«بيىل قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەكەسىن تويلايمىز» دەگەن بيلىكتىڭ بيىك ۋادەسىنىڭ ويداعىداي ورىندالۋىن اسىعا كۇتىپ جۇرگەن الاش جۇرتىنىڭ مەن دە ءبىر الاكوڭىل ازاماتىمىن. الاكوڭىل بولۋىمنىڭ سەبەبىن دە تۇسىندىرەيىن. ويتكەنى، بەرىدەگى قازاقستاننىڭ، ارىدەگى قازاق جۇرتىنىڭ، الاش ۇرپاعىنىڭ تاريحىن ءار كەزەڭنىڭ توبەمىزدەن تونگەن توردەگى تورەلەرى وكتەمشىل قالاۋ ءھام قاداعالاۋىمەن كەسىپ-ءپىشىپ، قىرقىپ-قىسقارتىپ، وزدەرىنىڭ ىڭعايىنا عانا جاعاتىن تاپ-تار قۋىسقا سىنالاپ اپارىپ، سىعىستىرا سالىپ كەلگەن-ءدى.

كەشەگى كەڭەس وداعىنىڭ قاراماعىندا كىرىپتار بولىپ جۇرگەنىمىزدە، كرەملدىڭ سىزىپ بەرگەن جوباسىمەن تاريحىمىزعا قازان توڭكەرىسىنەن باستاۋ العىزىپ، «رەسپۋبليكامىزدىڭ ىرگەتاسىن لەنيندىك-ستاليندىك ءسوتسياليزمنىڭ قىپ-قىزىل كىرپىشىمەن قالادىق» دەپ قالپاعىمىزدى شەكىرەيتە كيىپ، شىرەنە باسىپ كەلدىك تە.

گورباچەۆ پەن ەلتسيننىڭ ەكى جاقتاپ ىرعاعان  ارەكەتتەرىنىڭ ارقاسىندا «مىزعىماس» دەيتىن سول وداق بىت-شىت بولعاندا، قۇداي جارىلقاپ، وزگەلەردىڭ ەڭ سوڭىندا قالساق تا، تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ تۋىن كوككە كوتەرىپ ەدىك. كوتەرىپ ەدىك تە، «ۇلتتىق مەملەكەتىمىزدى ەندى عانا قۇردىق. بۇعان دەيىن بولماعان شەكارامىزدىڭ شەبىن انىقتاپ، شەگەندەپ بەكىتتىك. انا ءتىلىمىزدىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال جاسادىق!» دەيتىن اسا بيىك مىنبەردەگى ۋاجبەن تاريحىمىزدىڭ ەكىنشى ءبىر «باستالۋ» كەزەڭىن بەلگىلەگەن دە ەدىك.

بىراق وسىناۋ تاريحىمىزدىڭ شەڭبەرى بالزاكتىڭ شەگىرەن بىلعارىسىنداي تارىلا بەرسە، ءبىر كۇنى الدەكىمدەردىڭ ارەكەتىمەن تىپ-تيپىل بوپ جوعالىپ، مۇلدە ءوشىپ كەتەر-اۋ دەيتىن قورقىنىش كەۋدەمە ۇيالايتىن دا ءتارىزدى.

ال وسى قازاق اتتى حالىققا، الاش ۇرپاعى دەيتىن ۇلتقا بايلانىستى ۋاقىت-قۇدىرەتتىڭ قاتپار-قاتپارىندا قالعان قولات-قويناۋلارعا ۇڭىلسەك، جوقتان بار بولىپ جارالماي، باردان ءنار الىپ ءوسىپ-وربىگەن ءتۇپ-تەگىمىزدى بايقار ەدىك. شيراتپا شەجىرەلەردىڭ تابىستاپ كەتكەن ءىز-تاڭبالارىنا كوز جۇگىرتسەك، سوناۋ تىلسىمداي جۇمباق، اسپانداي الىس دۇنيەدەن ءۇش مىڭ جىلداي بۇرىن ءومىر سۇرگەن ساقتى (سكيفتى) كورەر ەدىك. ياعني، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى سەگىزىنشى-جەتىنشى عاسىرلاردا بۇگىنگى قازاقستان تەرريتورياسىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن ساقتاردىڭ سىرداريا بويىنداعى ماسساگەت, جامبىل، الماتى وبلىستارى اۋماعىنداعى يسسادون, سولتۇستىك-باتىس ولكەمىزدەگى اگريپپي تايپالارى ارعى، وتە ارعى اتاتەك، ءتۇپ نەگىزىمىز دەۋىمىزگە كوز الارتاتىندار تابىلا قويماس-اۋ.

