى وزەنى بويىندا قىستاعان. التايدىڭ وڭتۇستىك بوكتەرىن قازاقتار وسى جەردىڭ ناقتى يەلەرى ۋريانحايلاردان قالىسپاي يەلەندى ءارى ولاردان جان سانى دا كوپ ەدى. قارا ەرتىس قويناۋىنداعى كەڭ جازىقتى قونىس ەتكەن قازاقتار اباق كەرەيلەر مەن قاراكەرەي رۋىنىڭ وكىلدەرى بولدى» دەپ كەلتىرەدى.

ول سونداي-اق «اتانتاي، ەسەنباي، ەسەنتاي اۋلەتتەرى بازارقۇلدار، اتانتايدىڭ ۇلدارى يتقارا، تولىباي، اققوشقار، اقجىگىتپەن (تەڭسىزباي)... كەزدەسكەن» دەپ، ولاردىڭ موڭعولدىڭ شەكاراسى ماڭىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەنىن انىقتايدى (پوتانين گ.ن. ەتنوگرافيالىق جانە فولكلورلىق ەڭبەكتەرى. 2-باسىلىمعا قوسىمشا. استانا، «التىن كىتاپ»، 2007. ءVى ت. 248 ب.، 5-7 ب.ب). سول اقجىگىتتىڭ ءوزى بالالارىمەن 1860 ج. 103 جاسىندا دۇنيەدەن كوشكەنگە دەيىن التاي ءوڭىرى، قوبدا بەتىندەگى سۇمدايرىققا (سۋم دار ەح) دەيىنگى جەرلەردى مەكەندەدى. اقجىگىتۇلى ماڭعۇل (1828-1914) 86 جاسىندا موڭعول جەرىن مەكەندەپ تۇرىپ، جا لاما لاڭى كەزىندە قوش-اعاش، ءشۇي ارقىلى التاي وڭىرىندەگى بوعدا ماڭىنا بارىپ قايتىس بولعان. پوتانين دەرەكتەرىندە كورسەتىلگەن رۋلار اۋلەتى ءالى دە موڭعول جەرىندە مەكەندەيدى.

ەل تىلەۋلى ءبيدى «بالەكەڭ» دەپ قاستەرلەپ، كيە تۇتاتىن. ول قايتىس بولعان سوڭ، بيلىك مۇراگەرلىكپەن ۇلى تىرقايعا ءوتتى. «بالەكەڭنىڭ» بەيىتى –  دەلۇۇننىڭ جالعىزاعاش دەگەن جەرىندە، جانبالاۇلى ىزعۇتى قابىرىنىڭ ماڭدا.

ساياحاتشى گ.ە.گرۋمم-گرجيمايلو قازاقتاردىڭ قوبدا بەتىنە قونىس اۋدارۋى جايلى اسا ماڭىزدى دەرەكتەر كەلتىرەدى. مىسالى: «مۇنداعى قازاقتار وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىندا التايدىڭ ار جاعىنان بەرگى بەتىنە وتكەن. قارا ەرتىستىڭ بويىنان باستالعان جەر داۋى كەرەيلەردى قوبدا بەتىنە كەلمەسكە شاراسىز ەتتى...». («زاپادنايا مونگوليا ي ۋريانحايسكي كراي»، لەنينگراد.، 1930, 413-ب.). تاريحشى زاردىحان قيناياتۇلى بۇل جونىندە: «قىتايدىڭ باتىسىنداعى مۇسىلىمدەر كوتەرىلىسىن پايدالانعان كەرەيلەر قىران ەرتىس، التاي اسىپ بۇلعىن، ساگساي وزەنىنىڭ باسىنان ۋريانحاي جەرىنە قونىستاندى» دەپ كەلتىرەدى («نۋليمستاي ءجيلۇۇدين نامتار»، ۋب.، 193 ب. 28-29 ب.ب). مۇسىلماندار كوتەرىلىسى – 1863-1864 ج.ج. ەكى مارتە تارباعاتايدا كوتەرىلدى. 1865 جىلى قاڭتاردا قازاقتار دا وعان ءۇن قوستى، قولدادى. وسى جاعدايلار كەزىندە كوپتەگەن قازاق اۋىلدارى موڭعوليا شەكاراسىنا قاراي بەتتەدى (شىناي راحمەتۇلى، «موڭعولياداعى قازاق حالقى»، ۋب.، 2007, 262 ب. 87-88 ب.ب). التاي ولكەسىندەگى قازاقتار كوبىنەسە جەرگىلىكتى ۋريانحايلارمەن جازعى جايىلىمعا تالاسا بەردى. وسى جاعدايلاردى ۋشىقتىرعان ويراتتار اراسىنا تيبەتتەن كەلتىرىلگەن ءدىنباسى «شاعان كەگەن» (تساگاان گەگەەن) حونگيلجانتسان ەدى. سونىمەن قوسا 1876-1877 ج.ج  قاشعارداعى وقيعالار ءدۇمپۋى التاي بەتىندەگى قازاقتاردى دا الاڭداتتى.