قاسيەتتى جەرىنىڭ كيەلى توپىراعىن جات تابانىنا باسقىزباي، باسقىنشىلىق جاساعان پارسى پاتشاسى كيردىڭ اسكەرىن تاس-تالقان ەتىپ جەڭىپ، كيردىڭ باسىن قان تولى قاپشىققا سالعان ماسساگەت پاتشايىمى تۇمار (توميريس) حانىمدى ۇرپاقتىق ىزگى نيەتپەن ۇلىقتاپ، قۇرمەت تۇتاتىنىمىزدى ۇمىتا الارمىز با؟.. ۇمىتپاساق، سول ساق تايپالارىنىڭ ءۇرىم-بۇتاعى بولىپ تارالىپ، بۇگىنىمىزدىڭ شۋاعىنا بولەنىپ وتىرعان قاسساق-قازاق جۇرتشىلىعى ءوز تاريحىنىڭ 2800-3000 جىلدىعىن تويلاسا قايتەر ەدى دەگىم بار. بۇل ءبىر.

ء«اي، وسى تىم وراسانداۋ سانعا تاريحىمىزدى اسىعىستاۋ تىركەپ جىبەرمەدىك پە؟» دەيتىن ۇركەكشىل قانداستارىما قوسىلىپ، كۇدىككە تىرەلەردەي بولساق، وندا تاعى ءبىر سوناۋ، سون-اۋ عاسىرلار تۇنەگىندە قالدىرعان ءومىر وتكەلدەرىنىڭ تۇكپىرىنە كوڭىل كوزىن قاداي قويالىق.

ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءۇشىنشى عاسىردا وسىناۋ دالامىزدىڭ قيانى مەن قيىرىندا، ويى مەن قىرىندا جازىن جازىلا جايلاپ، قىسىن قىستىرىلا قىستاعان ارعىن، ءۇيسىن، قاڭلىلاردان قۇرالعان تۇرىك تايپالارىنىڭ تىرلىك كەشكەنىن قيراعان شىمنان، گۇلزاردى باسقان قۇمنان تابىلعان كونە شيراتپالاردىڭ مەڭىرەۋىنە شىم-شىمداپ ەنگىزگەن كومبەلەرى كۋا. وسى ءبىر دەرەككە يەك ارتىپ، قولداۋ تانىتا الساق، تاريحىمىزدىڭ 2500 جىلدىق مەرەكەسىمەن مەرەيلەنۋىمىزگە ابدەن بولادى ەكەن، تەكتەستەرىم.

ارينە، ءوز ءىشىنىڭ سەرگەگىن كەكەتىپ، ميلىسىن مۇقاتىپ ۇپاي جينايتىن كەيبىر قانداسىمنىڭ: «وي، بىلگىشىم-اي! وي، سەزگىشىم-اي!» دەيتىن تابالاۋىنان قوبالجىعان كوڭىلمەن تاريح جىلناماسىنىڭ جىلدارىن تاعى ءبىراز بەرى جىلجىتۋعا ءماجبۇرمىن.

سول سەبەپتى الگى تۇرىك تايپالارى «تايراڭداعان» زامانىنان ارادا جەتى-سەگىز عاسىردى قالدىرىپ، ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ ءتورتىنشى جۇزجىلدىعىنا سەكىرىپ تۇسەيىك. بۇل كەزەڭ – التايدا تۇرىك تايپالارى بارىنشا كۇشەيىپ، بايتاق قازاق دالاسىنا ەندەي ەنىپ، دۇرىلدەگەن دە دۇبىرلەگەن تۇرىك قاعاناتىن قۇرعان بەرەكەلى كەزەڭ ەدى.

الگى ارادا قالعان سەگىز عاسىرداي مەرزىمدە قاڭلىلارمەن ىرگەلەس ورنالاسىپ، سىردىڭ تومەنگى بويىن، ارال توڭىرەگىن مەكەندەگەن الان تايپاسىنا دا توقتالمايىن. (وسى الاننان كەيىن قاپ تاۋىنىڭ ءبىراز ۇلتى باستاۋ العانىن راستاۋدى تاريحشىلاردىڭ ەنشىسىنە قالدىردىم).

ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ ەكىنشى-ءۇشىنشى عاسىرلارىندا قىتايدىڭ گانسۋ اۋماعىندا ءوسىپ-ونگەن عۇندار وزدەرىنىڭ ايبىندى مەملەكەتىن قۇرعان-دى. سول عۇنداردىڭ جەتىسۋ وڭىرىنە لاپ قويىپ، ءۇيسىن مەملەكەتىن ءبىر عاسىر بودانىندا ۇستاعانىن، اقىرى ۇيسىندەر عۇندارعا مىقتاپ تويتارىس بەرىپ، ەركىندىگى مەن بوستاندىعىن قايتارعانىن دا قۇلاق-قاعىس ەتە كەتەيىن.

ەندى تۇرىك قاعاناتىنا قايتا ورالايىن.

وسى قاعاناتتىڭ قىسىم كورسەتۋىنە شىداماعان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ 572 جىلى بۇقارداعى كوتەرىلىسىنىڭ ناتيجەسىندە تۇرىك قاعاناتى شىعىس جانە باتىس اتاۋلارىمەن ەكىگە ءبولىنىپ كەتكەن-ءدى. جەتىسۋ وڭىرىندەگى سۇياب قالاسىن استاناسى ەتكەن باتىس تۇرىك قاعاناتى قاناتىنىڭ استىنا بۇگىنگى قازاق تايپالارى ەنگەنىن تىلگە تيەك ەتسەك، تاريحىمىزدىڭ 1450 جىلدىق عۇمىرى كوز الدىمىزعا كولبەڭدەي قالاتىن ءتارىزدى. الايدا كۇدىكشىلەردىڭ كۇڭكىلى كورپەمنىڭ استىنان قۋىپ شىعارىن سەزىپ، بۇل سانعا دا تۇراقتاي الماي، تاريحىمىزدىڭ كەلەسى ءبىر تابالدىرىعىنان  اتتاۋدى ءجون كوردىم.