ايگىلى عالىم تسەۆەەن جامسرانو التاي ءوڭىرى، باتىس موڭعول نەمەسە قوبدا تۇگەلدەي ءمانجۋ چين پاتشالىعىنا قاراستى بولعانىن ايتا كەلىپ، قازاقتار ءۇشىن قوبدا بەتىنە قونىستانۋعا وڭتايلى بولعانىن دالەلدەيدى. ول «قازاقتار العاش رەت التاي وڭىرىنەن (قوبدا بەتىنە) جايىلىم جاعدايىمەن وتكەن...» دەپ جازدى (تس.جامسرانو، «قازاقتاردىڭ تەگى، جايى». ۋب.، 1927. 131-ب). ونىڭ دالەلدەۋى بويىنشا وسى كەزەڭدەگى قازاقتاردىڭ سانى دا ناقتىلانادى. ايتالىق، «...1860 ج.ج التاي بەتىندەگى قازاقتار سانى كوپ ەمەس... 1870 ج.ج ءبىر وتباسىندا ءتورت ادام دەپ ەسەپتەسەك، بارلىعى 7480 ادام، ءبىر تۇتىندە 6 ادام بار دەپ ەسەپتەسەك 11220 ادام بولار ەدى...» دەپ بايلام جاسايدى («دارحاد، حاساگ، حامينگان نارىن گارال ۇندەس بايدلىن وگۇۇلەل»، ۋب.، 1927, 131-ب).

ال گ.ە.گرۋمم-گرجيمايلو: «1860 ج.ج شاۋەشەكتەگى رەسەي كونسۋلى بالكاشكين بايانداماسى بويىنشا التايدىڭ ارعى بەتىندەگى قازاقتار سانى بىلەزىك وزەنىنىڭ بويىن مەكەندەۋشى نايمانداردىڭ 500 ءتۇتىنىن قوسقاندا 12500 ءتۇتىن، ءبىر جانۇيادا ورتاشا ەسەپپەن تورتتەن جان بولعان بولسا بارلىعى 50 مىڭ جان بولعان...» («زاپادنايا مونگوليا ي ۋريانحايسكي كراي» ءىىى ت. ۆىپۋسك ءىى.، لەنينگراد.، 1930, 469-ب.) دەپ جازادى. پاتشالىق رەسەي مەن ءمانجۋ چين مەملەكەتى 1864 ج. قىركۇيەكتىڭ 25-ءى كۇنگى شارت بويىنشا تارباعاتايدا سولتۇستىك-باتىس شەكاراسى ونى قازىرگى زاۆحان ايماعى ۋلياستايداعى ءمانجۋ اكىمشىلىگىنە قاراستى ەتىپ 1869 ج. تامىزدىڭ 23-ءى كۇنگى حاتتاماسى ارقىلى بەكىتتى. (كسرو «شەكارا» جۋرنالى، 1968. №8)