باتىس تۇرىك قاعاناتى ىدىراعاننان كەيىن، وسى قاعاناتتىڭ قاراماعىندا بولعان سۇلۋ اتتى كوسەمى باسقارعان تۇرگەش تايپاسىنىڭ داۋىرلەۋى باستالادى. سۇياب قالاسىن ورتالىعى ەتكەن تۇرگەش حاندىعى جارتى عاسىرداي بيلىك قۇرعان بولاتىن. بىراق اۋمالى-توكپەلى زاماننىڭ قىتىمىر ۋىسىنان شىعا الماعان بۇل حاندىق باسقىنشى قىتايلىقتاردان ويسىراي جەڭىلگەن سوڭ ەندىگى تىرلىك پەن بيلىكتىڭ ارەناسى باتىس التايدان شىققان قارلۇق تايپاسىنىڭ ەنشىسىنە تيگەن ەدى. اسقار تاۋىمىز بەن سالقار دالامىزدىڭ 700-940 جىلدار ارالىعىندا تۇرگەشتەر مەن قارلۇقتار يەلىگىندە بولعانىن ەسەپكە الساق، تاريحىمىزدىڭ قازىق قاققان مەزەتىنە 1300 جىل تولىپتى-اۋ دەپ مارقايار دا ەدىك.

ايتسە دە، وسى مولشەردى دە تاقيامىزعا تار كەلتىرەتىن تۇستاستارىمنىڭ از ەمەستىگىنەن جاسقانىپ، وسى مەزەتكە تۇراقتاماي، بەرى قاراي جىلجي بەرەيىن.

ونىنشى عاسىردىڭ ورتاسىندا تۇرىكتىڭ ياعما دەيتىن تايپاسى شۋ القابىنا باسىپ كىرىپ، بالاساعۇن قالاسىن جاۋلاپ العان-دى. وسى تايپاعا وعىزدار مەن قارلۇق، ارعىن مەن تۇرگەش، دۋلات ءھام ۇيسىندەر باس قوسىپ، 999 جىلى سىر مەن ءامۋدىڭ اراسىنداعى سامانيدتەر بيلەگەن ماۋرەنناھرعا قارسى سوعىس اشىپ، بۇقار قالاسىن تارتىپ الادى. جاڭا وداقتىڭ باسشىسى «قارا حان» دەگەن اتاقتى يەمدەنەدى. سول سەبەپتى دە بىرنەشە تايپانىڭ باسىن قوسقان بۇل حاندىق قاراحانيدتەر دەپ اتالعانى كونە كۇندەردەن بەلگىلى. قازاقستان تەرريتورياسىندا بيلىك قۇرعان وسى قاراحانيدتەر اۋلەتىنىڭ داۋىرلەيتىن تۇسىن مەجەلەيتىن بولساق، وندا تاريحىمىزدىڭ جاسىن 1000 جىلعا تولتىرىپ، ۇلانعاسىر تويىمىزدى توپىرلاعان دوڭگەلەكتەرمەن دومالاتا جونەلەر مە ەدىك.

ءبارىبىر سىبىر-كۇبىرى كوپ سىنشىلارىمنىڭ سىپسىڭىنان ساقتانباق نيەتپەن ءدال وسى مەجەگە دە تۇراقتاي الماي، XI-XII عاسىرلاردا پاتشالىق قۇرعان قىپشاق مەملەكەتىنە قاراي ويىسۋعا بەت بۇردىم. سىرداعى استاناسىن سىعاناق ەتكەن، قىرىمداعى ورتالىعىن سۋداق قالاسى ەتىپ بەكىتكەن قىپشاق حاندىعى باتىس پەن شىعىستى جالعاعان كەرۋەن جولى بولعانىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ ءلازىم.

وسى قىپشاق مەملەكەتىنىڭ دۇرىلدەۋ مەزگىلىن تىلگە تيەك ەتسەك، تاريحىمىزدىڭ كىندىگى كەسىلگەنىنە 900 جىل تولعانىن تامسانا ايتار ما ەدىك. ايتقانىما قارسى سىلتەنەر سەمسەرلەردەن سەسكەنەم دە، تاريحىمىزدىڭ باستاۋ كوزىن ىزدەگەن سۇرلەۋىمدى بەرى قاراي ءبۇرىسىپ سۇيرەي تۇسەم.