وسى حاتتاما بويىنشا شەكارا بەكىگەن تۇستا قوبدا بەتىنە قاراي قونىستانۋشىلارعا ىڭعايلى ءسات تۋىنداي باستايدى. بۇل جونىندە تاريحشى زاردىحان قيناياتۇلى: «...1864 ج. «قىتاي مەن رەسەي سولتۇستىك-باتىس شەكاراسىن باقىلاۋعا الۋ شارتتى بەلگىلەرى» اتتى قازاقتىڭ اتا-جۇرتىن ساۋداعا سالعان كەلىسىم-شارتتىڭ سالدارىنان التاي بەتىندەگى قازاقتار چين يمپەرياسىنا قاراستى بولىپ قالدى. بۇرىنعىشا قازاقتا حان سايلايتىن سالت جويىلدى. اكىمشىلىك بىرلىكتەرى مانجۋلىك ۇلگىدەگى جۇيەگە كوشىپ، بولشەكتەلدى. عاسىرلار بويى حاندىق بيلىككە بويى ۇيرەنگەن قازاقتار جاڭا جۇيەگە بىردەن جاتىلىپ كەتە بەرمەدى. كەيبىر رۋ باسشىلارى تۇگەلدەي قاراستى ەلىمەن قوبدا بەتىنە اسىپ كەتىپ وتىردى» دەپ جازدى (ز. قيناياتۇلى، «جىلاعان جىلدار شەجىرەسى»، 1995, الماتى، 297 ب.، 32-33 ب.ب).

قوبدا بەتىن مەكەندەگەن قازاقتار. «قازاقتار موڭعول جەرىنە قاي جىلدارى كەلىپ ورنىقتى؟» دەگەن ساۋالعا تاريحشىلار ناقتى دايەكتەر تاپپاي كەلدى. تاريحشى ءىسلام قابىشۇلى قازاقتار العاش 1867 ج. كەلدى دەپ جازادى. بۇنى ابدەن دالەلدەنگەن دەرەك رەتىندە قابىلداۋدىڭ قيسىنى جوق. اۋەلگى كەزەكتە موڭعوليا شەكاراسىنىڭ شىڭجاڭ، التاي وڭىرىمەن شەكارالاس تۇسىنان، ياعني دايان ولكەسىنە 1855-58 ج.ج. ءدۇت اۋىلدارى كەلدى دەگەن دەرەك تابىلىپ وتىر. ءدۇتتىڭ رۋى – ارعىن ىشىندە سۇيىندىك. ءدۇت جانبايۇلى 1858 ج. ىرگەلى اۋىلىمەن، مال-جانىمەن موڭعول جەرىن مەكەن ەتىپ تۇردى. قازىرگى تسەنگەل سۇمىنىنىڭ دايان كولىنىڭ جاعاسىندا ء«دۇت شوقىسى» دەپ اتالاتىن تاريحي، اڭىزدى جەر بار. سول ماڭدا جانبايۇلى ءدۇتتىڭ بەيىتى ورنالاسقان.

ەكىنشى كەزەكتەگى ىرگەلى اۋىلدار – كەرەيدىڭ قانكەلدى رۋىنىڭ بۋيانتولەكۇلى دۇمجىك (1826-1918) اۋىلدارى قازىرگى دەلۇۇن سۇمىنىنا قاراستى بۇلعىن وزەنىنىڭ باستاۋ تۇسى – حوحتسۇنحەگ، ءۇش كوكبۇلاق، ءتوۆشيننۋر، قاسقاقۇم ماڭىنا كەلىپ قونىستاندى. بۇل – 1856 ج.شاماسى.

ءۇشىنشى كەزەكتە رۋى بازارقۇل – كوبەش ايتبايۇلى (1810-1890) باستاعان اسا ءىرى اۋىلدار كەلىپ قونىستاندى. ءمانجۋ چين وكىمەتى قۇزىرلىلىعىنا تاۋەلدى  بولۋدى قالاماعان  كوبەش ايتبايۇلى موڭعوليانىڭ شىڭجاڭ، التاي وڭىرىمەن شەكارالاساتىن ورمەگەيتى (يرمەگت) اسۋىمەن اسىپ، قازىرگى التاي سۇمىنى تۇرگەن ولكەسىنە قونىس تەپتى. وسى كەزدە ونىمەن ورىستىڭ ايگىلى ساياحاتشىسى گ.ن.پوتانين كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسكەنى جونىندە دەرەكتەر قالدىرىلدى. وكىمەتتەن سالىناتىن اۋىر سالىقتان جالتارعان ىرگەلى ەلدىڭ موڭعول جەرىنە ناقتى قونىستانا باستاۋى 1866 ج. باستالادى.