1219-1221 جىلداردا ۇزىن اققان ولكەمىزدىڭ شىڭعىس حاننىڭ يەلىگىنە كوشكەنىن، ورتا ازيا – قاھارلى قاھاننىڭ ۇلى شاعاتاي ۇلىسى، قازاق دالاسى – جوشى ۇلىسى اتالىپ تىرلىك كەشكەنىن بارشامىز بىلەمىز. شىڭعىس حانعا ىلەسىپ كەلگەن نايمان جانە كەرەيمەن، قوڭىرات ءھام قياتپەن تولىسقان ءبىزدىڭ بۇكىل تايپالارىمىزدان ىرىكتەلگەن ايبىندى اسكەرىمەن الەمدى جاۋلاپ الۋدى ارمانداعان تەمىرشى ءرۋستى، كاۆكازدى، ەۋروپانىڭ ءبىراز بولىگىن تاقىمىنا قىسىپ، جامباسىنا باسىپ العانىن كويىتە بەرمەيىن. باقيعا كوشپەيتىن تىرلىك، ماڭگىلىك وشپەيتىن بىرلىك بولمايتىنى حاق دەسەك، مىزعىماس دەيتىن شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ دا ىدىرار ءساتى جەتكەن-ءدى. 1246 جىلعى قۇرىلتايدا شىڭعىستىڭ نەمەرەسى كۇيىك ۇلى قاھاننىڭ تاعىنا سايلانا قالماي ما. تاقتالاستىقتىڭ باقتالاستىقتى شىرقاۋ شەگىنە جەتكىزە اسقىندىرىپ جىبەرەتىن كەسەلى سوناۋ ەجەلگى ەللادا زامانىنان بەلگىلى. كۇنشىلدىكتىڭ دەرتىمەن وزەگىنە ءورت تۇسكەن شىڭعىستىڭ تاعى ءبىر باتۋ اتتى نەمەرەسى كۇيىككە باعىنۋدى قورلىق تۇتىپ، ءوز مەملەكەتىن قۇرىپ الا قويعان ەدى. ونى شىعىس ەلدەرى – كوك وردا, باتىس ەلدەرى – التىن وردا دەپ اتاپ كەتكەن بولاتىن. سول التىن وردانىڭ قۇرامىنا ەنگەن تايپالارىمىزدىڭ ۋاقىتىمەن ەسەپتەپ، تاريحىمىزدىڭ جاسىن 770 جىلعا تاعى ءبىر قوساقتاي سالۋعا باتىلىم بارماي تۇر-اۋ. سول سەبەپپەن التىن وردانىڭ ىشىندەگى بۇرق-سارق بۇلكىلدەگەن بۇلىكتەردىڭ سالدارىنان 1310-1315 جىلدارى التىن وردادان ءبولىنىپ شىعىپ استاناسىن سىعاناق قالاسى ەتىپ، ءوزى اق وردا اتالىپ شاڭىراق كوتەرگەن حاندىققا ات باسىن تىرەيىن. تىرەيىن دە: ء«اي، وسى بيىل حاندىعىمىزدىڭ 700 جىلدىعىن تويلاۋعا ابدەن بولادى ەكەن-اۋ!» دەپ توقمەيىلسۋىمە بولادى ەكەن، قادىرمەندى قانداستارىم. بىراق وسى ىڭعايعا قاسارىسقان قالامىم جۇرمەي قويسا دا، داتكە قۋات ەتەرىم: ورىس حاننىڭ باسقارۋىمەن داۋىرلەنگەن اق وردانىڭ السىرەگەن التىن وردانى وزىنە قوسىپ العانى. امال نەشىك، ماۋرەنناھر ولكەسىن باسقارعان بارلاس رۋىنان شىققان اقساق تەمىرمەن وداق قۇرعان ءامىر توقتامىس 1377 جىلى ورىس حاندى ءولتىرىپ، سىعاناقتى باسىپ الماي ما. ال ەندى وسى التىن وردا تاعى ءۇشىن تايتالاسقان تالاستا توقتامىستى ىعىستىرىپ، ۋاقىتشا حان بولىپ ماماي كەلمەي مە. ءبىراز كنيازدىكتەرىنىڭ باسىن قوسقان ورىستىڭ دميتري دونسكويىنان كۋليكوۆ شايقاسىندا سول ماماي جەڭىلىپ قالماي ما. سودان سوڭ-اق بەرەكەسى قاشىپ، بىرلىگى ىدىراعان التىن وردانى ابدەن كۇشەيىپ ايبىنى اسقان ءامىر تەمىر يەكتەپ الا قويماي ما. حاندىقتان ءالى دە دامەلى توقتامىستىڭ كوزىن جويماق بولىپ اقساق جولبارىس تاقتالاسىن 200 مىڭ اسكەرىن جوڭكىلتىپ ۇلىتاۋعا شەيىن قۋىپ بارماي ما.

1405 جىلى اقساق تەمىر ولگەن سوڭ قازاقستان تەرريتورياسىندا نوعاي، وزبەك اتاۋلارىمەن ەكى حاندىق دۇنيەگە كەلەدى. نەگىزىن ماڭعىت تايپاسى قۇراعان باتىس ولكەدەگى نوعاي حاندىعىن «ەل قامىن جەگەن» ەدىگە باسقارعان ەدى.

1425 جىلى تاققا وتىرعان ورىس حاننىڭ نەمەرەسى باراق حان بۇگىنگى وزبەك، قازاق تايپالارىنىڭ باسىن قوسقان يەلىگىن وزبەك حاندىعى دەپ جاريالاعان بولاتىن. ويتكەنى، سول كەزدە حان اسكەرىن وزبەك دەپ اتايدى ەكەن. ەندى وسىناۋ داتانىڭ جالىنا جارماسساق، تاريحىمىزدىڭ 590 جىلدىعىن اتاپ وتەر ەدىك-اۋ.

1428 جىلى قۇتىرىنعان تاق تالاسىنىڭ قۇربانى بولىپ باراق شايباني ۇرپاعى ابىلقايىردىڭ (1428-1468) قولىنان قازا تاپقان ەدى. ابىلقايىر تاققا قونعان سوڭ-اق جوشىدان تاراعان سۇلتاندارعا، سول سۇلتانداردىڭ قاراماعىنداعى قازاق تايپالارىنا قاتتى قىسىم كورسەتۋدى  ادەتىنە اينالدىرعان-دى. وسىناۋ وكتەمدىككە شىداماعان كەرەي، جانىبەك باستاعان سۇلتاندار ادىلدىك-ادالدىعىمەن، تۋرالىق-تازالىعىمەن اقجول بي اتانىپ، حالقىنىڭ جۇرەگىنە جول تابا بىلگەن ابىلقايىردىڭ ءۋازىرى – ارعىن دايىرقوجانىڭ توڭىرەگىنە توپتاسا باستايدى. ەل قۇلاعى – ەلۋ ەمەس پە؟ كۇبىر-سىبىردى ەستىگەن بويدا-اق ابىلقايىر حان ءارتۇرلى ارباۋ-الداۋىمەن مىقتاپ قولىنا تۇسىرگەن اڭعال باتىر قوبىلاندىنى اقجول بيگە ايداپ سالادى عوي. اڭدا جۇرگەن ءبيدىڭ كەۋدەسىنە قاپىدا قاندى جەبەسىن قاداپ العان قوبىلاندىنىڭ قان جوسا بولعان قۇرداسىن قۇشاقتاپ وتىرىپ، زار ەڭىرەگەنىن بىلايعى جۇرتتىڭ بىلە بەرمەۋى دە مۇمكىن...

اقجول ءبيدىڭ اكەسى قودان جىراۋدىڭ:

قاراقىپشاق قوبىلاندىدا نەڭ بار ەدى، قۇلىنىم،

سەكسەن اسىپ تايانعاندا توقسانعا

تۇرا الماستاي ءۇزىلدى عوي جۇلىنىم.

اداسقانىن جولعا سالدىڭ بۇل نوعايلى ۇلىنىڭ، –

دەيتىن جوقتاۋى سول كەزدە ايتىلعان.

ابىلقايىردىڭ وسى قانقۇيلى ارەكەتىن بەتىنە سالىق ەتكەن ارعىن مەن ءۇيسىن، نايمان مەن كەرەي جۇرتى جانىبەك پەن كەرەيدىڭ باسشىلىعىمەن موعولستان حاندىعىنىڭ اۋماعىنا اۋدارىلا كوشە جونەلەدى. موعولستان حانى ەسەنبۇعى وسىناۋ مول جۇرتشىلىققا ارقا سۇيەمەك نيەتپەن باتىسىنداعى شۋ مەن تالاس ءوڭىرىن، قىستاۋىنا قوزىباستى ءبولىپ بەرەدى. جاسى بىرازعا جەتكەن كەرەي ءوز قولىمەن باراق ۇلى جانىبەكتى رەسمي تۇردە العاش قۇرىلعان قازاق حاندىعىنىڭ التىن تاعىنا وتىرعىزادى. بۇل جىل – شامامەن 1455 جىل ەدى. ەندى ءبىز وسى دايەككە سۇيەنىپ، بيىل حاندىعىمىزدىڭ 550 جىلدىعىن ەمەس، 560 جاسىن تويلايتىنىمىزدى پايىمداساق، ناقتىلىقتىڭ تىزگىنىنە ساۋساق ىلىندىرەر ەدىك.

1480 جىلعا دەيىن قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسىن كەڭەيتىپ، تۇس-تۇسىنان تونگەن ازۋلى كورشىلەرىنىڭ ارانىنا تۇسىرمەي امان ساقتاپ كەلگەن حانىنىڭ كەمەلدىگى مەن كەمەڭگەرلىگىنە حالقىنىڭ ونى ءاز جانىبەك دەپ قۇرمەتتەپ اتاۋى كۋا. باۋىرمال ۇلتتىق قاسيەتىمىزدى اركەزدەگى جاقسىمىزدى كورەالماۋشىلىق دەيتىن قاسىرەتىمىزدىڭ كومىپ كەتىپ وتىراتىنىن تاعى كولدەنەڭ تارتپاقپىن. سول 1480 جىلى ورىس-قازاق اراسىندا وتكەن ءبىر ايقاستىڭ تۇسىندا ءوز ءىشىمىزدىڭ ساتقىندارى بەيقام جاتقان ءاز جانىبەكتىڭ شاتىرىنا ورىستاردى باستاپ كەلىپ، ۇلت كوسەمىن قاراپ ەتكىزگەن عوي...