كوبەش باتىر 1890 جىلى 80 جاسىندا دۇنيەدەن كوشتى. ماعاز ءرازدانۇلىنىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، «كوبەش باتىردىڭ... قىزىل قيانى جايلاپ، ءۇش جاعىنا جۇزدەي بيەنى بايلاپ، كىلەڭ ماقپال قارا جىلقى جاسىل جايلاۋدى باران وڭگە بوياپ...» وتىراتىن جايلاۋى – قازىرگى بايان-ولگەي ايماعىنا قاراستى التاي سۇمىنىنىڭ جەرى قىزىلقياسى بولسا كەرەك. ونىڭ مۇراگەرى كوبەشۇلى اسىلبەك 1831 جىلى التاي ولكەسىندە دۇنيەگە كەلگەن. ءمانجى وكىمەتىنىڭ سارى ۋاڭدارىنىڭ سالىق ساياساتىنا قارسىلىق كورسەتكەنى ءۇشىن 1868 ج. نەبارى 37 جاسىندا باسى الىندى. اسقار تاتاناي، عازەز رايىسۇلى قاتارلى قالامگەرلەردىڭ دالەلدەۋىنشە، اسىلبەكتى ىلە گەنەرالىنىڭ نۇسقاۋىمەن شاعان كەگەن اسكەرلەرى ءولتىردى دەلىنەدى (عازەز رايىسۇلى، «سامۇرىق»، الماتى، 2007 ج. 333 ب.). بەيىتى – ساگساي سۇمىنىنا قاراستى قۋ ءۇي (حۋەي) دەگەن جەردە. اسىلبەكتىڭ ءوز كىندىگىنەن ءۇش ۇل بولعان: تولەپبەردى، جاراس، بايان. قىزدارى: ماركە، ۇمسىندىق، زاۋرە. تولەپبەردىدەن نۇرعالي، ودان جۇلدىزباي. كەنجەسى بايان 1876 ج. دۇنيەگە كەلگەن. 1938 ج. قىزىل وكىمەتتىڭ قۋدالاۋىنا ىلىگىپ، 62 جاسىندا قازا تاپتى. ايگىلى بارلاۋشى باياننىڭ بالاسى قاماي بارلاۋ سالاسىنا كوپ مىندەت اتقاردى.