«بۇعاۋدان بوساپ، ازاتتىق جولىن تاپقاندا،

ازاپتىڭ سۇعىن كوكىرەككە نەگە قاقتى اللا؟

جانىبەكتەي اسىل وعلانىن بايتاق الاشتىڭ

ءتۇسىردى نەگە قاپىدا اجال-قاقپانعا؟»

دەيتىن كۇڭىرەنۋ قازاق دالاسىندا كوشە باستاعان جەلدىڭ سۋىلىمەن، بۇگىنگى كەۋدەمىزدەن وشە باستاعان سەستىڭ ۋىلىمەن اندا-ساندا عانا ءالسىز جاڭعىرۋدا.

ءاز جانىبەكتەن كەيىن حاندىعىمىزدى باسقارعان كەرەي ۇلى بۇرىندىق تۋرالى دا، بۇرىندىقتى الماستىرعان، حاندىقتىڭ شەكاراسىن شارىقتاتقان جانىبەك وعلانى قاسىم حاندى دا دارىپتەمەيىن. XVI عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارى ورىستىڭ قاھارلى يۆانى باسقارعان ماسكەۋ پاتشالىعى ءاستراحاندى جاۋلاپ العان سوڭ قاتتى كۇيزەلىسكە ۇشىراعان قانداس، مۇڭداس نوعايلىقتاردى قاسىمنىڭ ۇلى حاقنازاردىڭ قولاستىنا قوسىپ الىپ، مەملەكەتىمىزدىڭ شەبىن سوناۋ اق جايىق، ەدىلگە دەيىن جەتكىزگەنىن دە جىپكە تىزە بەرمەيىن.

ويتكەنى: «كەرەي مەن جانىبەكتى سونشاما ماداقتاي بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. ولار اۋىل ايماعىنداي عانا توڭىرەككە بيلىگىن جۇرگىزسە، ءبىز بۇگىندە مىناۋ شەتسىز، شەكسىز دالاقتاي دالامىزدى يلەپ، بيلەپ، توستەپ وتىرمىز عوي!» دەپ كوكىرەگىن داڭعويلىق كەرنەگەندەرگە داۋ تاۋىپ بەرەم بە دەپ سەسكەنەتىنىم دە راس. ال وسى شەتسىز، شەكسىز ۇلانعايىر دالامىزدى نايزانىڭ ۇشى، بىلەكتىڭ كۇشىمەن كوز الارتقان قاندىقول كورشىلەرىنىڭ جامباستارىنان جۇلىپ الىپ، بارىنشا ۇلعايتىپ، «جەرىمدى بەرگەنشە – جانىمدى بەرەيىن!» دەيتىن اتاقتى حاندارىمىزدىڭ جانسەبىل تىلەكپەن مىنا ءبىز سياقتى كوپ نارسەنىڭ قادىر-قاسيەتىنە ءمان بەرىپ، ۇعىنا قويمايتىن ۇرپاقتارىنا ساقتاپ كەلگەنىن الگى كۇمپىلدەگىش «بىلگىشتەر» بىلە بەرە مە ەكەن؟ بىلسە، اتا-بابالارىمىزدىڭ ساۋىلداپ توگىلگەن تەرىمەن، سارىلداپ اققان قانىمەن كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعالعان اناۋ قۇلىندى دالاسى مەن ومبى قالاسىن، سوناۋ ۇلى كۇيشىمىز قۇرمانعازىنىڭ سۇيەگى جاتقان استراحان ءوڭىرىن، مىناۋ كەشە عانا العاشقى استانامىز بولعان ورىنبوردى، سونىمەن ىرگەلەس سارىتاۋدى (ساراتوۆ), سارىسۋدى (تساريتسىن) كوزدەن بۇلبۇل ۇشىرىپ العانىمىزدى جەتكىنشەكتەرىمىزدىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ، كەۋدەلەرىنە سىڭىرە الىپ ءجۇر مە؟

قايداعى! كۇنى كەشە عانا تاۋەلسىزدىك تىزگىنىنە ساۋساق ىلىندىرگەن بويدا قانعا بوگىپ، تەرمەن سۋارىلعان قاسيەتتى جەرىمىزدىڭ شەت پۇشپاعىن قىتايعا، رەسەيگە، ءتىپتى وزبەك پەن قىرعىزعا دا بەرىپ جىبەرگەنىمىزگە ءىشىمىز ۋداي اشىماي ما؟

«مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگەسىن ەندى عانا قالاپ، شەكارامىزدى شەگەندەپ الدىق!» دەپ ارتىقتاۋ ورەكپۋىمىزدى ءسال تىيا تۇرساق، بۇگىنىمىزدەن الدەقايدا بۇرىن شەكارامىزدىڭ شەبىن 1921 جىلى لەنينمەن ءبىراز ارباسىپ قالىپ، مىزعىماستاي ەتىپ بەكىتتىرىپ العان ءالىمحان ەرمەكوۆ پەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ رۋحتارىنا ماڭگىلىك تابىنىپ وتپەس پە ەدىك.

ءجا، وتكەننىڭ وكىنىشىمەن بۇگىننىڭ وكسىگىن قاباتتاستىرا بەرمەي، وسىناۋ دۇبىرلەتىپ جەتكەلى تۇرعان تويىمىزدى دىتتەۋگە قانداي سەبەپتەر بولعانىنا جانە بۇل تويدى قالاي وتكىزۋگە بولاتىنىنا ءوز پىكىرىمدى بىلدىرە كەتەيىن.

ءبىز «وزىمىزگە» دەگەندە وكىرەڭدەپ، وزەكتى جۇلىپ الارداي ۇمتىلاتىنىمىز كوپ تە، «وزگەگە» كەلگەندە كوتكەنشەكتەپ كەجەگەمىز كەيىن تارتا بەرۋىمىز مول ۇلت بولىپ بارامىز. اسىرەسە، جۇرتتىڭ نارازىلىعىن ابدەن كۇشەيتىپ بارىپ، مەرزىمىنەن ەكى جىل وتكەن سوڭ جەتىم قىزدىڭ تويىنداي ەتىپ، الماتى مەن استانانىڭ بىرەۋىن دە قيماي، مەملەكەتىمىزدى نىق ورناتىپ، شەكارامىزدىڭ شەبىن انىقتاپ بەرگەن ۇلى ابىلايدىڭ 300 جىلدىق تويىنىڭ ىرىمىن عانا كوكشەتاۋدا جاساپ ەدىك قوي.

ال مىنا قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاۋ قاجەتتىگىن ۇلتجاندى ازاماتتارىمىزدىڭ ون شاقتى جىل بويى سىبىرلاپ تا، سامبىرلاپ تا ايتىپ كەلە جاتقانىنا توبەدەگىلەردى بىلمەيمىن، تومەندەگىلەردىڭ بارشاسى كۋا.  قاراشا حالىقتىڭ كۇبىر-سىبىرى قۇلاقتارىنا جەتتى مە، الدە باسقاشا امالسىزدىعى ەرىكسىز ءماجبۇر ەتتى مە، بيلىكتىڭ وسى داتانى اياق استىنان وتكىزە قويۋعا قۇلشىنۋىنىڭ ءبىراز سەبەبىن ءوز تۇيسىگىممەن جوبالاپ كورەيىن.

بىرىنشىدەن، سانكتسيالارمەن تۇرالاپ قالعان رەسەيگە 1 قاڭتاردان وداق بولىپ قوساقتالعان قازاقستانعا بيىلعى جىل – داعدارىس جىلى بولىپ جەتۋى كادىك. سوندىقتان دا بۇل دۇبىرلەتۋ – قالت-قۇلت ەتەر تىرشىلىگىنەن حالىقتى ءسال دە بولسا الداندىرىپ اكەتۋدىڭ دالباسا ارەكەتى ءتارىزدى;

ەكىنشىدەن، «بيىكتەگى بيلىكتىلەردىڭ ءوز تاريحىمىزعا وگەيلىك تانىتىپ، ءتۇپ-تۇقيانىمىزعا ۇڭىلۋگە كەڭەس كەزىندەگىدەي تىيىم سالۋعا بەت الا باستاعان سياقتى» دەيتىن كوپشىلىكتىڭ كۇڭكىل سوزدەرىنەن قايمىققان ۇكىمەتتىڭ ءوزىن ءوزى اقتاۋعا تىرىسقان جاساندىلاۋ تىرلىگىنە سايادى;

ۇشىنشىدەن، ءپۋتيننىڭ، سونداي-اق پۋتينشىلەردىڭ: «قازاقتاردا كۇنى كەشەگە دەيىن مەملەكەتى بولماعان. ۇلتتىق ءتىلى قالىپتاسپاعان. شەكاراسى ايقىندالماعان» دەپ ماعىناسىز ماڭىراعاندارىنا حالقىمىزدىڭ نارازىلىعى بۇرق-سارق اتىلىپ كەتەر مە دەپ ۇرەيلەنگەن جوعارىداعىلاردىڭ كەشتەۋ قوزعالسا دا، «شەكارامىز بەكىتىلىپ، حاندىعىمىز الدەقاشان ورناعان» دەۋدى كورشىلەرىنە ايبات ەتە كورسەتە قويامىز ىسپەتتى كۇلدىبادام تىلەگىنەن تۋىنداعان-اۋ دەمەسكە ءاددىم جوق.