تاريحشى ءىسلام قابىشۇلى قازاقتاردىڭ قوبدا بەتىنە قونىستانعانى تۋرالى ايتا كەلىپ، «كوبەش باتىر» جىرىندا «قازاقتار قويان جىلى نەمەسە 1867 جىلى قوبدا بەتىنە قونىستاندى» دەپ جازادى. حالىق جازۋشىسى ماعاۋيا سۇلتانياۇلى قۇراستىرعان «كوبەش باتىر» (1997) اتتى ەڭبەكتە جىر تۋرالى قىزىقتى دەرەكتەر كەلتىرەدى دە، «جىر – قاسيحاندىكى ەمەس، رۋى سارباس قابيموللانىكى بولۋى مۇمكىن» دەگەن جورامالعا كەلەدى («كوبەش باتىر»، ولگي; 1997. 134 ب. 4-10 بب). جىردا: «ارعى اتاسى قوتىراق، بەرگىسى كوبەش باتىرى...» دەگەن جولدار كەلتىرىلەدى دە، «باتىردىڭ سوندا جولداسى، جىلقىشى، ءمايتى، تىلەۋدى...» دەپ جالعاستىرا بەرەدى.  كوبەشتىڭ تۋعان جىلى مەن قايتىس بولعان جىلى تۋرالى تاريحشى، عالىم ساراي اسقانبايۇلى ءبىرشاما ىزدەنىستەر جاسادى. ونىڭ دالەلدەۋىنشە، كوبەش باتىر 1802 جىلى تۋىپ، 1888 جىلى 86 جاسىندا قايتىس بولادى. قايتىس بولعان باتىردىڭ سۇيەگى قويىلعان جەر جونىندە رۋى قاراقاس مەشەل اتتى اقىن: «قىزىلقيا  سۇرتۇمسىق، باتىر دۇنيە سالعان جەر...» دەپ ۇزىننان ۇزاق جىر جازعانى بار. كوبەش باتىردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى – تەمىربەك شامەلۇلى «قارا شاڭىراق» اتتى ەستەلىگىندە: «كوبەشتىڭ 63 جاسىندا العان كىشى ايەلى ماقتادان تۋىلعان جاقسىلىقتىڭ (1878-1962) 10 جاسىندا، ياعني 1888 جىلى 74 جاسىندا كوبەش باتىردىڭ دۇنيەدەن قايتقانى تاعى ايتىلادى. ماسەلە باتىردىڭ قاي جىلى تۋىپ، قاي جىلى دۇنيەدەن كوشكەنىندە ەمەس دەپ پايىمدايمىز.ال، اقىن-جازۋشى كاكەي جاڭجۇڭۇلى «باتىر كەرەي» اتتى ەڭبەگىندە: «كوبەش باتىردىڭ ەڭ العاش قوبدا بەتىنە قونىس اۋدارۋى 1852-1853 ج.ج» دەپ كورسەتەدى. سونداي-اق تاريحشى ساراي اسقانبايۇلى «ايتبايۇلى كوبەش» اتتى ەڭبەگىندە گ.ن.پوتانين بەلگىلەۋىنە سۇيەنە وتىرىپ، «...1876 جىلى 9-ايدىڭ 13-ءى كۇنى دايان كولىنىڭ جاعالاۋىندا وتىرعان سامىرحان تورەنىڭ اۋىلىنىڭ ماڭىنداعى جانتەكەي كوبەش باتىرعا حات اكەلگەندىگىن...» تىلگە تيەك ەتەدى دە، تۇڭعىش رەت قوبدا بەتىنە كوشىپ كەلۋشىلەر وسى اۋىلدار ەدى دەپ تۇسىندىرەدى. ياعني، ورىس جيھانكەزىنىڭ كەلگەنىنەن قانشاما جىلدار بۇرىن قوبدا بەتىنە قازاقتاردىڭ قونىس تەپكەنى جونىندە دەرەكتەر نەلىكتەن ەسەپكە الىنباعانى تۇسىنىكسىز. كوبەش باتىر قايتىس بولعان 1888 جىلى قىتايلار ونىڭ بالاسى اسىلبەكتىڭ باسىن العانى جونىندە دە دەرەكتەر تابىلۋدا. اسىلبەك كوبەشۇلىنىڭ ءمايىتى قازىرگى دايان زاستاۆاسىنىڭ ماڭىنا جەرلەنگەن. قىتايلىق شەجىرەشى، جازۋشى ماعاز ءرازدانۇلىنىڭ «ساناتقا الىنباعان بيلىك» اتتى دەرەكتى اڭگىمەسىندە «شي ءامبىنىڭ قولشوقپارى شاعان كەگەننىڭ قاتالدىعىنا توزە الماعان قازاقتار قوبدا بەتىنە قاراي قونىس اۋدارعان...» دەپ، ءبىرسىپىرا مالىمەتتەر كەلتىرەدى. مۇندا: شەرۋشى جىلقىشى بي، ءسۇيىنشالى بيلەۋشىسى بارلام، مولقى ءبيى جۋانعان مايتىۇلى، قاراقاس ءبيى ءبىتىمشى تىلەۋدىۇلى قاتارلىلار قوبدا بەتىنە قاراي ويىستى دەلىنەتىن دەرەكتەر ءبىزدىڭ ايتقانىمىزدى دالەلدەي تۇسەدى.

قوبدا بەتىنە قاراي قونىس تەبۋشىلەردىڭ تاعى ءبىر ءىرى بولىگىن نايمان رۋىنىڭ ءبيى وتىنشىۇلى قالدەكە (1809-1860) باستادى. قالدەكە بي 1809 ج. مارقاكولدە دۇنيەگە كەلگەن. 1860 ج.ج. موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي ايماعى دەلۇۇن ولكەسى قازىرگى وقاس قىستاۋىنىڭ ماڭىنداعى ويپاڭدى مەكەندەدى. بۇل ولكە بۇرىنعى ميانگاد، اح، وورتسوگ، تسەرۆەە دەپ اتالاتىن رۋلارعا قاراستى ەدى. بۇل جەرلەردىڭ اتاۋلارى جونىندە موڭعول زەرتتەۋشىسى ت.ع.د. ب.كاتۋ «مونگول ۋريانحاين امان زوحيول» (موڭعول ۇرانقايلارى اۋىز ادەبيەتى) كىتابىندا ءبىرشاما دەرەكتەر بەرەدى.

قالدەكە وتىنشىۇلى وسى ەلدى مەكەنگە كەلگەن كەزىندە جەرگىلىكتى ۋريانحايلارمەن قاقتىعىسىپ، سولاردىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان 1860 ج. 49 جاسىندا قازا تاپقان. پاتشالىق رەسەيدىڭ امىرشىلەرىنىڭ قىسپاعىنا شىداماعان قالدەكە ءبيدىڭ اۋىلى 1860 ج.ج بالاسى ابدوللانىڭ باستاۋىندا 300-400 ءتۇتىن ەلىمەن شىڭجاڭنىڭ التاي ءوڭىرى شىڭگىلدى مەكەن ەتەدى. سول جىلى، ياعني 1860 ج. شىڭگىلگە سىيىسا الماعان اۋىلداردىڭ موڭعول جەرىنە ءوتىپ قونىستانۋى جەرگىلىكتى ۋريانحايلار مەن قازاقتار اراسىندا توتەنشە داۋ تۋىنداۋىنا سەبەپكەر بولدى. سول داۋ-شاردىڭ سالدارىنان ءتۇرلى قاقتىعىستار ورىن الىپ شيەلەنىس كۇشەيە تۇسەدى. ءمانجۋ چين پاتشالىعى قوبداداعى ءامبى وزدەرى پارمەنىمەن قونىستانۋعا رۇقسات ەتكەن اۋىلداردىڭ ارا قاتىناسىنا ءبىتىم جاساۋدىڭ ورنىنا رۋباسىلارىن ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋ ءتاسىلىن قولداندى. 1860 ج. قالدەكە بي باسقانىڭ قولىنان مەرت بولعاننان كەيىن ابدوللا باستاعان 400-دەي ءتۇتىن قازىرگى قوشاعاشتىڭ ءشۇي وزەنىنىڭ تەرىسكەيىنە ءوتىپ قونادى. قالدەكە ءبيدىڭ نەمەرەسى ابدوللاۇلى شاكىرت بۇدان كەيىن باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنا ارىزدانىپ قاراتاي، ساماي، سارعالداق اۋىلدارىنىڭ 400 تۇتىنىنە جەر ءبولدىرىپ الادى (بوشاي كىتاپباي «شەجىرە» ءى، ءىى كىتاپ. الماتى، 1994. 309-ب.، 275-ب).