ال ەندى ۇلىق مەرەكەمىزدى دۇرىستاپ وتكىزۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەگەن ساۋالعا ويىسسام:

– تويدى توردەگىلەردىڭ اسىعىس جوسپارلاعانىنداي شۋ وڭىرىندە عانا وتكىزەمىز دەۋى – ونىڭ ءمان-ماعىناسىن الدەن-اق قۇلدىراتۋدىڭ باسى دەپ قاراۋىمىز كەرەك. سوندىقتان دا ۇزىن اققان ولكەمىزدىڭ تاۋى مەن دالاسىندا ۇلتىمىزدىڭ ەرلىگى مەن ورلىگىنىڭ ات-اتاۋىمەن انداعايلاپ تۇرعان تاريحىمىزدىڭ قاداۋ-قاداۋ نىساندارىنا جول ءتۇسىرىپ، ءتاۋ ەتىپ، وتكەنىمىزدى وتكەل سالا جاڭعىرتىپ، جابىلا باستاعان جادىمىزدى ءبىر ءتىرىلتىپ الساق;

− تاريحىمىزدىڭ تارىداي ءدانىن دە كوكىرەگىنە سىڭىرمەس «قىمبات باعالى» ءانشى، ءبيشى، ارتىستەردى دۇبىرلەتىپ، دابىرلاتىپ جان-جاقتان شاقىرماي، ءوز كۇشىمىزبەن-اق دۇركىرەتىپ وتكىزسەك;

− توي داقپىرتىنا سايكەستەندىرىپ قاپتاتا قوياتىن (بيلىك توڭىرەگىندەگىلەرگە عانا بۇيىراتىن) ات-اتاق، سىي-سياپات دەگەندەردى مۇلدە ازايتىپ، جاقسىلىق اتاۋلىنى، قۇرمەت-قوشەمەتتى قاراپايىم حالىققا كورسەتسەك;

− الداعى كەزەكتە تۇرعان قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىنا ارنالعان كوپ سەريالى كينو ءتۇسىرۋدى بۇگىن ەمەس، بۇرىن قاراستىرۋ كەرەك ەدى. البەتتە ەشتەن دە كەش جاقسىعا سۇيەنسەك، وسى كينوعا كەتەر قىرۋار قارجىنى ۇرلاماي، جىرلاماي، «كوشپەندىلەردىڭ» كەبىنە ۇرىندىرماي، ءوزىمىزدىڭ ءبىلىمدى دە بىلىكتى، تاتىمدى دا تالعامدى ماماندارعا سەنىپ تاپسىرساق;

− «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىنداعى»، «ەسىم حاننىڭ سەكى جولىنداعى»، «تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسىنداعى» ادالدىق پەن ادىلدىكتى، تازالىق پەن تۋرالىقتى دىتتەيتىن قازاق دالاسىنداعى زاڭدىلىقتارعا عاسىرلار بويى باس ۇرىپ كەلگەن الاش جۇرتى مىناۋ ازىرشە حالقىنىڭ جۇرەگىنە ەنە قويماعان، بىراق شەنەۋنىكتەردىڭ «شەشەندىگىمەن» شەبىمىزگە ەندەي باستاعان «نۇرسۇلتاننىڭ نۇرلى جولىنا» ۇلتىنا دەگەن جاراسىمدى جاقسىلىعىمەن تابىلا قالار بولسا، توي كەزىندە دە، كەلەشەكتە دە كوڭىلىمىز تولىپ، باس شۇلعىرداي بولساق;

دەيتىن ويلارىمدى ىلگەرى تارتامىن.

تويىمىزدىڭ دۇرىس ءوتۋ-وتپەۋىنە بايلانىستى ەندىگى ءبىر كۇدىك-كۇمانىمدى دە سەزدىرتە كەتەيىن.

وسى ءبىز شۋىلداق ءھام دۋىلداق جەڭىل-جەلپىگە قۇمار بولىپ بارا جاتقان ءتارىزدىمىز. ءسوزىمدى دالەلمەن تۇزدىقتار بولسام، ءبىز ءتىپتى تاۋەلسىز كۇنىمىزدىڭ ءوزىن حريستوستىڭ تۋعان كۇنىنىڭ استارىنىڭ استىندا تۇنشىقتىرىپ، تالدىرۋدان ءالى ءبىر جاڭىلعان ەمەسپىز. سودان دا ما، مىنا ايتۋلى ۇلتتىق مەرەكەمىز جەڭىستىڭ 70 جىلدىعىنا، حالىقتار اسسامبلەياسىنىڭ 20 جىلدىعىنا، ەلباسىنىڭ تۋعانىنا 75 جىل تولۋىنا ارنالعان قىزۋ-قىرعىن تويلاردىڭ تاساسىندا كومىلىپ قالماس پا ەكەن دەيتىن بارشامىزدا قاۋىپ مول. ارينە، سوعىس اردارگەرلەرىنە تيەسى ۇلەسى مەن ەنشىسىن وق پەن ءتۇتىن ءيىسىن يىسكەمەگەندەردىڭ توسىنە قاداپ، قالتاسىنا سالىپ بەرمەي، كۇن وتكەن سايىن ازايىپ بارا جاتقان مايدانگەرلەردىڭ كوڭىلىنە قوندىرىپ، قولىنا ۇستاتقانىمىز ابزال-اۋ.

شىنىمدى ايتام دەپ سىرىمدى اشىپ العانىمدى ايىپقا بۇيىرماڭىزدار، اعايىن. ۇلى تويىمىز بارلىق ۇلتتارعا ورتاق بولسىن.

سوفى سماتاەۆ.

Abai.kz