وسى تاقىلەتتەس تاعى ءبىر شوعىر اۋىلدى باستاپ كەلگەن تۇلعا – اقتايۇلى جىلقىشى (1829-1890). جىلقىشى 1890 ج. 61 جاسىندا دۇنيەدەن كوشتى. سۇلتان تاۋكەيۇلىنىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى ن.ەنحتوردىڭ ەڭبەگىنىڭ  64-بەتىندە جىلقىشى اقتايۇلى 1826 جىلى تۋىپ، 1890 جىلى 64 جاسىندا قايتىس بولعانى تۋرالى جازىلادى (ن.ەنحتور. «نەرت زوحيولچ ت.سۋلتانى امدرال، ۋران بۇتەەلين ۇنە تسەنەد ءحوتلوحۇي». ۋب.، 2008. 80 ب. 64-65 ب.ب.). شىڭجاندىق قالامگەر قوستاي جاقياۇلى «دالەلحان گەنەرال» اتتى كىتابىندا (2006 ج.) جىلقىشى بي 1896 جىلى قىركۇيەكتىڭ ورتا شەنىندە قايتىس بولدى دەپ مالىمەت بەرەدى. قالامگەر بۇل تۋرالى: «1867 جىلى شىلدەنىڭ سوڭىندا بوتامويىن اسۋىنان اسقان كوش التايدىڭ تەرىسكەي بەتى حالحا جەرىنە قونىس اۋداردى» دەپ كەلتىرەدى («دالەلحان گەنەرال». ولگي، 2006. 95 ب.، 11-13 بب.). اقتايۇلى جىلقىشى موڭعول جەرىندە 30-داي جىل مەكەندەدى. جىلقىشىدان سۇكىرباي (1869-1918) جانە ءموردىجان، بوتاجان، ايجان، بيجان اتتى قىزدارى بولعان. جىلقىشىۇلى سۇكىربايدىڭ اتى ەرتەدەن شىققانى بايقالادى. ول 1896 جىلى 27 جاسىندا شەرۋشى رۋىنىڭ ۇكىردايى بولىپ تاعايىندالدى. ۇكىردايلىققا سايلانعان جەرى – موڭعوليانىڭ ۇلانقۇس، سوعاق ولكەسى.  سۇكىربايدىڭ كىندىگىنەن دوربەتحان (1884 ج. ت - 1921 ج. ءو.), دالەلحان گەنەرال  (1905 – 1949), اجىقاي، بادەلحان، دالايحان تارايدى. شەكارا بولىنگەننەن كەيىن وسى شەكارانىڭ ەكى جاعىن قونىستانعان قازاقتارعا قايبىر ەلگە قاراۋدى تاڭداتۋ ءۇشىن ءبىرجارىم جىل ۋاقىت بەرىلدى. وسى مەزەت ىشىندە قايسى مەملەكەتكە قاراستى بولۋدى قازاقتار وزدەرى شەشتى. 1882 جىلى 14 قازاندا شىڭجاندى ولكەگە اينالدىرۋ جوباسى ۇسىنىلدى. ءمانجۋ چين پاتشالىعى 1884 جىلى شىڭجاندى ولكە ەتۋ جونىندەگى ساياساتىن جۇزەگە اسىردى. شىڭجان ولكە بولىپ قۇرىلعاندا التاي مەن قوبدا ەرەكشە ايماق بولىپ ورتالىققا باعىندى. ونى قوبدادا تۇراتىن ءمانجۋ چين ءامبىسى (موڭعول ناسىلىنەن) سانزاي دا چين باسقاردى.  

موڭعول جەرىن مەكەندەۋگە كەلگەن ەلدىڭ ورنىعۋىنا تاعى ءبىر مۇمكىندىك جاسالدى. 1881 ج. پەتەربۋرگتا قىتاي-رەسەي بيلەۋشىلەرى اراسىندا «قىتاي، رەسەي سولتۇستىك-باتىس شەكارانى ولشەپ، ايىرۋ شارتى» جاسالدى. اتالمىش كەلىسىمنىڭ 5-تارماعىندا: «قازاق حالقى بۇرىن قاي جەردى مەكەندەپ كەلگەن بولسا، بايىرعى مەكەندەرىندە وتىرىپ، بۇرىنعى كاسىپتەرىن ىستەپ، بەيبىت ءومىر وتكىزە بەرەدى. شەكارا ايىرىلعاننان كەيىن بۇل جەرلەر قايسى مەملەكەتكە قاراسا، سول جەردى مەكەندەگەندەر جەرىمەن بىرگە سول مەملەكەتكە قارايدى» دەپ بەلگىلەدى (ن.مىڭجان، «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى»، شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 1986. 550-ب.) قىتاي ديپلوماتى تسەن چي تسە-ءنىڭ سان رەتكى ءىس-قيمىلىنىڭ ناتيجەسىندە شىعىس تۇركىستانعا بەرىلگەن ەرەكشە قۇقىقپەن سانكت-پەتەربۋرگ كەلىسىمى 1881 جىلدان باستاپ جالعاسىن تاپتى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz